Turkistonning xonliklarga bo'linib ketishi, uning sabab va oqibatlari - Tarix - Slaydlar

Turkistonning xonliklarga bo'linib ketishi, uning sabab va oqibatlari

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1033.5 KB

Ko'chirib olish

Turkistonning xonliklarga bo'linib ketishi, uning sabab va oqibatlari REJA : 1. XV asrning II yarmi-XVI asr boshlarida Movarounnahrdagi ijtimoiy siyosiy vaziyat. 2. O'lkada Shayboniylar sulolasining qaror topishi. Buxoroda Ashtarxoniylar va Mang'itlar sulolasining hukmronligi. 3. Xiva xonligi: Shayboniylar va Qo'ng'irotlar sulolasi. 4. Qo'qon xonligining tashkil topishi. 5. Turkistonning xonliklarga bo'linishining salbiy oqibatlari. www.arxiv.uz

Vatanimiz tarixi o'zbek davlatchiligi taraqqiyoti bir tekisda o'tmaganligi, uning rivojida zafarli va inqirozli davrlar bo'lganidan guvohl i k beradi. Soxibqiron Amir Temur asos solgan saltanat eng yirik va qudratli o'zbek davlati bo'lganligi jahonga ma'lum. U o'z vorislariga nafaqat qudratli davlat ni, shuningdek, saltanat qurish va davlatni boshqarish qonun-qoidalari bayon etilgan mashhur tuzuklarni ham qoldirgan edi. «... Farzandlarim va avlodimdan bo'lganlarning har biri,-deb yozgan edi u o'zining tuzuklarida, unga muvofiq ish yuritsin... Bu tuzuklardan o'z saltanat ishlarini boshqarishda qo'llanma sifa tida foydalangaylar, toki mendan ularga yetadigan davlat va saltanat zararu tanazzuldan omon bo'lgay». Ammo, uning dasturi va vasiyatlariga amal qilinmadi. Taxt, hokimiyat ilinjida avj olgan o'zaro va ichki kurash, jangu jadallar davlatni zaiflashtirib, mamlakatni inqirozga va parokandalikka olib keldi. Ma'lumki XV asrdan boshlab Movarounnahr hududida feodal tarqoqlik vujudga keldi. Bunday holatning paydo bo'lishiga Temur vafotidan keyin uning nabiralari va o'g'illari o'rtasida toju-taxt uchun kurashning kuchayishi sabab bo'ldi. XV asrning oxiri XVI asr boshlarida Movarounnahr hududi bir necha mustaqil mulklarga bo'linib ketdi. Ular iqtisodiy jihatdan bir-biri bilan mustahkam bog'liq edilar, lekin ayrim viloyatlarning hokimlari o'rtasidagi uzluksiz to'qnashuvlar aholining o'zaro xo'jalik aloqalariga halaqit berdi. www.arxiv.uz

Farg'ona, Hisor, Samarqand, Buxoro singari mulklar va ular atrofidagi viloyatlar aslida o'zaro qaramlik munosabatlar bilan bog'liq mustaqil siyosiy tuzulmalar edi. Temuriylar Movarounnahrning poytaxti Samarqandga da'vogar bo'lgan mustaqil hokim, Toshkent hokimi edi. Xorazmda ham mustaqillikka da'vogar bo'lgan sufiylar sulolasining vakili hukmronlik qilar edi. Ayrim hukmdorlar o'z qo'shinlarining yerlarini bosib olish hisobiga o'z yerlarning kengaytirish poyidan bo'lib yurishlari muvaffaqiyatsiz chiqqanda talab olingan mollar bilan cheklanishardi. XV asrning oxirlarida feodallarning bir-biriga qarshi chiqishlari ancha keskinlashdi. Movarounnahrda tarkib topgan beqaror siyosiy vaziyat Shayboniyxonning bosqinchilik yurishlari uchun qulay bo'ldi. O'zaro nizolardan foydalanib u janub tomon muvaffaqiyatli siljib borar edi. Movarounnahr aholisi Shayboniyxon qo'shinlari harakatiga turlicha qarashardi. Ularning ayrimlari bosqinchilarga zarba berish uchun butun kuchlari sarflashga tayyor bo'lib o'z shahar va qishloqlarni fidikorona himoya qilishar, ayrimlar esa hukmdorlar ning o'zgarishi va baquvvatroq hokimiyatning o'rnatilishi, shahar va qishloqlar da nizolar va tartibsizliklarni to'xtatilishiga yordam beradi deb umid qili shar di. Ularning ko'plari Shayboniyxon Buxoro va Samarqandda bo'lgan paytda u bilan tanishgan edilar. Ayrim Temuriylar ham bosqinchilarning qo'shinlariga qat'iy qarshilik ko'rsatdilar. Vujudga kelgan tahlikali holatlarda shu paytgacha bir biriga dushman bo'lgan feodallarni vaqtinchalik bo'lsada Temuriylar tevaragida birlashishiga olib keldi. www.arxiv.uz

XVI asr boshlarida zaiflashib borayotgan Temuriylar saltanatiga Dashti qipchoq tomondagi o'zbeklar hukmdori Muhammad Shohbaxt Shayboniy hujumi boshlandi. Shayboniyxon 1500-1501 yillarda Samarqand va Buxoroni, 1504 yilda Hisor viloyatini, 1504-1505 yillarda Urganchni, 1506-1507 yillarda Xuroson poytaxti Hirot hamda Balxni, shuning dek, Marv, Mashhad va Nishopur shaharlarini zabt etdi. Toshkent, Farg'ona va Sirdaryo yerlari ham Muhammad Shayboniyxonga qaram bo'lib qoldi. Shunday qilib, Movarounnahr va Xuroson birlashtirildi va Shayboniylar sulolasi hukmronligi qaror topdi. Shayboniy xon janubda Eron shohi Ismoilshoh bilan to'qnashdi. 1510 yilda Marv yaqinida bo'lgan jangda Shayboniyxon qo'shinlari yengildi, xonning o'zi ham xalok bo'ldi. Taxtga Ko'chkunchixon (1510- 1530) chiqdi. Biroq shayboniy zodagonlar, harbiy qo'mondonlar jipslashib, Ismoilshohga qarshi kurashish o'rniga Shayboniyxon birlashtirgan viloyatlar va yerlarni taqsimlashga kirishdilar, ular o'rtasida o'zaro kelishmovchilik, ziddiyatlar avj oldi. Bundan foydalangan Ismoilshoh tez orada Xuroson va Xorazm o'lkalarini, Shimoliy Afg'onistonni bosib oldi. Poytaxti Samarqand bo'lgan Movarounnahrda esa Shayboniylar hukmronligi saqlanib qoldi. www.arxiv.uz

