logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Qishloq va o'rmon xo'jaligi
  4. O’simliklarning biomorfasi

O’simliklarning biomorfasi

Yuklangan vaqt:

11.04.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2248.1083984375 KB
Ko'chirib olish
O’SIMLIKLARNING BIOMORFASI ASOSIY SAVOLLAR 1. Hozirgi vaqtda antropogen omillarning eng kuchli omil ekanligi 2. Antropogen ta’sirining sanoat, qishloq xo’jaligi va transport toifalari ta’sirini o’rganish. 3. O‘simliklar olamini muhofaza qilishi Antropogen omillar deganda - inson xo’jalik faoliyati bilan bog’liq bo’lgan ta’sirlarini tushunamiz. Antropogen omillar hozirgi vaqtda tabiatdagi eng kuchli omillardan biri hisoblanadi. Inson tirik organizmlarga to’g’ridan-to’g’ri ta’sir etib yoki yashash sharoitini o’zgartirib, uning tarqalishiga yoki qirilib yo’q bo’lishiga sababchi bo’lishi mumkin. Insonning tabiatga ko’rsatadigan ikki turdagi ta’sirini bir-biridan yaxshi ajratish lozim. Ulardan biri tirik organizmlarga yoki ularning ayrim vakillariga ko’rsatiladigan to’g’ridan-to’g’ri ta’siri, ya’ni antropik omillar deb qaralsa, ikkinchisi esa insonning atrof-muhitni o’zgartirish kabi salbiy ta’sirini antropogen omillar deb qarash lozim.HOZIRGI VAQTDA ANTROPOGEN OMILLARNING ENG KUCHLI OMIL EKANLIGI HOZIRGI VAQTDA ANTROPOGEN OMILLARNING ENG KUCHLI OMIL EKANLIGI Bu omillarni o’z navbatida to’rt turga bo’lish mumkin:  Ozuqa va boshqa extiyojlarini qondirish uchun (o’rmonlarni kesish, o’tlarni o’rish va x.). tirik organizmlardan foydalanish va qirish.  O’simliklarni ko’paytirish (madaniylashtirish).  Akklimatizatsiya va introduktsiya, ya’ni organizmlarni tabiiy arealidan boshqa joylarga ko’chirib olib borish va moslashtirish.  Yangi madaniy o’simlik navlarini yaratish. HOZIRGI VAQTDA ANTROPOGEN OMILLARNING ENG KUCHLI OMIL EKANLIGI Antropogen omil tushunchasi o’simliklar hayotiga kishilarining ongli va ongsiz ravishda ko’rsatadigan bevosita va bilvosita ta’siri bilan ifodalanadi. Yuqorida ko’rsatilgan omillar orasida aptropogen omil xususan hozirgi kunda o’simliklar hayotini o’zgartuvchi ta’sirlardan eng kuchlisi bo’lib hisoblanadi. Botqokliklarning quritilishi va u yerlardan dehqonchilik maqsadlarda foydalanilishi, bo’z va qo’riq yerlarini o’zlashtirilishi, keng maydonlarda o’rmonlarning qirqilishi va ularning o’rnida yangi o’rmonzorlar tashkil etilishi, dehqonchilikni borgan sari shimoliy rayonlarga tomon kengaya borishi kabi hollarda kishilarning o’simliklar hayotiga ko’rsatgan ta’siri yaqqol gavdalanadi. HOZIRGI VAQTDA ANTROPOGEN OMILLARNING ENG KUCHLI OMIL EKANLIGI Uzoq o’tmish davomida madaniy o’simliklarning yuzaga, kelishi, ularning yer sharining turli nuqtalariga tarqalishi, madaniy o’simliklar bilan birga bir necha begona o’tlarning tarqala borishi kishilarning o’zaro munosabatlari (savdo-sotiq, urushlar va h. k.) ning natijasidir. Bundan tashqari kishilarning faoliyati natijasida ba’zi bir o’simliklar iqlimlashtiriladi. Bu ish jarayonida o’simliklar faqat iqlim sharoitigagina emas, balki barcha ekologik sharoitlarga moslashadi. HOZIRGI VAQTDA ANTROPOGEN OMILLARNING ENG KUCHLI OMIL EKANLIGI Umuman o’simliklarni iqlimlashtirish ishiga — akklimatizatsiya yoki introduktsiya deb ataladi. Madaniy o’simliklar sun’iy akklimatizatsiya, yovvoyi xolda o’sadigan o’simliklar bir hududdan ikkinchi hudud sharoitiga iqlimlashtirilsa tabiiy akklimatizatsiya deyiladi. Akklimatizatsiyadan tashqari naturalizatsiya ishlari ham kishilar tomonidan amalga oshiriladi. Naturalizatsiya deganda bir xil yoki o’xshash sharoitga ega bo’lgan bir hududdan ikkinchi hududga o’simliklarni keltirib o’stirilishiga aytiladi. Akklimatizatsiyada esa sharoit o’xshash bo’lmasdan, balki bir-biridan tubdan farq qiladigai yangi sharoitda o’simlikni o’stirish tushuniladi. Bunday ishlar ko’pincha o’simlik urug’larini botanika bog’lariga, intraduktsion pitomniklarga keltirib o’stirish va parvarishlash natijasida amalga oshiriladi. HOZIRGI VAQTDA ANTROPOGEN OMILLARNING ENG KUCHLI OMIL EKANLIGI O’simliklar xayotiga ta’sir ko’rsatuvchi omillar aslida o’simliklar hayotiga yakka xolda ta’sir etmay, balki kompleks ravishda yoki birgalikda ta’sir ko’rsatadi. Shu