Movarounnahr va Xuroson hududida shayboniylar - Tarix - Slaydlar

Movarounnahr va Xuroson hududida shayboniylar

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

817.5 KB

Ko'chirib olish

Movarounnahr va Xuroson hududida Movarounnahr va Xuroson hududida shsh ayboniylar ayboniylar Reja: 1. Shayboniylar davlatining tashkil topishi va ijtimoiy tuzumi. 2. Shayboniylar davlati markaziy va mahalliy boshqaruvi. 3. Shayboniylar davlatida harbiy qo‘shin va soliq tizimi. 4. Shayboniylar davlati huquq tizimi. WWW.ARXIV.UZ

WWW.ARXIV.UZ

Shayboniylar davlatining tashkil topishi va ijtimoiy tuzumi Balxash ko‘li va Sirdaryoning quyi oqimlaridan to Dnepr daryosining quyi oqimlarigacha bo‘lgan ulkan hudud XI asrdan boshlab Dashti qipchoq deb atala boshlandi. qipchoqlar va boshqa turkiy qabilalar hukmronligi ostida bo‘lgan bu hududni 1236 yilda Botuxon o‘zining turk mug‘ul qo‘shinlari bilan egalladi. Tarixda Oltin O‘rda deb atalgan bu davlat XIV asr boshlarida ikki qismga bo‘linib ketadi. Sharqiy qismi Oq O‘rda tarixiy manbalarda “O‘zbeklar mam-lakati” deb ham yuritilgan. XV asrning o‘rtalariga kelib, Jo‘jli-xonning beshinchi o‘g‘li Shayboniy urug‘idan bo‘lgan Abulxayrxon (1412-1468 y) ko‘chmanchi o‘zbeklar davlatiga asos soladi. Bu davrda temuriylar hukmronlik qilayotgan Movarounnahrda o‘zaro feodal urushlar nihoyatda kuchayib ketgan edi. Bundan foydalangan Abulxayrxon Sirdaryoning o‘rta oqimidagi bir qancha shaharlarni Xorazm-ning bir qismini bosib olib, temuriylar davlatining yon qo‘shnisi bo‘lib qoladi. Abulxayrxonning vafotidan keyin inqirozga uchragan bu davlat XV asrning 80 yillarida Muhammad Shayboniyxon (1481-1510) tomonidan qayta tiklanadi. Shayboniylar davlatining asoschisi Muhammad Shoxbaxt Shay-boniyxon iste’dodli shoir va zamonasining o‘qimishli, bilimdon kishilaridan biri edi. U taxtga o‘tirmasdan oldin Buxoroda yashab, madrasada ta’lim oladi. Mashhur ilohiyot olimi Muhammad Xitoiy uning ustozi bo‘lgan. Tarixchi olimlardan Kamolitdin Binoiy va Muhammad Solih “Shayboniynoma” asarida Shayboniylar davlatining tarixi haqida hikoya qiladi. Movarounnahrdagi temuriylar saltanatini zaiflashib borayotganidan foydalangan Shayboniyxon 1497 yil Samarqandga yurish qilib, Buxoroni jangsiz egallagan. 1500 yil Samarqandni ham jangsiz qo‘lga kiritgan. Samarqand hokimi Sulton Alining onasiga uylanadi. Asta-sekin qarshi va Fuzor shaharlari ham shayboniylar tomonidan bosib olinadi. Movarounnahrning ikki yirik shaharlarni Buxoro va Samarqandni jangsiz Shayboniyxonnning qo‘liga o‘tishi, uning nafaqat tajribali sarkarda balki yetuk davlat arbobi va aqlli siyosatchi ham ekanligini ko‘rsatadi. 1501 yil Toshkentga yurish qilib ko‘plab qal’alalarni qo‘lga kiritadi. WWW.ARXIV.UZ