Xorazmda Ismoilshoh hukmronligiga, uning shialik diniy mazhabiga qarshi harakat boshlandi. Bu harakatga Vazir shahri qozisi Umar qori va Sayid Xisamiddin yetakchilik qildi. Ular Shayboniylar avlodidan bo'lgan Berka sultonning o'g'li Elbarsxonga murojaat qilib, xon bo'lishini taklif qildilar. Elbarsxon 1511 yilda qo'shin bilan kelib Vazir, Urganch, Xiva, Xazoraspni Ismoilshoh qo'shinlaridan tozaladi. Shunday qilib, 1511 yilda mustaqil Xiva xonligi tashkil topdi, Elbarsxon uning birinchi xoni bo'ldi. Xivada Shayboniylar sulolasi hukmronli gi 1770 yilgacha davom etdi. Xiva xonligi poytaxti Urganch edi. Arabxon (1602-1621)davrida poytaxt Xivaga ko'chirildi. Xiva xonligi tasarrufiga Amudaryo quyi oqimidagi vohalar, Mang'ishloq, Dahiston (Mashhad) va O'zboy atrofidagi ko'chmanchi turkman hududlari kirardi. Birok, xonlikda tinchlik bo'lmadi. Uzoq yillar davomida xonlik tepasida turgan o'zbek qabilalari bilan turkman qabilalari o'rta sida, shuningdek, shahzodalar o'rtasida tinimsiz urushlar bo'lib turdi. Xiva va Buxoro hukmdorlari o'rtasida Murg'ob daryosi bo'ylari uchun, Marv uchun qirg'inborot urushlari bo'lib turar, bu hududlar qo'ldan-qo'lga o'tardi. Xonlikka shimoldan qalmoqlar, qozoqlar, Ural kazaklari tez-tez hujum qilib faloqatlar keltirardi. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

XVIII asr 40-yillarida Eron shohi Nodirshoh, uning o'g'li Nasrullo Xiva xonligini bosib olib, o'z boshqaruvini o'rnatdi, turkman qabilalarini Xorazmdan Xurosonga ko'chirdi. Biroq Xiva xonligida tinchlik bo'lmadi. Eron hukmdorlariga qarshi tez-tez g'alayonlar bo'lar, aholi boshi oqqan tomonga ketardi. Shunday vaziyatda xonlikdagi o'zbek qabilalaridan qo'ng'irot urug'ining boshlig'i Muhammad Amin Inoq 1770 yilda hokimiyatni qo'lga oldi va Ayva xonligi da yangi sulola-qo'ng'irot sulolasiga asos soldi va bu sulola 1920 yilgacha hukm surdi. Muhammad Amin Inoq turkmanlar mang'itini bostirdi, Buxoro hukmdorining hujumini daf etdi va Xiva xonligidagi viloyat hokimlarini markaziy hokimiyatga bo'ysundirdi. Movarounnahrda 100 yilgacha davom etgan Shayboniy lar davrida ham tinchlik bo'lmadi, qirg'inbarot urushlar, o'zaro ichki kurashlar davom etdi. 1512 yildan boshlab Bu xoro viloyati noibi bo'lib kelgan Ubaydulla sulton 1533 yilda Shayboniylar sulolasining oliy hukmdori etib ko'tarildi. Ubaydulla sulton Samarqanddagi Ko'chkinchixon avlodlari qarshiligi sababli oliy hokimiyatni Buxoroda turib boshqarardi. Shayboniy Ubaydullaxon (1533-1539) davrida Buxoroning mavqei ham siyosiy, ham iqtisodiy jihatdan kuchaydi va Movarounnahrning siyosiy-ma'muriy markaziga aylantirildi. Abdullaxon II davrida (1557-1561 yillarda amakisi Pirmuhammad, 1561-1583 yillarda otasi Iskandarxon oliy hukmdor deb e'lon qilingan bo'lsada amalda hukmdor Abdullaxon II edi) 1557 yildan bosh lab poytaxt rasman Buxoro bo'lib qoladi va bu sana tarixga Buxoro xonligi tashkil topgan yil bo'lib kirdi. www.arxiv.uz

Abdullaxon II siyosiy tarqoqlikka qarshi uzoq yillar urush olib borib, 1573 yilda Farg'onani, 1574 yilda Shahrisabz, Qarshi, Hisor viloyatlarini, 1578 yilda Samarqandni, 1582 yilda Toshkent, Shohruhiya, Ohangaron va Sayramni, 1583 yilda Balxni, 1584 yilda Badaxshonni, 1588 yilda Hirotni, 1595 yilda Xorazmni zabt etib, mintaqani birlashtirish ishini uddaladi, Buxoro xonligini kuchli va markazlashgan davlatga aylantirdi. Biroq, ichki nizo, adovatni bartaraf etolmadi. G'animlar Abdullaxonga qarshi uning o'g'li Abdulmo'minni qayraydilar. Shu tariqa, uyushtirilgan saroy fitnasi natijasida 1598 yilda Abdullaxon o'ldiriladi. Abdullaxon o'rniga taxtga ko'tarilgan Abdulmo'min 6 oycha hukmdor bo'ldi. U otasining amirlaridan biri, Abdulvose tomonidan otib o'ldirildi. Taxtga chiqqan so'nggi Shayboniy PirMuhammad (1599-1601) ham ichki urushlarning birida halok bo'ladi. Shayboniylar su lolasi barham topdi www.arxiv.uz