faktorlarning birortasi yetarli bo’lmasa yoki qatnashmasa o’simlikning o’sishi va rivojlanishi normal o’tmaydi. Lekin bu omillarining har biri ham barcha o’simlik turlari yoki guruhlari uchun doimo bir xil me’yorda ta’sir etmaydi. Shunga ko’ra biz har bir ekologik omilni minimal, optimal va maksimal holda ta’sir etishini ko’rishimiz mumkin. Eng qulay va normal holdagi ta’sir optimal nuqta hisoblanadi. Undan past yoki yuqori darajada bo’lganda esa o’simliklarning hayot protsesslari yoki susayadi, yoki tezlashadi yoki bo’lmasa to’xtab qoladi. Antropogen ta’sirni sanoat, qishloq xo’jaligi, transport kabi toifalarga bo’lish mumkin. Biz buni O’zbekiston respublikasi va O’rta Osiyo mintaqasi asosida ulardan ba’zilarini ko’rib chiqamiz. Sanoatning ta’siri. Keyingi 15 yil mobaynida O’zbekiston respublikasida sanoat rivojlanishi 7 martaga oshdi. Ishlab chiqarish o’sgan sari atmosferaga zararli chiqindilar tashlash hajmi ancha oshdi. Oqova suvlar hajmi ham o’sib bormoqda. Chirchik-Olmaliq, Oxongaron-Angren, Fargona-Margilon, Navoiy va O’zbekistonning boshqa qator mintaqalarida kimyoviy, neft- kimyoviy va mikrobiologik tarmoqlar korxonalari, boshqa ko’p quvvat va suv talab qiladigan ishlab chiqarish vositalarining ko’pligi tufayli ekologik sharoit keskinlashdi. Tojikistonning Tursunzoda shaxrida joylashgan alyuminiy zavodining salbiy ta’siri yildan-yilga ortib bormoqda.ANTROPOGEN TA’SIRINING SANOAT, QISHLOQ XO’JALIGI VA TRANSPORT TOIFALARI TA’SIRINI O’RGANISH ANTROPOGEN TA’SIRINING SANOAT, QISHLOQ XO’JALIGI VA TRANSPORT TOIFALARI TA’SIRINI O’RGANISH O’rta Osiyo respublikalarida qurilish materiallari ishlab chiqarish korxonalari judayam tez sur’atda rivojlanmoqda. Ular ichida sement zavodlari alohida o’rin egallab, atmosfera havosining ifloslanishiga jiddiy ta’sir qilmoqda. Bu zavodlar mahsulotlarining 1,6 marta ko’payishi taxmin qilinmoqda. Qurilish materiallari korxonalari tomonidan havo ifloslanishining ijtimoiy-gigienik va ekologik jihatlarini o’rganish shuni ko’rsatmoqdaki, agar chang-gaz ushlaydigan samarali vositalar joriy qilinmasa bunday zavodlar joylashagan shaharlarda ifloslanish avvalgi yuksak holatda qolaveradi. ANTROPOGEN TA’SIRINING SANOAT, QISHLOQ XO’JALIGI VA TRANSPORT TOIFALARI TA’SIRINI O’RGANISH Transportning ta’siri. Eng yirik ifloslantiruvchi manba-bu avtomobil transportidir. O’rta Osiyo mintaqasi avtomobil yo’llariga boy. 2020 yili respublika bo’yicha jami gaz chiqindilarining 75% ni transport hissasi tashkil etadi. Avtomobillar sonining ortishi atmosferaning yerga yaqin qatlamlarida azot gazlari, qo’rg’oshin birikmalari, oltingugurt gazlari, uglerod gazlari va boshqa moddalar miqdorining oshishiga olib keladi. Avtomobil chiqindilari birinchidan , shunisi bilan xavfliki, ular biosferaning faol zonasiga tushadi. Ikkinchidan ular tarkibida barcha tirik jonzot uchun juda zaharli bo’lgan qo’rg’oshin birikmalari bor. Uchinchidan avtomobil gaz chiqindilari atmosferaning yerga yaqin qatlami, inson nafas oladigan satxga tushadi. ANTROPOGEN TA’SIRINING SANOAT, QISHLOQ XO’JALIGI VA TRANSPORT TOIFALARI TA’SIRINI O’RGANISH Quyosh energiyasidan trasnportda foydalanish imkoniyatlarini puxta o’rganish kerak. Avtotransport vositalarini suyultirilgan gaz, gaz kondensanti bilan ishlashga o’tkazish avtomobil gaz chiqindilarini ancha kamaytirgan bo‘lardi. Q ishloq xo’jaligining ta’siri. Bu biogeotsenoz, ekosistemalarga salbiy ta’sir ko’rsatuvchi ekologik omillar majmuidir. Bilasizlar, inson tabiatni jadal o’zlashtirmoqda, ular xo’jalikda foydalanayotgan kimyoviy vositalar tirik mavjudotlarga salbiy ta’sir qilmoqda. Noorganik o’g’itlar, zaharli ximikatlarning keng qo’llanilishi keyinchalik o’simliklar dan olinadigan mahsulotlarda qo’rg’oshin, simob, ftor, kadmiylar miqdorining tuproqda oshishiga olib kelmoqda. ANTROPOGEN TA’SIRINING SANOAT, QISHLOQ XO’JALIGI VA TRANSPORT TOIFALARI TA’SIRINI O’RGANISH Sug’oriladigan yer maydonlarini cheksiz ko’paytirish, Millionlab gektar yerlar sho’rlandi va suv tagida q oldi, oqava suvlarning ko’payishi sho’r ko’llarni yuzaga keltirdi. Amudaryo va Sirdaryodan ko’plab suvni olish ekologik holatga - Orol dengizining qurishiga olib keldi. Bundan