logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Qishloq va o'rmon xo'jaligi
  4. Ochiq va yopiq o’simliklarning umumiy tuzilishi hamda ularning qishloq xo’jaligidagi ahamiyati

Ochiq va yopiq o’simliklarning umumiy tuzilishi hamda ularning qishloq xo’jaligidagi ahamiyati

Yuklangan vaqt:

11.04.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2539.380859375 KB
Ko'chirib olish
OCHIQ VA YOPIQ O’SIMLIKLARNING UMUMIY TUZILISHI HAMDA ULARNING QISHLOQ XO’JALIGIDAGI AHAMIYATI ASOSIY SAVOLLAR 1. Qarag’aytoifalar (ochiq urug’lilar) bo’limi – Pinophyta (Gymnospermae) 2. Magnoliyatoifa (yopiq urug’li) o’simliklar bo’limi – Magnoliophyta (Angyospermae) Yuksak o’simliklar ichida urug’li o’simliklar progressiv evolyutsion yo’nalish sari rivojlanib borgan. Ular sporali o’simliklardan ancha murakkab tuzilganligi va tashqi muhitga moslashganligi bilan farq qiladi. Urug’li o’simliklar gametofit naslning yanada reduksiyalanishi va sporofitni esa murakkablanishi kuzatiladi. Gametofit nasl o’z mustaqilligini yo’qotadi. Endi u tuproqda emas, balki sporofit naslda rivojlanadi. Urug’li o’simliklarda sporali o’simliklarga xos bo’lgan suv tomchilariga bogliqlik yo’q. Jinsiy jarayon, ya‘ni urug’lanish quruqlikda sodir bo’ladi. Urug’li o’simliklarning yana bir ustunlik tomoni shundaki, changlanish va urug’lanish jarayonlari urug’chili o’simliklarning o’zida sodir bo’ladi. Erkak gametalar harakatchanligini yo’qotadi va urg’ochi gametaga chang yo’li orqali yetib boradi. Urug’li o’simliklar ham har xil sporali o’simliklarnikidek, sporofit naslda meyoz bo’linish natijasida mikro- va megasporalar hosil bo’ladi. QARAG’AYTOIFALAR (OCHIQ URUG’LILAR) BO’LIMI – PINOPHYTA (GYMNOSPERMAE) Ammo, mikro-megasporalar tashqariga sochilmaydi, aksincha sporangiylar ichida o’sadi. Shunday qilib, erkak va urg’ochi gametofitlarlarning rivojlanishi mikro- va megasporangiylar ichida boradi. Urug’ urug’kurtakdan kelib chiqadi. Urug’kurtak shakli o’zgargan megasporangiy bo’lib, u nutsellus va integument qavatlari bilan o’ralgan. Urug’da murtak va zaxira oziqa moddalari bo’ladi. Zaxira oziq moddalar ochiq urug’li va yopiq urug’li o’simliklarda turli yo’llar bilan hosil bo’ladi. Urug’murtagida esa ildizcha, poyacha va bargchalar ni ko’rish mumkin. Xullas, urug’ bu ko’p hujayrali murakkab tuzilishdagi ona o’simlikda rivojlanadi va qalin po’stga ega. Shu sababdan urug’lar qulay sharoitga tushishi bilan o’sib, haqiqiy sporofit o’simlik rivojlanadi.QARAG’AYTOIFALAR (OCHIQ URUG’LILAR) BO’LIMI – PINOPHYTA (GYMNOSPERMAE) QARAG’AYTOIFALAR (OCHIQ URUG’LILAR) BO’LIMI – PINOPHYTA (GYMNOSPERMAE) Urug’ning kelib chiqishi o’simliklar dunyosining evolyutsiyasida