Shayboniylar sulolasi (1500-1601y.y.) • Muhammad Shayboniyxon 1500-1510y.y. • Ko'chkinchixon 1510-1531y.y. • Abu Saidxon 1531-1533y.y. • Ubaydullaxon 1533-1539y.y. • Abdullaxon I 1539-1540y.y. • Abdulazizxon (Buxoroda) 1540-1550y.y. • Abdulatif (Samarqandda) 1540-1550y.y. • Navro'z Ahmadxon (Baroqxon)-1551-1556y.y. • Pirmuhammadxon I-1557-1561y.y. • Iskandarxon-1561-1583y.y. • Abdullaxon II-1583-1598y.y. • Abdulmo'minxon-1598-1599y.y. • Pirmuhammadxon II-1599-1601y.y. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

1601 yildan e'tiboran Buxoro xonligida hokimiyat ashtarxoniylar (Joniylar) sulolasi qo'liga o'tadi. 150 yilcha (1601-1753) hukmronlik qilgan Ashtarxoniylar sulolasi davrida Buxoro xonligida tinchlik, osoyishtalik bo'lmadi. Xonlik viloyatlarida hukmronlik qiluvchi amirlar va beklarning o'zboshimchaligi, markaziy hokimiyatdagi amaldorlar o'rtasidagi o'zaro kelishmovchilik, yp-yiqitlar mamlakat tinkasini quritib bordi. Buni ashtarxoniylar sulolasidan Buxoro taxtiga ko'tarilgan o'n nafar xondan ikkitasining taxtdan ag'darilgani, to'rttasining taxt ustida o'ldirilgani ham yaqqol ko'rsatadi. Inqiroz o'zining yuqori pallasiga chiqqan XV11 asrning 40-yillarida Eron shohi Nodirshoh Buxoro xonligiga yurish qilib uni o'ziga bo'ysundiradi. www.arxiv.uz

Yirik yer egalarining mustaqillikka bo'lgan yangi urinishlari har bir udel ichida va ayniqsa Buxoro bilan Samarqand o'rtasida Amirlarning hokimiyat uchun kurashi, Samarqand taxtini egallash uchun sulolalar kurashi XVI asring 40 yillardan keyin ayniqsa kuchayib markaziy hokimiyatning yanada zaiflashuviga olib kelgan edi.. Bu esa o'z navbatida qishloq xo'jaligi, hunarmandchilik va umuman mamlakat iqtisodiyotning rivojlanishiga xalaqit berar edi. O'sha davrda muntazam davom etgan feodal mojarolari sharoitida hunarmandchilik orqaga ketib savdo va xo'jalik aloqalari uzilib qoldi. 1558 yilning oxirlarida Buxoroda bo'lgan Antoniy Jenkinson markaziy hokimiyatning yo'qligi mamlakat iqtisodiyotiga yomon ta'sir ko'rsatganini yozadi. Bu yerda podshoh «ko'pi bilan ikki yoki uch yil hukmronlik qila oladi. Shu davr ichida yo uni o'ldirishadi yoki haydab yuborishadi deb yozadi. Jenkinson bularning hammasi mamlakatni va savdogarlarni nihoyatda xonavayron qilmokda». Bunday tartibsizliklar Ashtarxoniylar hukmronligi davrida ham davom etdi. Ashtarxoniylar davom etayotgan bunday vaziyatni oldini olish uchun kurashdilar. Lekin buning iloji bo'lmadi oxirgi ashtarxoniylar hukmronlik qilgan davrga kelib Buxoro xonligi markaziy hokimiyatdan amalda mustaqil bo'lgan mulklar yig'indisidan iborat bo'lib qolgan edi. Bularning hamma zulm va beboshlikning kuchayishiga tinch aholining xonavayron bo'lishiga xo'jalikning umuman vayron bo'lishiga olib keldi. Zaviflashib qolgan Buxoro xonligi qo'shni hokimlarning istilochilik manfaatlarini qondirish uchun jozibali o'lka bo'lib qoldi. Shunday qilib XV-XVI asrlarda bo'lib o'tgan o'zaro ichki nizolar tufayli markaziy hokimiyat zaiflashdi. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

Buxoro xonligida katta nufuzga ega bo'lgan mang'it urug'ining vakili Muhammad Rahim 1747 yilda ichkilikbozlik va maishatbozlikka berilib ketgan Abdulfayzxonni, so'ngra rasman xon deb (soxta xon) elon qilingan uning o'g'illari: Abdulmo'min va Ubaydullo sultonlarni o'ldirib, hokimiyatni o'z qo'liga oladi. Muhammad Rahim 1753 yilda o'zini Buxoro amiri deb e'lon qiladi. Shundan e'tiboran Buxoro xonligi Buxoro amirligi deb atala boshlandi. Amirlikda hokimiyat 1920 yilgacha mang'itlar sulolasi qo'lida bo'ldi. Ashtarxoniylar sulolasi (1601-1752y.y.) • Boqimuhammad-1601-1605y.y. • Valimuhammad-1605-1611y.y. • Imomqulixon-1611-1642y.y. • Nazarmuhammadxon-1642-1645y.y. • Abdulazizxon-1645-1681y.y. • Subxonqulixon-1681-1702y.y. • Ubaydullaxon II-1702-1711y.y. • Abulfayzxon-1711-1747y.y. • Abdulmo'min (soxta xon)-1747-1748y.y. • Ubaydulla sulton (soxta xon)-1748-1752y.y. www.arxiv.uz