tashqari almashlab ekishga rioya qilmaslik, muntazam ravishda zaharli ximikatlar solish tibbiy - sanitariya holatini murakkablashtirdi, ichimlik suvning tarkibi buzilgan. Orol bo’yida birinchi navbatda Qoraqolpog’iston respublikasi Toshxovuz va Xorazm viloyatida suv ta’minotida og’ir vaziyat yuzaga keldi. O‘SIMLIKLAR OLAMINI MUHOFAZA QILISH Atrof-muhitni, o’simliklar olamini muhofaza qilish insoniyat uchun juda katta hayotiy ahamiyatga ega. Insoniyat tabiatdan foydalanar ekan, uning asrlar davomida shakllangan tabiiy manzarasini o’zgartirmoqda, unga salbiy ta‘sir ko’rsatmoqda. Sanoat tarmoqlari va qishloq xo’jaligining rivojlanib borishi, tabiiy maydonlarning keng miqiyosda o’zlashtirilishi ekologik muvozonat buzilishiga olib kelmoqda. O‘SIMLIKLAR OLAMINI MUHOFAZA QILISH Natijada o’simliklarning qimmatli turlari yo’q bo’la boshladi. Tog’ bag’ridagi yong’oqzor va butazorlarning, o’rmonzorlardagi qimmatbaho daraxtlarning shafqatsizlarcha kesib yuborilishi oqibatida nafaqat o’simliklar dunyosi kambag’allashib qoldi, balki ekologik muhit ham jiddiy xavf ostida qoldi. Ana shunday salbiy harakatlar erroziya (tuproqning yuvilib, yemrilib ketishi) jarayonining kuchayishiga va tog’ yon bag’irlarining hosili yalong’och maydonlarga aylanishiga sabab bo’ldi. Daraxt va butazorlar kesilgan tog’li rayonlarda kuchli sellar kelishi natijasida vayron qiluvchi kuchga ega bo’lgan toshqinlar tez-tez sodir bo’lib turadi. O‘SIMLIKLAR OLAMINI MUHOFAZA QILISH Ma‘lumki, o’simlik va hayvon turlarining ko’plab yo’qolib ketishi o’simlik va hayvonot olamidagi genofondning kamayishiga sabab bo’ladi. Har qanday turning yo’qolishi asta-sekin inson uchun zarur bo’lgan turlarni qayta tiklab bo’lmaydigan darajagacha olib kelishi mumkin. Tabiiy genofond ning saqlanishi qishloq xo’jaligida ekiladigan serhosil, har xil kasalliklarga bardosh bera oladigan yangi navlarni kelib chiqarishda bebaho ahamiyatga egadir. O‘SIMLIKLAR OLAMINI MUHOFAZA QILISH O’zbekistan hududida 4500 ortiq gulli o’simlik turlari va 2000 dan ziyod zamburug’ turlari mavjud bo’lib, ular orasida jiddiy muhofazaga muhtoj, noyob, endem va relikt turlar bor. Bunday turlarning soni 300 ortiq bo’lib, o’simlik olamining 10-12% ini tashkil etadi. Biroq hozirgi vaqtda ham respublikamiz tabiiy florasining aksariyat qismidan xalq xo’jaligi uchun oqilona foydalanayotir deb bo’lmaydi. Shu sababli ko’pgina qimmatli turlarning tabiiy zaxiralari tobora kamayib bormoqda. Ba‘zi turlarining esa yo’qolib ketish xavfi tug’ilgan. Ana shunday turlar jumlasiga dunyoga dong’i ketgan lolalar, sallagullar, saponin olinadigan qimmatli sanoatbop o’simlik - yetmak, muhim dorivor o’simliklardan lagoxilus, oziq-ovqat o’simligidan piyozlar, anor qimmatli yem-xashak o’simligi Shmalgauzen va oltin tusli karraklar va shu kabilar kiradi. O‘SIMLIKLAR OLAMINI MUHOFAZA QILISH Bu o’simliklar O’zbekiston Respublikasining «Qizil kitobi» ga kiritilgan bo’lib, ular qonun yo’li bilan muqofaza qilinmoqda. O’zbekistonda Qizil kitob ilk bor 1979 yilda ta‘sis etilgan. Mazkur Qizil kitobga nabotat olamining kamyob, yo’qolib ketish xavfi ostidagi turlari haqida ma‘lumotlar kiritilgan. Bundan ko’zlangan maqsad, jamoatchilik va davlat idoralari e‘tiborini tabiat muhofazasi masalalariga jalb etishdan va turlar genofondini saqlab qolishga ko’maklashishdan iborat bo’ladi. O’zbekiston mustaqillikka erishgandan keyin, tabiatga, hayvonot va o’simliklar dunyosini muhofaza qilishga alohida e‘tibor qaratildi. O‘SIMLIKLAR OLAMINI MUHOFAZA QILISH 1992 yil 9 dekabrda “Tabiatni muhofaza qilish to’g’risida” , 2004 yil 3 dekabrda “Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar to’g’risida” , 2016 yil 21 sentyabrda “O’simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to’g’risida” , 2018 yil 16 aprelda esa “O’rmon haqida” gi qonunlar qabul qilindi. 