muhim davr hisoblanadi. Sporali o’simliklarda esa spora bitta, uncha yaxshi himoyalanmagan, qulay muhitga tushsagina o’sib o’simta yoki maysacha hosil qiladi, keyinchalik shu maysachadan jinsiy organlar yetilib, suv tomchilari yordamida urug’lanish jarayoni sodir bo’ladi. Urug’li o’simliklar sporali o’simliklarga nisbatan quruqlikka yaxshiroq moslashgan va keng tarqalgan. Bundan tashqari sporada oziq moddalar urug’larga nisbatan kam bo’ladi. Shu sababdan sporalar tez-tez nobud bo’lib turadi. QARAG’AYTOIFALAR (OCHIQ URUG’LILAR) BO’LIMI – PINOPHYTA (GYMNOSPERMAE) Urug’li o’simliklar ( Spermatophyta ) ikkita bo’limga bo’linadi: 1. Qarag’aytoifalar bo’limi (Ochiq urug’lilar) - Pinophyta 2. Magnoliyatoifalar bo’limi (Yopiq urug’lilar) - Magnoliophyta Ochiq urug’li o’simliklarda urug’ hosil bo’ladi, lekin meva vujudga kelmaydi. Chunki, ochiq urug’lilarda meva bo’lmaydi, urug’kurtak ochiq holda joylashadi. Yopiq urug’li o’simliklarda esa urug’ ham, meva ham bor, ya‘ni urug’ni tashqi tomondan meva o’rab turadi. Shu sababdan ochiq urug’li va yopiq urug’li nomlari kelib chiqqan. Ochiq urug’li o’simliklarga qaraganda yopiq urug’li o’simliklar evolyutsiyasi yanada progressiv bo’lgan. QARAG’AYTOIFALAR (OCHIQ URUG’LILAR) BO’LIMI – PINOPHYTA (GYMNOSPERMAE) Ochiq urug’li o’simliklar ham yuksak o’simliklar singari juda qadimiydir. Ular paleozoy erasi ning oxiri, mezozoy erasi ning boshlarida taxminan bundan 350-400 million yil oldin Devon davri da paydo bo’lgan. Ayniqsa, paleozoy va mezozoy eralarida tog’ ko’tarilishi jarayonlari natijasida quruqlik kengayib borgan. Namli muhit biroz bo’lsa ham qurg’oqchilikka aylangan. Bunday muhitning o’zgarishi paporotniklar ni siqib chiqarib, ularning o’rnini ochiq urug’li o’simliklar egallashiga sabab bo’lgan. Ochiq urug’li o’simliklar ba‘zi olimlarning fikricha, eng qadimgi har xil sporali qirqquloqlar dan kelib chiqqan. QARAG’AYTOIFALAR (OCHIQ URUG’LILAR) BO’LIMI – PINOPHYTA (GYMNOSPERMAE) Ochiq urug’lilar ham boshqa urug’li o’simliklar singari har xil sporalidir. Mikrosporangiylardan mikrospora, megosporangiylardan megospora voyaga yetadi. Bu ikkala spora shakli, katta kichikligi va tuzilishi jihatidan bir-biridan farq qiladi. Ko’pincha mikro va megosporalar strobillarda (qubbalarda) voyaga etadi. Faqat qirilib ketgan ayrim bennettitlarda bitta strobilda mikro va megosporalar bo’lgan. Demak, ayrim bennettitlarning strobillari ikki jinsli bo’lgan. QARAG’AYTOIFALAR (OCHIQ URUG’LILAR) BO’LIMI – PINOPHYTA (GYMNOSPERMAE) Ochiq urug’li o’simliklar asosan daraxt va butalar dan iborat. Ayrim turlari gnetum va qizilcha liana shaklida ham uchraydi. Ularning yana bir xarakterli tomoni shuki, yog’ochlik