Muhammad Rahim hukmronligini beklik-viloyatlardagi boshqa qavmlardan bo'lgan hokimlar tan olmadilar. Amir mang'itlarga tayanib hokimiyatni markazlashtirishga intildi. Barcha qabilalarning hukmdorlarini Buxoroga yig'ib, ulardan markaziy hokimiyatga bo'ysunishni talab qildi, aks holda qattiq jazolanishi haqida ogohlantirdi. Viloyatlardagi ko'pgina hokimlar, bebosh amaldorlar hokimiyatdan chetlashtirilib, yer-mulki tortib olinib, boshqa joylarga ko'chirildi. Ular o'rniga amir qabiladoshlaridan tayinlandi. Muhammad Rahim Buxoro minorasi yonidagi o'z qarorgohini mahsus qurilgan Arkka ko'chirdi, o'zboshimcha beklarni Arkka chaqirib qattiq jazoladi. Tarqoqlikni bartaraf etish maqsadida ko'pgina bekliklarga-Samarqand, Jizzax, O'ratepa, Hisor, Boysun, Shahrisabzga qarshi qonli urushlar qildi, ko'pgina viloyatlar vayron bo'ldi. Muhammad Rahim Nurotada istiqomat qiluvchi burgut qabilasi mang'itini bostirib, ularning harbiy istehkomlarini buzib tashlab, o'zlarini Buxoro tumaniga ko'chirdi. Miyonqal'a qipchoqlariga hujum qilib, istehkomlarini buzib tashlaydi, yo'lboshchilarini qatl etib, qolganlarini ko'chirib yuboradi. www.arxiv.uz

Muhammad Rahim vafotidan keyin o'zaro urushlar yanada kuchaydi. Viloyat hukmdorlari mang'itlarning markaziy hokimiyatiga qarshi qo'zg'olonlar ko'tardi. Kenagas, yuz, bahrin, burgut, saroy qabilalarining mang'itlari, hokimiyatga o'tirgan Doniyolbiyning ularni bostirish uchun qilgan urushlari minglab odamlarning yostig'ini quritdi. Doniyolbiy qo'shinlar harajati uchun qo'shimcha soliqlar joriy etib aholi noroziligini oshirdi. Buxoro hunarmandlari va tijorat ahli 1784 yilda g'alayon ko'tardi. Qo'zg'olonni bostirish jarayonida minglab odamlar qurbon bo'ldi. Amir Ma'sum («begunoh amir») deb nom olgan Shohmurod (1785-1800 yillar) tarqoqlikka qarshi kurashni davom ettirdi. Amir Shohmurod boshqaruv tartibini o'zgartirish, amaldorlar tarkibini yangilash choralarini ko'rdi. Amir ikki yirik davlat arbobi-Davlat qushbegi bilan Nizomiddin qozikalonni saroy, qo'shin va boshqa sohadagi amaldorlar huzurida o'z qo'li bilan o'ldirdi. Soliqlarni tartibga soldi. Buxoro aholisiga tarxon yorlig'ini topshirdi. Unga binoan aholi savdo daromadidan boj to'lashdan, hunarmandlar pul yig'imidan, majburiy mehnat va soliqlardan ozod etildi. Shuningdek, xiroj, nikoh puli, tarozi haqi va boshqa yig'imlar miqdori kamaytirildi. www.arxiv.uz

Shohmurod davrida Buxoro amirligi nisbatan mustahkamlangan bo'lsada, o'zaro urushlar to'xtamadi. G'arbiy chegaralarda esa Xiva xoni qo'shinlari hujumga o'tar, ekinzor va bog'lar payhon qilinar, qishloqlar vayron bo'lar, odamlar va chorva mollari haydab ketilar edi. Buxoro xonligidagi ichki kurashlar, markaziy hokimiyatning zaiflashuvi sababli u XVIII asr boshlarida ikkiga bo'linib ketdi. Ashtarxoniylar hukmronligining zaifla shuvi oqibatida Farg'ona vodiysiga uning shimolida tashkil topgan Jung'orlar davlati tez-tez bostirib kiradigan, talon-taroj qiladigan bo'lib qoldi. Bunday vaziyat Farg'onadagi ichki kuchlarning birlashuviga, mustaqil davlat tuzishga intilishini kuchaytirdi. Chust yaqinidagi Chodak qishlog'ida yashovchi din peshvolarining mavqei XVIII asr boshlaridayoq Farg'onada ancha kuchayib, hokimiyatni qo'lga olishga intildilar. Biroq, ularning hokimiyati boshqa qabilalar tomonidan tan olinmadi. Bir guruh, harbiy zodagonlar Rishtonda qo'zg'olon ko'tarib Farg'ona hokimi Xo'ja Ashirqulni o'ldiradilar. 1710 yilda Qo'qon atrofida yashab turgan o'zbek qabilalaridan biri-minglar o'z yetakchisi Shoxruhbiyni hokimiyat tepasiga ko'taradilar. Shu tariqa, Qo'qon xonligi tashkil topadi, o'zaro ichki kurashlar botqog'iga botib qolgan Buxoro xoni Ubaydullaxon o'ziga qarashli hududning ajralib chiqib, alohida davlat tuzishiga qarshilik ko'rsatolmadi. Qo'qon xonligida ming qabilasi sulolalari 1875 yilgacha hukmronlik qildi. Qo'qon shahri chetida joylashgan Tepaqo'rg'on Qo'qon xoni Shohruhbiyning qarorgohiga aylantirildi. Tepaqo'rg'onda mustahkam qal'a, bozor va aholi yashaydigan mahallalar qurildi. www.arxiv.uz