2020 yil 10 aprelda PQ-4970 –sonli “Yovvoyi holda o’suvchi dorivor o’simliklarni muhofaza qilish, madaniy holda yetishtirish, qayta ishlash va mavjud resurslardan oqilona foydalanish chora-tadbirlari to’g’risida” qaror qabul qilindi. Bu qonun va qarorlar barcha o’simlik turlarini saqlab qolish, ularni asrab-avaylash va muhofaza qilishda muhim hujjat hisoblanadi. O‘SIMLIKLAR OLAMINI MUHOFAZA QILISH Tabiatga, shu jumladan o’simliklar dunyosiga shafqatsizlarcha munosabatga chek qo’yildi. Shu asosda O’zbekiston Respublikasi Qizil kitobining o’simliklar bo’yicha bir necha nashrlari (1984, 1998, 2006, 2009, 2019) chop etildi va qo’riqxonalar, buyurtmaxonalar faoliyat olib bormoqda. O’zbekistonning tirik tabiat resurslarini kompleks muhofaza qilish va ulardan barqaror foydalanishda umumiy maydoni 201,705 ming ga bo’lgan 8 ta qo’riqxona, 2 ta Milliy tabiat bog’i (598,7 ming. ga) , 1 ta davlat biosfera rezervati (68, 718 ming ga jumladan qo’riqlanadigan hudud 11, 568 ming ga ), 5 davlat tabiat yodgorliklari (3,38 ming. ga) 12 ta buyurtmaxona (1498 ming. ga) , 1 ta tabiat parvarishxonasi (7,1 ming. ga) , suvni muhofaza qilish, qirg’oqbo’ylari va yer osti suvlari shakllanadigan zonalar (268,309 ming. ga) , 73 ta o’rmon xo’jaliklari (4855,1 ming ga) va 6 ta davlat o’rmon va ovchilik xo’jaliklarini (3078,6 ming.ga) o’z ichiga oladigan muhofaza etiladigan hududlar tizimi xizmat qiladi. QIZILQUM DAVLAT QO'RIQXONASI Buxoro va Xorazm viloyatlarida Qizilqum davlat qo'riqxonasi joylashgan. Qizilqum davlat qo'riqxonasi 1971- yili Qizilqum o'rmon xo'jaligi negizida qumli-to'qayzorlar ekologik tizimini, u yerda mavjud bo’lgan biologik xilma-xillikni saqlab qolish maqsadida tashkil etilgan bolib, uning yer maydoni 10311 gektardan iborat. Qo'riqxona Amudaryoning o'ng qirg'og'i bo'ylab shimoliy - sharqdan, janubiy - sharq tomonga 30 km, sharqdan g'arbga qarab 3 km ga cho'zilgan bir-biriga zid to'qayli va cho'lli bolimlardan iborat. Havo harorati quruq va tez o'zgaruvchan, eng issiq davr may-avgust oyigacha davom etib, harorat Q41 - Q44 darajagacha ko'tariladi, qishda havo harorati -20 - -21 darajagacha tushadi. Yog'ingarchilikning asosiy qismi, ya'ni 85-87% qish va bahor oylariga to'g'ri kelib, qor qoplami qisqa fursat ichida erib ketadi. Hudud o'rmon o'simliklari bilan qoplanishiga qarab Osiyo cho'lli zonasi tarkibiga kiradi. Amudaryo qo'riqxona hududini katta va kichik bo'lgan orollarga bo'lib tashalagan. Qo'riqxona hududida 160 dan ortiq o'simlik turlari o'sadi, ulardan 2 turi O'zbekiston Respublikasi "Qizil kitob" iga kiritilgan. Bular O'zbekistonda kamyob endemigi hisoblangan Sug'd lolasi va Korolkov shirachidir.O'rmonzorlar tabiiy o'sadigan daraxt va butalardan iborat. Bu yerda turangil, qora tol, qora, oq saksovul, butali yulg'un, qandim va chingillarni uchratish mumkin, QIZILQUM DAVLAT QO'RIQXONASI KITOB DAVLAT GEOLOGIYA QO’RIQXONASI O‘lkamizda tabiatni muhofaza qilish, jonivorlarni asrash maqsadida deyarli har bir viloyatda qo‘riqxonalar tashkil etilgan. Ularni tashkil etishdan asosiy maqsad tabiatni muhofaza qilish hamda o‘simlik va hayvonot olamini ko‘paytirishdir. Qashqadaryo viloyatida «Hisor» tog‘-archazor qo‘riqxonasidan tashqari O‘zbekistondagi yagona "Kitob” davlat qo‘riqxonasi Zarafshon tizma tog‘larining g‘arbiy qismida 1979-yilda tashkil etilgan. Bu yerda yurtimizdagi noyob o‘simlik va hayvonlar muhofaza qilinadi. Shuningdek, Qo‘riqxonada nafaqat hududdagi ekotizimni saqlab qolish, Xalqaro va O‘zbekiston Respublikasi «Qizil kitobi» ga kiritilgan o‘simlik, hayvonot olamini ham muhofaza etishga xizmat qiladi. Uning umumiy maydoni 4 ming gektarni tashkil etadi. Yer sharining geologik tarixi bo‘yicha tabiiy ilmiy yodgorlik hisoblanadi. Ushbu geologik qo‘riqxona o‘z ahamiyati jihatidan jahon geologik merosining eng ajoyib ko‘rinishi sifatida xalqaro maqomga egadir. KITOB DAVLAT GEOLOGIYA QO’RIQXONASI ZOMIN DAVLAT QO'RIQXONASI O'zbekistondagi eng qadimiy tabiat qo'riqxonasi. Zomin Turkiston tog’ tizmalari bag’ridagi eng xushmanzara maskanlardan. Dengiz sathidan to’rt ming metr balandlikda joylashgan noyob ekotizimga ega Zomin xalq bog’i va Zomin davlat qo’riqxonasida o’simliklarning 700 dan ziyod, kam uchraydigan yovvoyi hayvonlarning esa 150 turi mavjud. Zomin o’rmon xo’jaligida archa, bodom, pista, tog’ teragi kabi daraxtlar ko’chatlari parvarishlanib, mamlakatimizning boshqa hududlariga yetkazib berilmoqda. Go’zal tog’ tabiatidan bahra olish, archazorlar qo’ynidagi Zomin sanatoriysida sog’lig’ini mustahkamlash