qismi yaxshi rivojlangan. Barglari xilma-xil shakl va turlicha kattalikka ega. Shu sababdan ochiq urug’lilarni klassifikatsiya qilishda bu belgilar muhim rol o’ynaydi. QARAG’AYTOIFALAR (OCHIQ URUG’LILAR) BO’LIMI – PINOPHYTA (GYMNOSPERMAE) Hozirgi paytda bu bo’limga kiruvchi turlarning soni 700 ga yaqin bo’lib, ular 68 turkum, 10 qabila va 6 ajdodga kiradi. Ochiq urug’lilar Yer yuzida keng tarqalgan bo’lib, Shimoliy yarim sharda Tayga o’rmonlarini hosil qiladi. Ochiq urug’li o’simliklarning chiqib kelishi asosan Devon davri bilan bog’liq bo’lib, ularning bundan 350-400 mln. yil ilgari o’sgan har xil sporali shakllarining qoldiqlari topilgan. Ochiq urug’lilar evolyutsiyasida kambiy ning paydo bo’lishi, ikkilamchi ksilema ning vujudga kelishi katta rol o’ynagan, natijada ularning daraxtsimon shakllari taraqqiy yetib borgan. QARAG’AYTOIFALAR (OCHIQ URUG’LILAR) BO’LIMI – PINOPHYTA (GYMNOSPERMAE) Qarag’aytoifa o’simliklar hayotiy shakli jihatdan daraxt, buta va ayrim lianalardan iborat. Monopodial tipda shoxlangan bu o’simliklarning ildiz sistemasi yaxshi taraqqiy yetgan. Qarag’aytoifalarga xos xususiyatlardan yana biri ularda qubbalar ning bo’lishidir. Qubbalar o’q poya, qoplag’ich va tangacha barglardan tashkil topgan. Tangacha barglar qo’ltig’ida urug’kurtak yoki changdonlar joylashgan, shunga ko’ra ular changchi (erkaklik) va urugchi (urg’ochi) qubbalarga ajraladi. QARAG’AYTOIFALAR (OCHIQ URUG’LILAR) BO’LIMI – PINOPHYTA (GYMNOSPERMAE) Hozirgi klassifikatsiyalar bo’yicha qarag’aytoifalar quyidagi 6 ta ajdodga bo’linadi: 1. Urug’li qirquloqsimonlar – Lyginopteridopsida yoki Pteridospermae 2. Sagoniksimonlar - Cycadopsida 3. Bennettitsimonlar - Bennetittopsida 4. Gnetumsimonlar - Gnetopsida 5. Ginkgosimonlar - Ginkgoopsida 6. Qarag’aysimonlar - Pinopsida Yuqoridagi 6 ta ajdoddan birinchi va uchinchi larning vakillari faqat qazilma holda uchraydi. Qolgan sinflarning vakillari esa Yer yuzasida ancha keng tarqalgan. QARAG’AYTOIFALAR (OCHIQ URUG’LILAR) BO’LIMI – PINOPHYTA (GYMNOSPERMAE) Urug’li qirqquloqsimonlar ajdodi - Lyginopteridopsida (Pteridospermae) Bu ajdodga mansub turlar to’liq qirilib ketgan. Ular yuqori Devon davri da paydo bo’lib, Toshko’mir davri da yer yuzasida keng tarqalgan, ayrimlari Perm davri ning oxirlarigacha o’sgan. Urug’li qirqquloqlar daraxt, liana va o’t o’simliklar ni o’z ichiga olgan. Barglari yirik, murakkab patsimon, hozirgi qirqquloqlarning barglariga o’xshash bo’lgan. Xarakterli xususiyatlari ular urug’ hosil qilgan. Urug’li qirqquloqlar urug’lari yordamida ko’paygan. Biroq urug’lari juda sodda tuzilishga ega bo’lib, urug’ murtagi bo’lmagan. QARAG’AYTOIFALAR (OCHIQ URUG’LILAR) BO’LIMI – PINOPHYTA (GYMNOSPERMAE) Sagovniksimonlar ajdodi - Cycadopsida Bu sinfga bitta qabila va bitta sagovnikdoshlar ( Cycadaceae ) oilasi 10 ta turkum, 120 ga yaqin tur kiradi. Tur soni jihatdan bu ajdod qarag’aytoifa bo’limda Qarag’aysimonlar ajdodidan keyingi o’rinda turadi. Ajdodning nomi sagovnik turkumidan olingan bo’lib, sagovnik yoki sikas ( Cycas ) yunoncha kukas–palma degan ma‘noni bildiradi. Sagovniklarning tarqalish areali bir- biridan uzilgan holda uchraydi. Sagovniklar hayotiy shakliga ko’ra asosan daraxt va butalar dan iborat, lekin poyasi to’liq yer ostida yoki tanasining bir qismigina yer ustida joylashgan turlari ham bor ( Stangeria, Bowenia turlari). Yer ustida esa asosan barglari joylashgan. Ba‘zi birlarida yer usti poyalari tugunaksimon shaklda bo’ladi. Sagovniklarning poyasining uchida joylashgan patsimon barglari urug’li qirqquloqlarning barglariga o’xshab ketadi. Ularning barglari ham har xil. QARAG’AYTOIFALAR (OCHIQ URUG’LILAR) BO’LIMI – PINOPHYTA (GYMNOSPERMAE) Bennettitsimonlar ajdodi - Bennettitopsida Bennettitsimonlar asosan Perm davri ga oid qazilma o’simliklardir. Bo’r davri ning oxirlarida, ya‘ni 70 mln. yil ilgari ular batamom qirilib ketgan. Bennetgitlarning qoldiqdari O’zbekistan (Hisor tizmasi) dan ham topilgan. Ular tashqi ko’rinishdan hozirgi sagovniklarga o’xshash bo’lgan. Bennettitlarning poyasi yo’g’on bo’lib, tik o’sgan. Barglari ko’pchilik turlarida murakkab patsimon, ayrimlarida esa oddiy va butun bo’lgan. Poyasida o’zak va po’stloq qavatlari rivojlangan, yog’ochlik qismi esa kam taraqqiy etgan. Shuningdek kambiy qavati va kollateral tipdagi o’tkazuvchi bog’lamlari bo’lgan. Gnetumsimonlar ajdodi – Gnetopsida Bu ajdodga 3 ta qabila: Qizilchanamolar- Ephedrales , Velvichiyanamolar - Welwetschiales , Gnetumnamolar- Gnetales ), 3 oila, 3 turkum va 70 dan ortiq turlar kiradi. Ular O’rta Yer dengizi atrofidagi cho’llarda, Janubiy Osiyo, O’rta Osiyo, Shimoliy va Janubiy Amerika, Kavkaz, Sibir, Janubi-G’arbiy Osiyo, Afrika va Janubiy Amerikaning tropik zonalarida tarqalgan. Hayotiy shakli jihatdan bu ajdod vakillari uncha katta bo’lmagan daraxt, buta va lianalar dan iborat. QARAG’AYTOIFALAR (OCHIQ URUG’LILAR) BO’LIMI – PINOPHYTA (GYMNOSPERMAE) Welwitschia mirabilis Ginkgosimonlar ajdodi – Ginkgoopsida Bu ajdodga o’tmishdan saqlanib kelayotgan bitta oila Ginkgodoshlar - Ginkgoaceae ga mansub bitta monotip relikt tur Ginkgo biloba kiradi. Ginkgodoshlar oilasining 17 ga yaqin turkumlari vakillarining qazilma holdagi qoldiqlari topilgan. Ginkgodoshlar Bo’r davri dan boshlab tabiatda kamayib borgan. Tabiiy sharoitda ginkgo faqat sharqiy Xitoyda ozroq maydonda saqlanib