Shu yillarda Shayboniyxon qo‘shinlari O‘ratepa, Shosh, Shohruhiya, Sayramni egallaydi. 1503-1504 yillarda Xorazmga yurish qilib, 1505 yil Xorazmni bosib olgan. 1507 yil Xurosonni bosib oladi. Shayboniyxon zamondoshlari tomonidan «Xalifa ur- Rahmon» va «Imom-az-zamon» deb ulug‘langan. Shayboniyxon Movarounnahr va Xurosonni o‘zbek sultonlariga “suyuorg‘ol” sifatida taqsimlab ber-gan edi. Keyin Shayboniyxon Eronni zabt etishga intilgan jangda vafot etadi. Taxtga amakisi Kuchkunchixon o‘tiradi (1510-1529) undan keyin uning o‘g‘li Abu Saidxon (1529-1533) o‘tiradi. Buxoro viloyati hukmdori Ubaydullahon hokimiyatni qo‘lga oladi. (1533-1539) Buxoro viloyati har tomonlama rivojlanadi. Poytaxt Samarqanddan Buxoroga ko‘chiriladi. Shundan so‘ng Shaybo-niyxon davlati Buxoro xonligi deb atala boshladi. Shayboniylar davlatining so‘nggi vakili Pirmuhammad ibn Sulaymon bo‘lgan 1601 yil Pirmuhammaddan keyin Buxoro taxti Ashtarxoniy (Joniylar) qo‘liga o‘tadi. WWW.ARXIV.UZ

Shayboniylar davlatida jamiyat hayotida, davlat boshqaruvida tutgan Shayboniylar davlatida jamiyat hayotida, davlat boshqaruvida tutgan o‘rniga, mavqeiga qarab quyidagi bir necha ijtimoiy tabaqa-larni ajratish o‘rniga, mavqeiga qarab quyidagi bir necha ijtimoiy tabaqa-larni ajratish mumkin: mumkin:  1. Oliy tabaqa, unga xon va uning yaqinlari, o‘zbek sultonlari, yirik saroy amaldorlari (vaziri-vuzaro) kirgan. Davlat boshqaruvini ana shu ijtimoiy tabaqa amalga oshirgan.  2. Umaro-harbiy-ma’muriy amaldorlar, yirik sarkardalar, viloyat hokimlari, qo‘shin va qabila boshliqlari. Mahalliy boshqaruv ular qo‘lida bo‘lgan;  3. Ulamolar-yirik din peshvolari, shayxlar, xojalar. Ular nafaqat diniy balki dunyoviy boshqaruvda ham faol ishtirok etganlar.  4. Fuzalo. Jamiyat madaniy-ma’naviy hayotini aks ettirgan ijtimoiy tabaqa olimlar, shoirlar va boshqalar.  5. Raiyat. Jamiyatda asosiy ishlab chiqaruvchi, moddiy boylik yaratuvchi, xazinaga soliq to‘lovchi ijtimoiy tabaqa bo‘lib, ularga do‘kondorlar, hunarmandlar, o‘rtahol dehqonlar va chorvadorlar, yollanib ishlaydigan aholi kirgan.  6. Qullar. qullar asosan harbiy talonchilik yurishlari paytida asirga tushirilgan, o‘lja qilib olingan kishilar tashkil etgan. Ma’lum haq evaziga ular ozod bo‘lishi mumkin bo‘lgan. qullar mehnatidan saroyda, yirik amaldorlar va ulamolarni xo‘jaliklarida foydalanishgan. WWW.ARXIV.UZ