uchun bu yerga mamlakatimizning barcha hududlaridan sayyohlar, dam oluvchilar uzluksiz kelib turadi. So’nggi yillarda bu xushmanzara hudud xorijlik sayyohlar e’tiborini ham torta boshladi. Uning o’ziga xos ekzotik tabiati, xilma-xil landshafti, flora va faunasi, O’riklisoy sharsharasi, 700 yoshli Boboyong’oq kabi tabiat yodgorliklari, tarixiy maskanlar sayyohlarda katta qiziqish uyg’otmoqda. ZOMIN DAVLAT QO'RIQXONASI ZARAFSHON DAVLAT QO'RIQXONASI Qo‘riqxona 1975-yilda Samarqand vilo yatida tashkil etilgan. Maydoni 2518 gektar bo‘lib, Jomboy va Bulung‘ur tumanlari hududini qamrab oladi. Shundan 1257 ga maydon Bulung‘ur tumanida, 1095 ga maydoni esa Jomboy tumanida joy lashgan. Qo‘riqxona hududi Cho‘ponota tepaligidan boshlanib pastga – Zarafshon daryosining o‘n qirg‘og‘igacha 46 km. maso faga cho‘zilib ketgan. Qo‘riqxona noyob hisoblangan Zarafshon qirg‘ovulini, chakanda kabi dorivor o‘simliklarni saqlab qolish va ko‘paytirish, ilmiy tadqiqotlar olib borish maqsadida vujudga kelgan. Florasi 300 xildan ziyod o‘simliklar o‘stiriladi. Shundan ikkitasi – Korolkov za’faroni va Kesselring sarvinjoni O‘zbekiston Respublikasi «Qizil kitob»iga kiri tilgan. Bulardan tashqari qo‘riqxonaning 100 ga. maydonida dorivor o‘simliklar o‘stiriladi. Bunday dorivor o‘simliklar boshqa to‘qay o‘rmonlarida uchramaydi. Mevali daraxtlardan olma, o‘rik, nok, olxo‘ri, shuningdek, yunon yong‘og‘i va uzum kabi mevalar ham yetishtiriladi. Shuningdek, ushbu hududda dorivor o‘simliklarning 59 turi, manzarali daraxtlarning 20 turi, texnik o‘simliklarning 23 turi o‘stiriladi. ZARAFSHON DAVLAT QO'RIQXONASI NUROTA DAVLAT QO’RIQXONASI Nurota davlat qo’riqxonasi Jizzax viloyatida Nurota markaziy qismida joylashgan. Nurota davlat tog’ yong’oq-meva qo’riqxonasi Navoiy va Samarqand viloyatlari bilan chegaradosh bo’lgan Jizzax viloyatining Forish tumanida, Nurota tog’ tizmasining markaziy qismida joylashgan, Nurota qo’riqxonasi O’zSSR Vazirlar Mahkamasining 1973 yii 4- dekabridagi 530-sonli qaroriga asosan tashkil etilgan va o’zining amaliy faoliyatini 1975 yildan boshlagan. Qo’riqxonaning dastlabki maydoni 22537 ga ni tashkil qilgan bo’lsa, 1990 yilda 17752 ga gacha qisqartirildi. 1986-yilda qo’riqxonaning 15322 ga maydonga ega muhofaza hududi tashkil etildi. Qo’riqxonaning ma’muriy binosi qo’riqxona hududidan 40 km uzoqlikda Forish tumanining markazi Yangi qishloq aholi punktida joylashgan. Qo’riqxona davlat tabiatni muhofaza qilish va ilmiy tadqiqot muassasasi bo’lib, uning asosiy maqsadi tabiiy jarayonlarning harakati, Nurota tog’ tizmasining o’ziga xos ekotizimini, flora va faunasini, ayniqsa Qizilqum quyi va yong’oq-meva o’simliklarini muhofaza qilish va o’rganishdan iborat. NUROTA DAVLAT QO’RIQXONASI SURXON DAVLAT QO'RIQXONASI Surxondaryo viloyati, Sherobod tumanining shimoliy-gʻarbiy qismida joylashgan 2 mustaqil maydondan — Koʻhitang togʻining sharqiy yon bagʻri va Paygʻambaroboddan iborat qoʻriqxona. Orol-Payg'ambar bo'limi 3092 ga yer maydonni egallab, u 1971- yil xalqaro va O'zbekiston Respublikasining "Qizil kitobi"dan o'rin olgan Buxoro bug'usi (Xongul)ni vodiy-to'qayzorlarida saqlab qolish maqsadida tashkil etilgan. Hozirgi paytda O'zbekiston Respublikasi hukumatining qaroriga binoan Orol - Payg'ambar bo'limi chegara xizmati tasarrufiga berilgan. 1986-yilda Ko'hitong davlat buyurtma qo'riqxonasi Orol-Payg'ambar qo'riqxonasi bilan qo'shilib, 24554 ga maydonga ega Surxon davlat qo'riqxonasi tashkil topgan, ushbu yer maydonining 9284 gektari o'rmonzorlar bilan qoplangan. Qo'riqxona yo'qolib ketish arafasida turgan Marxur va Buxoro qo'yini saqlab qolish maqsadida tashkil etilgan. 2004 yilgi hisobot natijalariga ko'ra qo'riqxona hududida 160 bosh Marxur va 24 bosh Buxoro qo'yi borligi aniqlangan. Qo'riqxonada 578 xil o'simlik turlari o'sadi, ulardan 22 xili O'zbekiston Respublikasi "Qizil kitob"iga kiritilgan. Shundan 17 turi efir moyli, 13 - oziq-ovqat bob, 11 - manzarali, asal saqlovchilar va boshqalardir. SURXON DAVLAT QO'RIQXONASI HISOR DAVLAT QO‘RIQXONASI Hisor davlat qo‘riqxonasi Qashqadaryo viloyatida joylashgan. U O'zbekiston qo‘riqxonalari orasida eng kattasi hisoblanadi, uning maydoni 80,9 ming gektarga teng. Hisor davlat qoʻriqxonasi 1983-yilda Qizilsuy tog'-o'rmon qoʻriqxonasi Miraka bilan birlashishi natijasida paydo bo'lgan. G'arbiy Hisorning yuqori kamarining butun tabiiy kompleksini va yuqori Qashqadaryo basseynining asosiy suv to'plash joyini o'z ichiga olgan.  