qolgan. So’nggi paytlarda Xitoydan ginkgoning ikkinchi turi topilganligi haqida ham ma‘lumotlar bor. QARAG’AYTOIFALAR (OCHIQ URUG’LILAR) BO’LIMI – PINOPHYTA (GYMNOSPERMAE) Ginkgo biloba QARAG’AYTOIFALAR (OCHIQ URUG’LILAR) BO’LIMI – PINOPHYTA (GYMNOSPERMAE) QARAG’AYSIMONLAR AJDODI – PINOPSIDA Ajdod vakillari asosan Shimoliy yarim sharda keng tarqalgan. Bu ajdod ikkita kichik ajdodga: Kordaitkabilar ( Cordaitidae ) va Qarag’aykabilar ( Pinidae ) bo’linadi. Kordaitkabilar ( Cordaitidae ) ajdodchasi bitta qabila Kordaitnamolar ( Cordaitidae ) va bitta oila Kordaitdoshlar ( Cordaitaceae ) ni o’z ichiga oladi. Kordaitkabilar bizgacha yetib kelmagan barchasi qirilib ketgan. Kordaitlar toshko’mir davri boshlarida va trias davri gacha yashagan. Ular daraxtsimon shaklda bo’lib, boshqa sporali daraxtsimon o’simliklar bilan o’rmonlar hosil qilib o’sgan. Ularning bo’yi 30 m, eni esa 1 m kelgan. Lentasimon barglarining uzunligi 1 m, eni 20 sm ga etgan. Qubbalari bir jinsli, ikki o’yli o’simliklar bo’lib hisoblangan. Kordaitlar urug’li paporotniklardan kelib chiqqan va ulardan esa qarag’aylar kelib chiqqan. QARAG’AYTOIFALAR (OCHIQ URUG’LILAR) BO’LIMI – PINOPHYTA (GYMNOSPERMAE) Qarag’aykabilar ( Pinidae ) ajdodchasiga kiruvchi turlar Shimoliy Yevroosiyo va Shimoliy Amerikada katta o’rmonlarni hosil qiladi. Janubiy yarim sharda esa ular ko’proq mo’tadil iqlimli joylarda tarqalgan. Ayniqsa, Yangi Zelandiya, Avstraliya, Janubiy Amerikada ko’p uchraydi. Ko’pchilik endemik turkumlari va barcha relikt turkumlari Tinch okeani atroflari bo’ylab tarqalgan. Ayniqsa, Xitoyning Janubi-Sharqiy va Markaziy qismida, Tayvanda, Yaponiyada, Yangi Kaledoniya, Tasmaniya, Shimoliy Amerikaning Tinch okeani qismida, Chili janubida, Yangi Zelandiyada, Yangi Gvineyada tarqalgan. Qarag’aykabilar ajdodchasi vakillarining tarixi toshko’mir davri dan (370 mln yillar muqaddam) boshlanadi. Trias davri da (240 mln yillar muqaddam) ular Shimoliy yarim sharning o’simliklar qoplamida katta rol o’ynagan. Qarag’aykabilarning ko’pchilik turlari baland bo’yli, ayrimlari esa gigant daraxtlardan iborat. Masalan: Kaliforniyada o’suvchi doim yashil sekvoyaning ( Sequoia sempervirens ) balandligi 110 m gacha, poyasining diametri esa 10 m gacha etgan. Meksika taksodiumi ( Taxodium mucronatum ) poyasining diametri 16 m, mamont daraxti ( Sequoidendrom giganteum ) poyasining yo’g’onligi esa 12 m ga etgan. Mamont daraxtlaridan ayrim turlarining 3000 dan ziyod yoshda ekanligi aniqlangan. QARAG’AYTOIFALAR (OCHIQ URUG’LILAR) BO’LIMI – PINOPHYTA (GYMNOSPERMAE) Qarag’aykabilar orasida yoshi jihatdan eng kattasi Shimoliy Amerika qarag’ayi ( Pinus longaeva ) sanaladi. Nevada sharqida