Xonlik iqtisodining asosiy tarmoqlari qishloq xo‘jaligi (dehqonchilik va chorvachilik) savdo-sotiq va hunarmandchilik hisob-langan. Shayboniylar davrida yer egaligining asosiy tarmoqlari mavjud edi. Mulki sultoni – davlatga qarashli yerlar. Mulki xolis- xususiy shaxslarga tegishli. Vaqf – diniy mahkamalarga, madrasa va masjidlarga tegish-li, qabristonlarga qarashli yerlar. Qishloq jamoalari egalik qiladigan yerlar. Mehnat qiladigan kishilarning asosiy qismi kambag‘al qishloq aholisi bo‘lib, ular ijaraga olingan yerda dehqonchilik qilib kun kechirgan. Manbalarda keltirilishicha, bu davrda bug‘doyning 10 xil navi, arpa, jo‘xori, mosh, no‘xot, makkajo‘xori va sabzavot, poliz ekinlari, sholi, paxta yetishtirilgan. Dehqonchilik uchun qulay bo‘lgan hosildor yer maydonlari bepayon yaylovlar xon va uning yaqinlari, yirik harbiy-ma’muriy amaldorlarga qarashli edi. Bu davrda iqto, suyurg‘ol va tanho kabi xususiy yer egaligi keng tarqalgan. harbiy-ma’muriy amaldorlarga yirik din peshvolariga davlat oldidagi xizmatlari uchun beriladigan bunday yerlarda asosan, yersiz kambag‘al dehqonlar yollanib ishlaganlar. Chorvachilik qishloq-xo‘jaligida yetakchi tarmoq sifatida katta ahamiyatga ega edi. Yirik va mayda tuyoqli hayvonlarni boqish, yilqichilik, tuyachi-lik ancha rivojlanadi. Yarim ko‘chmanchi hayot kechiruvchi o‘zbek qabi-lalari boshliqlari, yirik chorvador boylar, shuningdek, xon va saroy amaldorlari, harbiy-ma’muriy mansabdorlar, din peshvolari tog‘ va tog‘ oldi tumanlarida, dashtlarda katta-katta yaylovlarga ega bo‘lganlar. WWW.ARXIV.UZ

Shayboniylar davlati markaziy va mahalliy boshqaruviShayboniylar davlati markaziy va mahalliy boshqaruvi Shayboniylar davlati o‘z mohiyatiga ko‘ra yirik davlat bo‘lib, oliy hokimiyat cheklanmaga huquqlarga ega bo‘lgan davlat boshlig‘i xon tomonidan boshqarilgan. Xonlikning siyosiy tizimida, boshqaruvida Amir Temur va temuriylar davrida qaror topgan tartib qoidalar, xususiyatlar bilan birga ko‘chmanchi o‘zbeklar davlatiga xos an’analar ham mavjud edi. Davlat boshqaruvida islomiy shariat va odat qonun qoidalariga amal qilingan. Davlatni boshqarishda xon saroyidagi oliy darajadagi amaldorlardan tashkil topgan markaziy boshqaruv va viloyat hokimlari qo‘lidagi mahalliy boshqaruv asosiy o‘rin tutib, ular mamlakatning amaldagi haqiqiy egalari edilar. Ular yordamida, bevosita ishtirokida xon ma’muriy boshqaruvni amalga oshirardi. Markaziy boshqaruv davlatning ichki va tashqi hayotiga bog‘liq barcha masalalarni hal qiladigan dargoh-saroy devonida jamlangan edi. Davlatning oliy darajali amaldorlari a’zo bo‘lgan va odatda bosh vazir tomonidan boshqariladigan bu mahkama mamlakatning siyosiy, moliyaviy, harbiy tashkiliy va boshqa masalalarni ko‘rib chiqar edi. Bu yerda qabul qilingan qarorlar xonning tasdiqi bilan-gina kuchga kirar va hayotga joriy etilardi. Ko‘kaldosh, Otalik, Naqib, vaziri a’zam, vazir, devonbegi va boshqa oliy darajali saroy amaldorlari, no‘yon, tug‘begi, kutvol, dorug‘a, qurchiboshi va boshqa harbiy amaldorlarning fikri va man-faatlari ham qarorlar qabul qilinishida katta ahamiyatga ega edi. Davlat boshqaruvida harbiy-ma’muriy amaldorlardan tashqari, ulamolar, din peshvolari, shayxlar va xojalarning, aynan Shayx ul-islom, qozi kalon, Mufti kabi diniy mansab egalarining ham ta’siri katta bo‘lgan. Bu davrda ayniqsa, Buxoro yaqinidagi Jo‘ybor qishlog‘idan chiqqan xojalarning mavqei juda oshib ketdi. WWW.ARXIV.UZ