Bu yerda O'rta Osiyo kobrasi, qor barsi va boshqa hayvonlar qo'riqlanadi. "Hisor davlat qo'riqxonasi" nomli pochta markasi O'zbekiston Respublikasida ekoturizmni rivojlantishda barcha davlat tashkilotlari o'z xissasini qo'shmoqda. Shu jumladan, Respublika Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi keng jamoatchilik e’tiborini mamlakat milliy tabiat boyligiga qaratish maqsadida 2016-yil yanvar oyidan e'tiboran  "Hisor davlat qo'riqxonasi"  nomli pochta markasini muomalaga kiritdi. HISOR DAVLAT QO‘RIQXONASI CHOTQOL DAVLAT BIOSFERA QO‘RIQXONASI O‘zbekiston hududida Chotqol biosfera qo‘riqxonasi mavjud. U 1995 yilda Jahon biosfera qo‘riqxonalari tizimiga kiritilgan. Qo‘riqxona g'arbiy Tyan-shon tog'li ekotizimni saqlab qolish maqsadida tashkil qilingan. Chotqol qo‘riqxonasi 1947 yilda tashkil qilingan va Toshkent viloyati hududida joylashgan. Qo‘riqxona Chotqol tog‘ tizmasining g‘arbiy qismida joylashgan. Qo‘riqxona hududida qo‘ng‘ir ayiq, oq tirnoqli ayiq, Sibir tog‘ echkisi, bug‘u, to‘ng‘iz, qoplon, ko‘k sug‘ur, qizil bo‘ri, Turkiston silovsini, jayra, qora tasqara, qora kalxat, burgut  kabi jonivorlar muhofazaga olingan. Ugom va Chotqol tog‘ tizmalari oralig‘idagi katta hududni  Ugom–Chotqol davlat milliy tabiat bog‘i tashkil etadi. Bu joylarda bolalar va kattalar dam olishi uchun ko‘plab dam olish maskanlari barpo etilgan. Qo'riqxonalarimiz - tabiiy zahiralarimizning oltin fondi va kelgusi avlodlar uchun eng yaxshi sovg‘a desak ham bo‘ladi. Qo'riqxonalar tartibiga qat’iy rioya qilish natijasida yildan-yilga ulardagi hayvonot olami boyib bormoqda. CHOTQOL DAVLAT BIOSFERA QO‘RIQXONASI O’zbekistonning asosiy qo’riqxonalari O‘SIMLIKLAR OLAMINI MUHOFAZA QILISH Qo’riqxonalardagi tabiiy kompleks o’ziga hosligicha saqlanadi, shuning uchun ularning territoriyasidagi daraxt va butalarni kesish, pichan tayyorlash, mol boqish, baliq va boshqa jonivorlarni ovlash, meva terish sabzavot va gul urug’larni olish qat‘iyan man etiladi. Bu qo’riqxonalarda tabiiy boylikni hisobga olish va uni ko’paytirish noyob hayvon hamda o’simlik turlarining sonini tiklash bo’yicha yirik ilmiy tekshirish ishlari olib borilmoqda. O‘SIMLIKLAR OLAMINI MUHOFAZA QILISH O’rta Osiyo, shu jumladan, O’zbekiston Respublikasida ham shunga o’xshash bir nechta qo’riqxonalar tashkil qilingan bo’lib, shulardan eng muhimlari Qoraqum cho’lidagi Renetek qo’riqxonasi, Badhiz qo’riqxonasi, Tojikistondagi Yo’lbars jarligi qo’riqxonasi, Tyanshan tog’ tizmasining janubiy- g’arbidagi Chotqol tog’ o’rmon qo’riqxonasi, Sari Chelek qo’riqxonasi, Turkiston tizma tog’larining g’arbiy qismidagi archazorlarni o’z ichiga olgan Zomin tog’-o’rmon qo’riqxonasi va boshqalar. Bu qo’riqxonalarning tashkil etilishi va faol faoliyati tabiiy o’simlik turlari hamda hayvonot olamini saqlab qolishda asosiy omil bo’lmoqda. O’simliklar dunyosini muhofaza qilish bu jarayonda keng jamoatchilik ishtirok etgan taqdirdagina ijobiy samara beradi. Barcha yakdillik bilan harakat qilsagina, nabotat olamining bebaho boyliklarini saqlab qolishga, ularni asrab-avaylab, munosib ravishda kelgusi avlodlarga qoldirishga erisha olamiz. O‘SIMLIKLAR OLAMINI MUHOFAZA QILISH O’simliklar evolyutsiya jarayonida tashqi muhitga moslasha borib, ma’lum morfologik va biologik adaptiv belgilarga ega bo’lib borganlar. Bu adaptiv belgilar o’simlikda ma’lum tashqi qiyofani- gabitusni keltirib chiqaradi. Bunga biomorfa yoki hayotiy shakl deyiladi. Har bir hayotiy shakl ma’lum tashqi ko’rinishga ega bo’lib, u fiziologik xususiyatlari, o’sish va rivojlanishi tezligi, muayyan muhitga moslasha olishi bilan tavsiflanadi. Hayotiy shakllarning bir qancha tizimlari bor. Bularga A. Gumbold (1807), Krasnov (1988), Pachoskiy (1921), Alexin (1936), Serebryakov (1962) lar klassifikatsiyalari misol bo’ladi. O‘SIMLIKLARNING HAYOTIY SHAKLLARI Olimlar o’simliklar bilan tashqi muhit omillari o’rtasida