topilgan daraxtning yoshi taxminan 4900 yoshga teng deb aniqlangan. Gigant daraxtlar bilan bir qatorda, ular orasida Podokarpdoshlar oilasiga mansub yer bag’irlab o’sadigan turlari ham bor. Bu ajdodcha vakillarida o’zak qavat kam taraqqiy etgan. Uni tashqi tomonidan yaxshi rivojlangan ikkilamchi yog’och‘lik o’rab olgan. Undan so’ng kambiy, kambiydan tashqarida ikkilamchi floema joylashgan. Poyani tashqi tomonidan qalin po’stloq qavat qoplab olgan. QARAG’AYTOIFALAR (OCHIQ URUG’LILAR) BO’LIMI – PINOPHYTA (GYMNOSPERMAE) Qarag’aykabilarning urug’i 3 tadan to 18 tagacha urug’pallalarga ega. Ularning Yer sharida 8 oila, 55 turkum va 600 ga yaqin turlari uchraydi. Ilmiy manbalarda keltirilgan 7 qabiladan 2 tasi bizgacha yetib kelmagan, qolgan 5 tasi quyidagilardan iborat: 1. Araukariyanamolar - Araucariales qabilasi 2 turkum, 35 turdan iborat. Ularga Janubiy yarim shardagi tropik hududlarda tarqalgan daraxtlar kiradi. 2. Qarag’aynamolar - Pinales qabilasi 3. Sarvnamolar - Cupressales qabilasi 4. Tissanamolar - Taxales qabilasi doim yashil daraxt va butalardan tashkil topgan. Qabila 2 oilaga mansub 20 turni o’z ichiga oladi. Ular asosan Shimoliy yarim shardagi issiq hududlarda tarqalgan. Rezavor mevali tiss ( Taxus baccata ) turi Yevropada keng tarqalgan. 5. Podokarpnamolar - Podocarpales qabilasi ochiq, urug’li o’simliklarning eng takomillashgan guruhini o’z ichiga oluvchi bitta oila (Podokarpdoshlar - Podocarpaceae ), 9 turkum va 140 turdan tashkil topgan. Ular asosan janubiy yarim sharda tarqalgan. QARAG’AYTOIFALAR (OCHIQ URUG’LILAR) BO’LIMI – PINOPHYTA (GYMNOSPERMAE) Qarag’ay – Pinus turkumi 100 ga yaqin turga ega. O’zbekistonda qarag’aylar tabiiy holda o’smaydi, lekin 10 turga oid 100 navlari shahar va qishloqlarda manzarali daraxtlar sifatida o’stirilmoqda. Mazkur turkumning oddiy qarag’ay - P. silvestris va Sibir qarag’ayi - P . sibirica singari turlari keng tarqalgan. Oddiy qarag’ay, uning areali juda keng, butun O’rta va Shimoliy Yevropadan Shimoliy Osiyoga qadar egallaydi. U muhit sharoitini deyarli tanlamaydi. Janubda ko’pincha tog’li mintaqalarda, qumloq va daryo sohillarida, botqoqliklarda o’rmon hosil qilgan holda o’sadi Qarag’ay – Pinus Tilog’och – Larix turkumi Yevropa, Osiyo va Shimoliy Amerikada 20 turi uchraydi. Yevropa tilog’ochi - Larix europaea keng tarqalgan. Uning balandligi 50-55 m ga qadar boradi va har yili bargi to’kilib turadi. Faqat qubbasining uzunligi va urg’ochi qubbalarining rangi bilan farq qiladigan, Yevropaning Shimoliy sharqida keng tarqalgan, balandligi 40 m keladigan Sibir tilog’ochi ( L. sibirica ) Sharqiy Sibirdagina keng tarqalgan Daur tilog’ochi ( L. daurica ) sistematik