Qo'qon xonlari Farg'ona vodiysini, Xo'jand, O'ratepani birlashtirgach, Qo'qon xonligining mustaqilligi XVIII asr o'rtalarida Buxoro davlati tomonidan tan olindi. XVIII asr oxirlarida Qo'qon xonlari Toshkentni bo'ysindirishga kirishadilar. 1784 yilda Shayhontohur dahasi sobiq hokimining o'g'li Yunusxo'ja Toshkentni Buxoro tobeligidan chiqarib, mustaqil siyosat yuritardi. Toshkent bekligi o'ziga xos boshqaruv tizimiga ega edi. Yunusxo'janing to'rt maslahatchisi bo'lgan-Toshkent shahar nazorati va soliq yig'ish Boshchixo'janing qo'lida bo'lib, savdo-sotiqni qozi va devonbegi nazorat qilishgan. shariat qonun-qoidalari, narx-navo, o'lchovlar ustidan Rais lavozimidagi amaldor nazo rat qilgan. Yunusxo'ja XVIII asr oxirlarida qozoq urug'lari hujumlarini bartaraf etib Sayram, Chimkent, Turkiston, Qurama, Qorabuloq shaharlarini Toshkent bekligiga bo'ysundirgan edi. Toshkent bekligi mavqeining oshib borishi Qo'qon xonlariga yoqmadi. 1799 yilda Qo'qon xoni Norbo'tabiy Toshkentga yurish qildi, ammo, Chirchiq bo'yidagi jangda mag'lubiyatga uchradi. Yunusxo'ja vafotidan keyin Qo'qon xoni Olimxon qo'shinlari yurish qilib, 1809 yilda Toshkentni va unga qarashli hududlarni Qo'qon xonligiga bo'ysundiradi. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

Xonliklar tarixi iqtisodiy va madaniyat xayotning bir tekisda bormaganligidan, ayrim davrlarda siljish kuzatilsada, xonliklar o'rtasidagi o'zaro kurash avj olgan yillarda esa tanazzullik xollari yuz berganligidan guvohlik beradi. Shayboniylar, xususan Abdullaxon II davrida dehqonchilik ishlarini rivojlantirishga ahamiyat berildi. Zarafshon, Sirdaryo, Amudaryo, Chirchiq, Vaxsh, Murg'ob daryolari bo'ylarida ko'plab kanallar, anhorlar, ariqlar kazilib, atrofdagi yerlarga suv chiqarilgan, yangi ekinzorlar va bog'lar barpo etilgan. Madaniy hayotga nazar tashlar ekanmiz, xonliklarning ijtimoiy- siyosiy, iqtisodiy hayotini tasvirlovchi ko'plab kitoblar yozilganligining guvohi bo'lamiz. XVI asrda yozilgan Mulla Shodiyning «Fotihnoma», Binoiyning «Shayboniynoma», Muhammad Solihning «Shayboniynoma», Abdulloh ibn Nasrullohning «Zubdat ul-osor», Fazlulloh ibn Ro'zbehonning «Mehmonnomai Buxoro», Xofiz Tanish Buxoriynning «Abdullanoma» kabi asarlari xonliklar tarixini o'rganishda muhim manbalardir. www.arxiv.uz

Buxoro xonligi tarixini o'rganishda o'sha zamonda yozilgan Mahmud ibn Valining «Bahr al-asror», Hoja Samandar Termiziyning«Dastur al-muluk», Muhammad Yusuf Munshiyning «Muqimxon tarixi», Mir Muhammad Amin Buxoriyning «Ubaydullaxon tarixi», Abdurahmon Tole'ning «Tarixi Abulfayzxon, Ho'jamqulixon Balxiyning «Tarixi Qipchoqxon», «Tarixi Amir Haydar», «Fathnomai Sultoniy», «Mang'itlar xonadoni saltanati qisqacha tarixi» kabi asarlar muhim o'ringa ega. Xiva xonligi tarixiga doir ko'pgina asarlar ham bizgacha yetib kelgan ular orasida Abulg'oziy Bahodirxonning «Shajarai Turk» va «Shajarai Tarokima», Shermuhammad Munis Xorazmiyning «Firdavs ul-iqbol» yoki «Iqbolnoma», Muhammad Rizo Ogahiyning «Riyoz ad-davla», «Iqboli Feruziy» va boshqalar shular jumlasidandir. Arab va fors tillarida yozilgan bir qator asarlar ham o'zbek tiliga tarjima qilingan. Qo'qon xonligi tarixini o'rganishda Mirza Qalandar Mushrifning «Shohnomai Umarxon», Mulla Niyoz Muhammad ibn Mulla Ashur Muhammad Ho'qandiyning «Tarixi Shoxruhiy», Avaz Muhammad attor Ho'qandiyning «Tarixi jahonnamoyi», Muhammad Solihning «Tarixi jadidai Toshkand» kabi asarlar ham muhim manbalar hisoblanadi. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

Xonliklarda yuzlab olimlar, shoirlar ijod qilganlar. Tibbiy ilmni rivojlantirishga olim Sulton Ali katta hissa qo'shgan. U inson tanasi kasalliklari va ularni davolash to'g'risida «Dastur al iloj» va «Muqaddimai dastur al iloj» asarlarini yozgan. XVI asrda Buxoro xonlari huzurida tabiblik qilgan Muhammad Yusuf va Shoh Ali ko'z kasalliklari va ularni davolashga doir «Ko'z tabiblari uchun qo'llanma», «Ko'z kasalligiga oid asarlar sarasi» asarlarini yozganlar. Xonliklarda shoiru fozillar adabiyot sohasida ijod qilganlar. Buxoroda ijod etgan Mirza Sodiq Munshiy 15 ming g'azal va masnaviylardan iborat «Devon» kitobini yaratdi. Fazliy, Mushrif, Maxmur, Gulxaniy va boshqa ko'plab qalam sohiblari XIX asrning birinchi yarmida Qo'qonda ijod etdilar. Qo'qonda adabiy muhitning rivojiga Umarxon va uning xotini Nodira begim katta xissa qo'shdilar. Ularning taklifi bilan saroy shoirlari Faz liy va Mushrif Qo'qon shoirlarining «Majmuat ush-shuaro» nomli taskirasini yaratdilar, unga ko'plab ijodkorlarning she'rlari kiritilgan edi. Qo'qon xoni Umarxonning «Amiriy» taxallusi bilan go'zal va nafis she'ru g'azallar bitganligi ham ma'lumdir. Musiqa va qo'shiqchilik san'ati ham ancha rivoj topib bordi. Puflab yoki urib chalinadigan torli musiqa asboblari, milliy qo'shiqchilik, milliy raqs aholi o'rtasida keng tarqalib bordi. Qo'shiqchilikda terma, lapar, yalla, maqom janrlari keng qo'llanilardi. Hofizlar, baxshi dostonchilar xalq tomonidan e'zozlanar edi, to'y va sayillarda «Go'ro'g'li», «Kuntug'mish», «Shoxsanam va G'arib», «Tohir va Zuhra» kabi o'zida vatanparvalik, mardlik, sevgi, mehr, insof va diyonat g'oyalarini mujassamlashgan dostonlar zo'r maroq bilan kuylanar va tinglanar edi. Shuningdek, xalq, orasida qiziqchilik, masxarabozlik, askiyabozlik, qo'g'irchoq o'yini, dorbozlik san'ati ham keng tarqalgan edi. www.arxiv.uz