Shayboniylar davlati harbiy qo‘shin va soliq tizimiShayboniylar davlati harbiy qo‘shin va soliq tizimi Mamlakat siyosiy hayotida, davlat boshqaruvida yirik sarkar-dalar, qo‘shin boshliqlarining o‘rni katta edi. Ichki va tashqi xavfni bartaraf etishda, yangi yerlarni bosib olish uchun qilinadigan istilochilik yurishlarida qo‘shinlarning soni, harbiy tayyorgarligi, qo‘shin boshliqlarining qo‘mondonlik mahorati katta ahamiyat kasb etardi. Shayboniylar qo‘shini asosan otlik va piyoda askarlardan tash-kil topgan. qo‘shin urishda o‘q-yoy, uzun, nayza, qilich, gurzi, uzun das-tali jang boltasi (tabarzin), changak kabi asosiy hujum qurollari-dan foydalangan. Abdullahon II davrida qo‘shin Xorijdan keltirilgan pilta miltiqlardan qurollantirilgan. Shayboniylar qo‘shnida navkarlar himoya uchun qalqon (sipar)dan foydalanganlar, hamda temir simdan mayda qilib to‘qilib, usti ipak va baxmal mato bilan yopilgan sovut-jovshan (forscha baxtar) yoki jiba (jeva) – temir yoki po‘latdan ishlangan maxsus kiyim kiyib jang qilganlar. Abudllahon II davrida Yevropadan keltirilgan jovshan (sovut) ham bo‘lgan. Urushda yaroq va o‘q o‘tmasligi uchun otlar ustiga maxsus yopinchiq gejm (kejim) yopishgan. Qo‘shin tarkibida Naftandozlar, manjaliqchilar va tosh otuv-chilar ham bo‘lib, ular shahar va mudofaa qo‘rg‘onlarini egallashda katta o‘rin tutgan. XVI asrning 2-yarmidan boshlab Abdullahon II qo‘-shinida chet ellardan keltirilgan kichik zambaraklar paydor bo‘ladi. Qo‘shin tarkibi, uning jangovor saflanishi, jang qilish tartibi, Chingizxon va Amir Temur qo‘shinlari harbiy tuzilishi, urish taktikasiga asoslangan bo‘lib, unga Shayboniyxon davrida ko‘chmanchi o‘zbeklarga xos bo‘lgan bir qancha yangi jang usullari kiritildi. (Turlama). WWW.ARXIV.UZ

Shayboniylar qo‘shini asosan, qalb (kavl) deb ataluvchi markaziy qism, barong‘or (o‘ng qanot) va javong‘or (so‘l qanot) qismlaridan hamda xirovul (qo‘shinning orqa qismi)dan tashkil topgan. Ularga xonning o‘zi va tajribali o‘zbek sarkardalari boshchilik qilgan. Qo‘shinning qanotlariga boshchilik qilgan sarkarda o‘g‘lon deb yuritilgan. Qo‘shini oldida manglay (avangard) deb ataluvchi harbiy qism yarim doira shaklida saf tortib borgan. Uning oldida esa tez harakatlanuvchi kichik jangovor qism - ilg‘or bo‘lgan. Shayboniylar qo‘shinida umumiy qism oldida boruvchi «qoravul» deb atalgan maxsus qism, qo‘shinining o‘ng va so‘l qismlari oldida boruvchi "kichik" g‘o‘l deb yuritilgan bo‘linmalar va ortidan boruvchi maxsus yordamchi bo‘linma-chanoh bo‘lgan. qo‘shin tarkibida tug‘chi qism, ya’ni bayroq ostida ehtiyotda turuvchi (tug‘ni qo‘riqlovchi) 20-30 ming kishilik jangovor harbiy bo‘linma hamda zabongilari – ya’ni dushman tomonidan yashirish ravishda “til” tutib keluvchi maxsus bo‘linma va xabarchi-dushman to‘g‘risida umumiy ma’lumot keltiruvchi bo‘linmalar ham bo‘lgan. Harbiy yurishlar paytida xon uchun rasmiy qabul marosimlari o‘tkaziladigan maxsus joy-bargoh hozirlashgan. Qo‘shinda saralangan o‘zbek navkarlaridan tuzilgan xonning qo‘riqchilari ham katta rol o‘ynagan. WWW.ARXIV.UZ