qandaydir aloqalar borligini juda oldindan bilganlar. XIX asrning boshida, mashhur nemis tabiatshunosi A. Gumboldt 20 ta o’simlik shakllarini ajratdi. Bular ya‘ni palmalar, bananlar, kaktuslar, ninabarglilar, boshoqlilar va boshqalar. A. Gumboldt ushbu o’simlik shakllaridagi tashqi muhit bilan ekologik, biologik aloqa sir asrorlarini yaxshi o’rganib, ularni fiziognomik xususiyatlarini aniqladi. O‘SIMLIKLARNING HAYOTIY SHAKLLARI Yirik daniyalik botanik olim E. Varming o’simliklardagi, muhitning ekologik omillarini ta‘siri ahamyatini o’rganib, o’simliklarni quyidagi guruhlarga bo’lishni taklif etdi: gidrofitlar, kserofitlar, galofitlar, psammofitlar va boshqalar. Shaxsan E. Varming, o’simliklarning hayotiy shakllari to’g’risidagi g’oyaga asos soldi. O’simliklarning hayotiy shakllari yoki biomorfa – o’simlikning umumiy ko’rinishi (gabitus) uning yer ustki va yer ostki vegetativ organlarining tuzilishini o’ziga xosligi o’simlik rivojlanishi davridagi uning ontogeneziga hamda yashash muhiti sharoitlariga bog’liqdir. O‘SIMLIKLARNING HAYOTIY SHAKLLARI Yashash muhiti ta‘sirida bir turga mansub ikki o’simlik ikki xil hayotiy shaklga ega bo’lishi yoki bir nechta turga mansub bo’lgan o’simliklar konvergentsiya tufayli bir xil hayotiy shaklga ega bo’lib qolishi mumkin. Masalan, limon vatani Hindistonda daraxt, O’zbekistonda buta, yoki Grek yong’og’i Osiyoda daraxt, shimolda buta. Kartoshka, topinambur, o’qbarg boshqa-boshqa oila va ajdodlarga mansub bo’lsa ham bir xil hayotiy shaklga ega ya‘ni ko’p yillik, stolonli, tuganagi kelib chiqishiga ko’ra novda bo’lgan o’simliklardir. Konvergentsiya - organizmlarda bir-biriga o’xshash belgilarining kelib chiqishining asosiy sababi bir xildagi tashqi muhit omillarining ta‘siridir. Yashash muhiti qanchalik qiyin bo’lsa, organizmlarning bu sharoitga moslashuvi o’ziga yarasha oz bo’ladi, bu yerdagi turli sistematik guruhlarga mansub o’simliklarda morfologik, adaptatsiyalashgan belgilarning paydo bo’lishida kuzatiladi. O‘SIMLIKLARNING HAYOTIY SHAKLLARI O’simliklarning hayotiy shakllarini ekologik klassifikatsiyaning birligi sifatida qarashlar ham bor. Ammo o’simliklarning hayotiy shakli, ekologik guruhlardan farqli o’laroq, tashqi muhit omillariga har tomonlama gabitual moslanish hisoblanadi. O’simliklarning gabitusi, ularning ontogenezi hamda filogenezi ta‘sirida ham o’zgarib, shakllanib boradi. O‘SIMLIKLARNING HAYOTIY SHAKLLARI Mashhur daniya botanigi K. Raunkier tomonidan XX asrning boshlarida ishlab chiqilgan o’simliklarning hayotiy shakllari to’g’risidagi klassifikatsiya bugungi kungacha o’z qiymatini saqlab qolmoqda. K. Raunkierning klassifikatsiyasi, I.G.Serebryakovning poyaning yashash uzoqligiga asoslangan klassifikatsiyasidan aniqligi va ishonchliligi bilan ajralib turadi, chunki u tashqi muhit omillarining kompleks ta‘siriga asoslanib tuzilgan. O‘SIMLIKLARNING HAYOTIY SHAKLLARI K.Raunkier o’simlikning tashqi muhit omillariga, ob-havoga moslanuvchanligini, uning asosiy tiklanuvchi kurtaklarini yer yuzasiga nisbatan joylashuvi va himoyalanganligi, qishning sovug’i va yozning issig’idan chiqishga moslanishlarini asos sifatida qaraydi. Shunga ko’ra biz o’simliklarning hayotiy shakllarini Raunkier tuzgan beshta asosiy kategoriyalariga tayanamiz: 1.Fanerofitlar. 2.Xamefitlar. 3.Gemikriptofitlar. 4.Kriptofitlar. 5.Terofitlar. O‘SIMLIKLARNING HAYOTIY SHAKLLARI O’simliklarning hayotiy shakllari (Raunkier bo’yicha): 1-fanerofitlar; 2-xamefitlar; 3- gemikriptofitlar; 4-kriptofitlar; 5- terofitlar (yuqorida shtrix chiziqni tepasidagilar qishda nobud bo’ladi, pastdagi rasmda qoramtirlari saqlanadi, oqimtirlari-qishda nobud bo’ladi). Fanerofit (grekchadan, ― faneros ‖ – ochiq, ― fiton ‖- o’simlik)lar novdalarining yangilanish kurtaklari tuproqdan yetarli darajada balandda joylashgan bo’lib, sovuq va issiqdan faqat kurtakning tashqi qobiqlari bilan himoyalangandir. Fanerofitlarga daraxtlar, butalar, daraxtsimon lianalar, epifitlar, va yarim parazit (omela) kabi o’simliklar mansubdir. Sernam tropik o’rmonlarda fanerofitlarning kurtaklari qobiqlar bilan himoyalanmagan. O‘SIMLIKLARNING HAYOTIY SHAKLLARI Xamefit (grekchadan, ― xame ‖ – past, ― fiton ‖-o’simlik) lar. Bu xil o’simliklarda yangilanish kurtaklari yer yuzasiga 20-30 sm yaqin joylashgan, qishlab qoladi ularni qobiqlar va qor himoya qiladi. Kurtaklardan hosil bo’ladigan novdalar, poyaning ustki qismi yog’ochlashmagan va qishda qurib qoladi. Xamefitlarga butachalar, yarim butalar, jumladan teresken, izen, shuvoq, singren, poychaqirqar kabi o’simliklar kiradi. O‘SIMLIKLARNING HAYOTIY SHAKLLARI Gemikriptofit (grekchadan, ― gemi ‖ – teng, ― kriptos ‖- yopiq, ― fiton ‖-o’simlik) lar. Bu guruh o’simliklarning yer ustki qismi qishda butunlay nobud bo’ladi, yangilanish kurtaklari esa tuproq (yer) yuzasida, yoki 2-3 sm tuproq ostida joylashadi. Masalan, ko’p yillik o’t o’simliklar shular jumlasiga kiradi: beda, yantoq, qo’ng’irbosh, qorabosh, qulupnay, otquloq, sebarga soyachil va tukchali karrak va boshqalar. O‘SIMLIKLARNING HAYOTIY SHAKLLARI Kriptofit (grekchadan, ― kriptos ‖-yopiq, ― fiton ‖-o’simlik)lar. Bular ikkita kichik guruhga bo’linadi: Geofit (grekchadan, ― geo ‖-er, tuproq, ― fiton ‖-o’simlik)lar bu o’simliklarning yer ustki organlari qishda batamom qurib qoladi, ularda tiklanish kurtaklari, organlari 5- 40 smgacha yerning ostida saqlanib qoladi. Kriptofitlarga piyozboshli (lola, chuchmoma, boychechak, piyoz), ildizpoyali (ajriq, g’umay, gulsafsar, salomalaykum), tugunakli (kartoshka, topinamur) o’simliklar kiradi. Gidrofit (grekchadan, ― gidro ‖-suv, ― fiton ‖- o’simlik)lar. Bularning tiklanish kurtaklari suvning ostida qishlab qoladi. Bularga nilufar, o’qbarg va boshqalar kiradi. O‘SIMLIKLARNING HAYOTIY SHAKLLARI Terofit (grekchadan, ― teros ‖-yoz, ― fiton ‖-o’simlik)lar. Bularga bir yillik o’t o’simliklar kirib, ularning yer ostki va ustki qismlari batamom quriydi, faqatgina urug’i yordamida ko’payadi. Bularga lolaqizg’aldoq, jag’-jag’, qurtana, qumrio’t, qo’ytikan, bug’doy, makkajo’xori, arpa, grechka, suli, sholi va boshqalar kiradi. O‘SIMLIKLARNING HAYOTIY SHAKLLARI Ko’p yillik va bir yillik o’t o’simliklarning vegetatsiya davri turlicha bo’ladi. Ularning ba‘zilari bahordan kuzgacha, ikkinchi xillari yoz o’rtasigacha o’sadi, ko’pchiligi esa tuproqda nam yetarli bo’lgan vaqtgacha rivojlanadi va tuproqdagi namning tugashi bilan ular ham o’z vegetasiya davrlarini tugatadi. O’z vegetatsiya davrini yoz boshi va o’rtalarigacha tugatuvchi ko’p yillik kovrak, lola, shirach, yunona, qontepar, shafran, boychechak kabi o’tlar efemeroid , bir yillik qo’ziquloq, lolaqizg’aldoq, jag’-jag’, ismaloq kabi o’tlar esa efemerlar deb ataladi. O‘SIMLIKLARNING HAYOTIY SHAKLLARI O’zbekiston hududida o’sadigan efemeroidlarga lola va boychechaklar misol bo’la oladi. Yaltirbosh, arpag’on, chitir hamda lolaqizg’aldoqlar esa efemerlardir. Bundan tashqari liana o’simliklar ham bo’lib, bunday o’simliklarning tanasida mexanik to’qimalar yaxshi rivojlanmaganligi sababli ular o’z tanasini tirgovuchsiz tikka ushlab tura olmaydi, ya‘ni ular boshqa o’simliklarga ilashib o’sadi. Bunday liana o’simliklarga O’rta Osiyo sharoitida o’sadigan tok, qo’ypechak, plyush, xmel, nut, no’xat, burchoq, qovoq kabilar misol bo’la oladi. O‘SIMLIKLARNING HAYOTIY SHAKLLARI Rus olimi I.G. Serebryakov o’simliklar hayotiy shakllarni tizimga solishda o’ziga xos yondoshadi. U o’simliklarning er usti qismiga ko’proq e’tibor qiladi. I.G. Serebryakov (1962) gulli o’simliklar uchun ekologo-morfologik klassifikatsiyani taklif qiladi. Unga ko’ra o’simliklar 4 ta katta guruhga bo’linadi: I. Daraxtsimon o’simliklar (daraxt, buta va butachalar) II. O’tsimon o’simliklar (bir, ikki va ko’p yillik o’tlar) III. Oraliq o’simliklar (chala buta va butachalar). IV. Suv o’simliklari (suzib yuruvchi, suv osti va qirg’oqida yashovchi o’simliklar) O’simliklarni qaysi guruhga kiritishda o’sish shakli va vegetatsiyasi davomiyligini hisobga olinadi. O‘SIMLIKLARNING HAYOTIY SHAKLLARI

O'xshashlar

O’simliklarning oziqlanishi
O’simliklarning yashash sharoitlari
O’simliklarning kasalliklari va zararkunandalari
Ochiq va yopiq o’simliklarning umumiy tuzilishi hamda ularning qishloq xo’jaligidagi ahamiyati
Ekologik omillar haqida tushuncha. Iqlim omillari - yorug’lik, harorat, havo va suvga nisbatan o’simliklarning guruhlari