Buxoro amirligi o'zbek xonliklari orasida o'zining hududiy o'rni, aholisi va tabiiy pesurslari jihatidan muhim mavqega ega edi. XIX asrga kelganda, Buxoro amirligining hududi qariyb 200 ming kvadrat kilometrni tashkil etdi. Uning chegaralari Janubda Amudaryoning so'l qirg'og'idan boshlanib, Sirdaryogacha cho'zilib qozoq juzlari bilan chegaradosh edi. Amirlik Sharqda Pomir tog'laridan tortib, g'arbda Xiva xonligi chegaralarigacha bo'lgan hududni ishg'ol etardi. Bu xoro va Samarqand kabi yirik shaharlar joylashgan Zarafshon vodiysi amirlikning markaziy qismi hisoblanardi. Qashqadaryo va Surxondaryo vohalari, hozirgi Tojikiston hududidagi Vaxsh, Kofirnixon, Pansh daryolari vodiysida joylashgan shahar va qishloqlar, hozirgi Turkmaniston hududidagi Murg'ob daryosi vohasidagi yerlar Bu xoro amirligiga qarar edi. Buxoro amirligining poytaxti Sharqda eng nufuzli shahar sifatida e'tirof etilgan Buxoroi sharif edi. Yirik shaharlardan: Samarqand, Qarshi, Shahrisabz, Kitob, Termiz, Sherobod, Hisor, Dushanbe, Ko'lob va boshqalar amirlik tasarrufida edi. Marv va Chorjo'y shaharlari uchun Buxoro amirligi bilan Xiva xonligi o'rtasida, Jizzax, O'ratepa va Xo'jand shaharlari uchun Buxoro amirligi bi lan Qo'qon xonligi o'rtasida tez-tez urushlar bo'lib, bu shaharlar qo'ldan-qo'lga o'tib turardi. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

XIX asr birinchi yarmida Buxoro amirligida 2 millioncha aholi yashardi. Aholi amirlikning sersuv vohalarida yashab, jazirama issiq, suvsizlik hukmronlik qiluvchi Qizilqum sahrolari va cho'llari kimsasiz yastanib yotardi. Zarafshon vodiysida 300-350 ming, Qashqadaryo vohasida 500 ming, Surxandaryo vohasida 200 ming, Sharqiy Buxo roda 500 mingcha aholi yashardi. Amirlikning yirik shaharlari-Buxoroda 60 ming, Samarqandda 50 mingga yaqin aholi yashardi. Aholi etnik jihatdan ko'pgina elatlardan iborat bo'lib, ularning ko'pgina qismi, qariyb 57 foizi o'zbeklar edi. O'zbeklar bir qancha qabilalardan tashkil topgan bo'lib, ular orasida mang'it, saroy, qo'ng'irot, jabg'u, qorluq, qalmoq, nayman, qipchoq, ming, yuz qabilalari ko'pchilikni tashkil etardi. Ular, asosan Zarafshon, Qashkadaryo va Surxandaryo vohalaridagi shahar va qishloqlarda yashardi. Buxoro amiri yordamida 1863 yilda Qo'qon taxtini egalladi. Biroq lashkarboshi Alimqul Xudoyorxonga qarshi urush boshladi. Xudoyorxon yana Buxoroga ko'chishga majbur bo'ldi. Alimqul Mallaxonning o'g'li Sulton Sayidxonni Qo'qon xoni deb e'lon qildi. Ammo, bu bilan Qo'qon xonligida siyosiy barqarorlik tarkib topmadi. Xudoyorxon 1865 yilda uchinchi marta taxtni egallaydi. Taxt uchun o'zaro ichki kurashlar avj olib borardi. Bu Rossiya bosqini arafasi va bosqin boshlangan davrda yuz berayotgan edi, Chor Rossiyasi bosqini arafasida Buxoro amirligida ham zodagonlar va beklarning mol-mulk, taxt, amal talashib o'zaro ziddiyatlari kuchaydi, qirg'inbarot urushlar bo'ldi. 1826-1860 yillarda amirlik qilgan Nasrullo shafqatsiz hukmron edi. U taxtga chiqgach, o'z yo'lida to'siq bo'lmasin deb akalari Husaynni zaharlab o'ldirdi, Umarni qatl ettirdi. Nasrullo taxtni egallashda unga yordamlashganlarni ham o'ldirdi. Taxtga o'tirgan kundan boshlab, bir oy davomida har kuni 50-100 kishini qatl qilib turdi. Shu bois amir Nasrulloga «qassob amir» deb laqab qo'yilgan edi. www.arxiv.uz