Shayboniylar davlati huquq tizimiShayboniylar davlati huquq tizimi Xonlikda jinoyatni aniqlovchi va jazo beruvchi asosiy mahkama islomiy shariat qonun-qoidalariga asoslanib tutuvchilar qozilik idoralari edi. Davlatdagi Oliy sudya qozi kalon bo‘lib, viloyat-lardagi jinoyatlarni jazolash viloyat qozilari qo‘lida edi. Oliy jazo- o‘lim hukmini faqat xonning maxsus farmoni bilan amalga oshirganlar. Aybdorni aniqlashda shariat qonunlariga asosan ikki kishi guvohiligi yetarli bo‘lgan. Viloyatlarda, tumanlarda jinoyat ishlarini viloyat hokimi nazoratida mahalliy qozilar olib borgan. Jinoyatchilarga gunohiga qarab o‘lim jazosi, ma’lum muddatga (ko‘p-chilik hollarda umrbod) zindonga tashlash, tan jazosi berish (darra urish, barmoqlarini kesib tashlash), sazoiy qilish, qoziqqa o‘tkazish kabi jazo choralari ham qo‘llanilgan. Aybdorlarga jazo berish ko‘pincha bozor oldida maxsus maydonda – aholi ko‘z o‘ngida amalga oshirilgan. harbiylar sodir etgan jinoyatlar va jazo turlari maxsus har-biy sudyalar qozi askar va mufti askar tomonidan ko‘rib chiqilgan. Mol-mulk bilan bog‘liq jinoyatlar, o‘g‘irlik shariat qonunlari-ga rioya qilmaslik uchun beriladigan jazolar turi ko‘pincha amal-dorlarning xohish-irodasiga bog‘liq bo‘lib ma’lum jinoyatlar uchun aniq jazo oldindan belgilab qo‘yilmagan. Bu davrga oid hujjatlarda (Juybor shayxlari arxivi, Samarqand qozilik idorasi hujjatlari) fuqarolik ishlari, huquqiy ma’muriy jinoyatlar, tartibbuzarliklar va ularga nisbatan qo‘llaniladigan jazo choralari haqida ma’lumotlar saqlanib qolgan. Masalan: Buxorodagi Katta Foziyon va kichik Foziyon madrasasiga tegishli hujjatlarda (1535) madrasada o‘qish va hujrada yashash tartib-qoidalarini buzgan talabalarga quyidagi jazo choralarini ko‘rilishi qayd etilgan. WWW.ARXIV.UZ

Foydalanilgan adabiyotlarFoydalanilgan adabiyotlar 1. Karimov I.A. O’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T.1.-T., 1996 y. 2. Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi. T.5.-T., 1997 y. 3. Karimov I.A. Havfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak. T.10.-T., 2002 y. 4. Karimov I.A.Bizning bosh maqsadimiz-jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. T: ’’O`zbekiston’’ 2005 - 96 bet 5. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T: «O’zbekiston” 2003 yil. 6. Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish milliy dasturi. O`zbekiston Respublikasi Oily Majlisining ahborotnomasi. 1997 yil 9-son 7. Saidov A.X.Hozirgi zamon huquqiy tizimlari T: TDYU 2004 – 428 B 8. Saidov A.X.Xalqaro huquq. 2-tom T: 2001 yil 9. Raxmonqulov X.-A. Mustaqil O`zbekiston yangi huquq tizimining shakillanishi va rivojlanishi. “O`zbekistonda ijtimoiy fanlar”. 2006 yil 4-5 sonlar 8-14 betlar WWW.ARXIV.UZ

O'xshashlar

Shayboniylar davlat boshqaruvi

Turkistonning xonliklarga bo'linib ketishi, uning sabab va oqibatlari

XVI – XVIII asrlarda Hindiston

Yevropa va dunyo okeani hududida sivilizatsiyalarning paydo bo’lishi

Kushoniylar davrida O’rta Osiyo xalqlari taraqqiyoti