Amir Nasrullo amirlikdagi parokandalikni to'xtatish uchun shafqatsiz urushlar qilardi, bo'ysunmagan shahar va qishloq aholisini qilichdan o'tkazardi. Bunga o'zini mustaqil deb hisoblovchi Shahrisabz bekligiga qarshi olib borilgan qonli urushlar misol bo'la oladi. Amir Nasrullo Shahrisabzga qarshi 32 marta hujum qilib, oxiri 1856 yilda uni zabt etdi. Iqtisodiyotda inqiroz sodir bo'ldi. Madaniy hayot orqaga ketdi. Bularning hammasi mamlakatning zaiflashuviga olib keldi. Bu jarayon XIX asrda davom etdi. Xonliklarga bo'linib feodal tarqoqlik sharoitida yashashda davom etgan O'rta Osiyo xonliklarini siyosiy va iqtisodiy jihatdan ancha qoloq edi. Uch xonlik hududida ham ishlab chiqaruvchi kuchlarning o'sishiga to'siq bo'layotgan omillar mavjud bo'lib ishlab chiqarish munosabatlaridagi o'rta asr ko'rinishlari asosan saqlanib qolgan edi. Bu esa ishlab chiqaruvchi kuchlarning erkin rivojlanishini ta'minlardi. Biroq iqtisodiy taraqqiyotiga to'siq bo'lib turgan g'ovlarni davlat ahamiyatiga molik ish sifatida ko'rib chiqilmadi. Shuningdek uch xonlik ham moddiy- ma'naviy yordamga g'oyat muxtoj bo'lib turganlari xolda o'zaro nizolarni bartaraf qila olmadilar. Kelishmovchiliklar ba'zi qon to'kishlarga olib kelar, xazinani qaxshatardi. Uning asosiy og'irligi esa xalqning gardaniga tushardi. Aksincha mamlakat iqtisodiyotiga katta ahamiyat kasb etuvchi tabiiy fanlarga g'amxo'rlik nazardan qolgan edi. Rivojlangan davlatlar tajribalarini o'rganib ularning yutuqlaridan ijodiy foydalanishga mutlaqo e'tibor berilmadi. Shu tufayli xonliklarning ijtimoiy xayoti sokin bo'lib jaxon taraqqiyotidan qariyb uzilib qolgan edi. Tarix shuni isbotladiki xalq va davlat manfaatlari bir biriga ziddiyatli jabxada tursa xalq moddiy jihatdan mustahkam tayanchga ega bo'lmasa bu davlatning zaiflik belgisidir. Xalq vatan armiyasi davlatning doimiy g'amxo'rligidan mahrum ekan. El ulus tashqi yovlarga yem bo'laveradi. www.arxiv.uz

O'zbek xonliklarining hukmdorlari Rus davlati tajovuzlariga e'tiborsizlik, mas'uliyatsizlik qildi. O'zaro urushlar girdobiga botib, katta kuchlarini behud qurbon qildi, mamlakat boyligini besamar ishlarga sovurdi. Vaqtini ayshi-ishrat, kayfu safoda o'tkazdi. Taniqli o'zbek yozuvchisi Abdulla Qodiriy o'zining «O'tgan kunlar» romanida Yusufbek xoji tilidan qo'yidagi alamli so'zlarni bayon etadi: «Maqsadlari juda ochiq,... Bittasi mingboshi bo'lmokchi, ikkinchisi Normuhammadning o'rniga o'tirmoqchi, uchinchisi yana bir shaharni o'ziga qaram qilmoqchi. Ittifoqning nima ekanligini bilmagan, yolg'iz o'z manfaati, shaxsiyati yo'lida, bir-birini yeb, ichgan mansabparast, dunyoparast va shuhratparast muttahamlar Turkiston tuprog'idan yo'qolmay turib, bizning odam bo'lishimizga aqlim yetmay qoldi... Biz shu holatda ketadigan, bir-birimizning tagimizga suv quyadigan bo'lsak, yaqindirki, chor istibdodi Turkistonimizni egallar va biz bo'lsak o'z qo'limiz bilan kelgusimizni o'ris qo'liga qoldirgan bo'larmiz». Xaqiqatdan ham shunday bo'ldi. Turkiston jahon taraqqiyoti jarayonidan tobora chetda qolaverdi, ilg'or davlatlardan orqada qoldi. www.arxiv.uz

Yurtboshimiz Islom Karimov xonliklar davri tarixiga yangicha nazar tashlar ekan, tarixchi mutaxassislarga quyidagi savollar bilan murojaat qiladi: «Nega jahonga Ahmad Farg'oniy, Muhammad Xorazmiy, Ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Imom Buxoriy, Amir Temur, Ulug'bek, Alisher Navoiy, Bobur kabi buyuk siymolarni bergan bu millat XVII-XIX asrlarga kelib, to shu choqqacha erishgan yuksalish darajalaridan tushib ketdi? Nega so'nggi uch asr mobaynida boshimiz qoloqlikdan chiqmay qoldi? Ajdodlarimizning qattiq qarshiligiga qaramay, chor Rossiyasining o'lkamizni nisbatan oson zabt etishida ana shu qoloqlikning ham o'rni bo'lmaganmikan?». Darhaqiqat, XVII-XIX asrlar jahon tarixiga moddiy va madaniy yuksalish davri bo'lib kirganligi ma'lum. Xususan, Yevropadagi bir qator mamlakatlarda ishlab chiqarish sezilarli darajada o'sdi, zavod-fabrikalar qurilib, yangi texnik uskunalar bilan jihozlandi, temir yo'llar qurildi, kit'alararo dengiz yo'llari ochildi, mehnat unumdorligi oshdi, odamlarning moddiy va madaniy turmush darajasi ko'tarildi. O'rta Osiyo xonliklari ana shunday ijobiy jarayonlardan chetda qoldi, qoloqlikka yuz tutdi. O'zbek xonliklari hayotidagi qoloqlikning ildizi, sabablari nimalardan iborat? Bizningcha, bunday qoloqlikka bir qator omillar sabab bo'lgandi. www.arxiv.uz

Xonliklarning asrlar davomida o'zgarmay kelayotgan davlat idora usuli, tor doiradagi hukmdorlar zulmi taraqqiyotga g'ov bo'lib qolgan edi. Asrlar davomida bir butun bo'lib kelgan mamlakatning, bir iqtisodiy va madaniy makonda yashab kelgan aholining uchga bo'linib ketishi, xonliklar o'rtasidagi urushlar, har bir xonlik ichidagi parokandalik, boshboshdoklik va o'zaro hokimiyat uchun tinimsiz davom etgan ichki kurash, ig'vo-fasodning avj olishi, o'zaro nizo-janjallar, urushlar viloyat va tumanlarni, qolaversa, butun mamlakatni xonavayron qilardi. O'zaro urushlar qabilalar ko'chishini keltirib chiqarardi yoki ular zo'rlik bilan yashab turgan joylaridan ko'chirilar edi. Bu jarayon etnik guruhbozlikni keltirib chiqarardi, qabilalarning etnik aralashuviga, bir butun xalq bo'lib qovushishiga, jipslashishiga halaqit berardi. Davlat darajasida xam, viloyatlar darajasida ham yagona xalq, yagona Vatan tushunchasining qadri anglab olinmadi. Odamlarni Turkistonni, xalqni birlashtirish g'oyasi ostida uyushtira oladigan yetuk yo'lboshchi topilmadi. Aholi xon va beklarning, lavozimdagi amaldorlarning zo'ravonligidan, o'zboshimchaligidan, suiste'molchiliklaridan, g'ayriqonuniy soliq va to'lovlar dan azob chekardi. Turmush darajasi past bo'lib, aholi iste'mol uchun eng zarur bo'lgan tor doiradagi oddiy buyumlar va mahsulotlar bilan qanoatlanardi. Ishlab chiqarishning faqat iste'molga yo'naltirilganligi iqtisodiyotning o'sishi uchun turtki berolmasdi. www.arxiv.uz

Xonlar va saroy amaldorlari ishlab chiqaruvchi kuchlar rivojiga halaqit berayotgan ishlab chiqarish usulini himoya qilardi. Asosiy boylik bo'lgan yerga mulkchilikning eski usuli bir necha asrlardan beri o'zgarmasdan kelardi. Xonliklarda hukmdor yerning birdan-bir egasi bo'lib, yer ishlovchilarga-dehqonlarga xatlab, ijara tarzida biriktirilgan edi. Dehqon yer egasi emas, yerdan olingan hosilning egasi edi. Shu boisdan dehqon yerni avaylab-asrashdan manfaatdor emasdi, uning unumdorligini oshirishga intilmasdi. Dehqon yer ega si bo'lmagani uchun boshqa joylarga ketaverardi. Dehqonchilik nochor ahvolda edi. Yerga ishlov berish o'sha-o'sha bir juft ho'kiz, so'qa-omoch darajasida qolib ketgan edi. Irrigasiya inshootlariga ahamiyat pasayib, sug'oriladigan yer maydonlari qisqarib borardi. Xonliklarda sanoat ishlari rivojlanmadi. Oltingugurt, rangli metallar, marmar, toshko'mir, neft kabi tabiiy boyliklar to'la bo'lgan konlar bo'lsada, ularni qazib olish, kon-tog' ishlarini yo'lga qo'yishga befarqlik qilindi. O'lkada yetarli darajada yirik daryolar bo'lsada, ularda baliqchilikni rivojlantirish, kemasozlikni yo'lga qo'yish hech kimning xayoliga kelmasdi. www.arxiv.uz

Tovar-pul munosabatlari rivojlantirilmadi. Daromad iste'mol va qo'shin harajatlarini zo'rga qoplardi, pul, oltin-kumush xon va amaldorlarning xazina to'plash manbai bo'lib qolgan edi, kapitalga aylanmasdi. Xonliklarning savdo munosabatlarida hamon ayirboshlash tarzi davom etardi. O'rta Osiyo jahon bozoridan ajralib qolgani ustiga yagona ichki bozor ham tashkil topmagan edi. O'zbek xonliklaridagi ijtimoiy-siyosiy beqarorlik, iqtisodiy va harbiy nochorlik qo'shni mamlakatlarni o'z tasarrufiga kiritib olish siyosatini jadallashtirayotgan chor Rossiyasiga qo'l keldi. Xonliklardagi parokandalik, o'zaro nizo va urushlar, oxir-oqibat, ularning Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi va mustamlakaga aylanishiga olib keldi. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO'YXATI: 1. Karimov I.A. Istiqlol va ma'naviyat.-T.: O'zbekiston, 1994y. 2. Karimov I.A. Xiva va Buxoro shaharlarining 2500 yilligiga bag'ishlangan tantanali marosimlardagi tabrik so'zi.((Xalq so'zi.-1997.-21 noyabr. 3. Buxoro tarixi.-T.: Fan, 1976 y. 4. Ziyo Azamat. O'zbek davlatchiligi tarixi.-T.: Sharq, 2000 y. 5. Ibrat I. Farg'ona tarixi.-T.: Kamalak, 1991 y. 6. Karimov SH., Shamsutdinov R. Turkiston Rusiyo bosqini davrida.-Andijon: Meros, 1995 y. 7. Muqminova R.G va boshqalar. O'zbekiston tarixi.-T.: 1994 y. 8. Mukminova R.G., Bababekov X.N. i dr. Istoriya Uzbekistana. Tom-3.-Tashkent: 1993 g. 9. Fayziyev T. Buxoro feodal jamiyatida qullardan foydalanishga doir hujjatlar.-T.: Fan,1990 y. 10. Azam Ziyo. «O'zbek davlatchiligi tarixi». Toshkent. 2000 y. 11. Asqarov A. «O'zbekiston xalqlari tarixi» 2-tom. 1994 y. 12. Karimov SH. Shamsiddinov E. «Vatan tarixi».T. 1-tom, 1997y. 13. Ziyoyev Z. «Turkistonda Rossiya tajovuzi va hukmronligiga qarshi kurash». T. «Sharq» 1998 y. 14. O'zbekiston Respublikasi ensiklopediyasi. T. 1997. www.arxiv.uz

O'xshashlar

Birinchi jahon urushining sabab va oqibatlari

Qatag'onlik va jamoatlashtirish siyosati va uning fojeaviy oqibatlari

Turkistonning uch xonlikka bo’linishi

SSSRda jamoalashtirish siyosatining O’rta Osiyo va Qozog’istondagi oqibatlari

XIX-asrda rus olimlari Turkiston hududini o’rganishlari