jihatdan bu turga bir qadar yaqin turadi. Bu daraxtlarning qattiq chirimaydigan yog’ochi va ulardan olinadigan yelim qimmatli hisoblanadi. QARAG’AYTOIFALAR (OCHIQ URUG’LILAR) BO’LIMI – PINOPHYTA (GYMNOSPERMAE) Qoraqarag’ay - Picea turkumiga 30-50 ga yaqin tur kiradi. Ular soyasevar o’simliklar bo’lib, Shimoliy, Sharqiy Yevropada, G’arbiy va Sharqiy Sibirda, Kavkazda, O’rta Osiyo tog’larida, Shimoliy Amerikada tarqalgan Qoraqarag’ay turlarining ayrimlari 50-60 metrdan to 80 metrgacha balandlikka, diametri 1-2 m ega. Ular 500- 600 yil yashaydi. Oddiy qoraqarag’ay ( Picea abies ) Yevropa va Rossiya g’arbida yirik o’rmonlarni hosil qilgan. Tikanli qoraqarag’ay ( P. pungens ) Shimoliy Amerikaning tog’li mintaqalarida o’sadi, uning ignabarglari chiroyli kumushsimon bo’lib, manzarali o’simlik sifatida ko’pchilik mamlakatlarda o’stiriladi. QARAG’AYTOIFALAR (OCHIQ URUG’LILAR) BO’LIMI – PINOPHYTA (GYMNOSPERMAE) Oqqarag’ay (pixta) - Abies turkumini 40 turi bo’lib, ular Shimoliy Amerika (15 turi), Janubi-Sharqiy Osiyo (8 turi), Yevropa, Kavkaz, Sibir va Himolayda tarqalgan. Ular ancha yrik daraxtlar bo’lib, balandligi 60-80 m, diametri 2 m yetadi. Tashqi ko’rinishidan qoraqarag’aylarga o’xshab ketadi. Shoxlari halqa bo’lib joylashadi. Sibir pixtasi ( Abies sibirica ) Sibir va Mo’g’ulistonda tarqalgan. Uning yog’ochligidan qog’oz, ignabargidan esa efir moylari va dorivor balzamlar tayyorlanadi. Oq pixta ( A. alba ) Yevropada, kavkaz pixtasi ( A. nordmanniana ) Kavkazda o’rmonlar hosil qiladi. Ular manzarali o’simlik sifatida o’stiriladi. QARAG’AYTOIFALAR (OCHIQ URUG’LILAR) BO’LIMI – PINOPHYTA (GYMNOSPERMAE) Kedr– Cedrus turkumiga 4 tur kiradi, shundan 3 turi O’rta Yer dengizi atroflarida va bitta turi esa Himolayda uchraydi. Ularning yog’ochligi juda pishiq, rangli va aromatik hidga ega. MDH va dunyoning boshqa mamlakatlarida uning livan kedri ( C. libani ), atlass kedri ( C. atlantica ) va himolay kedri ( C. deodara ) turlari introduksiya qilingan, manzarali o’simlik sifatida o’stiriladi. QARAG’AYTOIFALAR (OCHIQ URUG’LILAR) BO’LIMI – PINOPHYTA (GYMNOSPERMAE) Sarv ( Kiparis ) - Cupressus turkumi 15-20 turga ega. Ular O’rta Yer dengizi atrofida, Himolay, Janubiy Xitoy va Amerikada tarqalgan. Ayrim turlari O’zbekistonda ham manzarali o’simlik sifatida o’stirilmoqda. Sarvning keng tarqalgan turlaridan biri doimiy yashil piramidal sarv ( C. sempervirens ) bo’lib, uning balandligi 30 metr, 2000 yilgacha umr ko’radi, yog’ochi qo’ng’ir qizg’ish rangda, duradgorlikda keng qo’llaniladi. Bu o’simlik Qora dengiz sohilida, xususan Qrim va Kavkazda madaniylashtirilgan. Qrimda Amerikadan keltirilgan Arizon ( C. arisonica ) va Luzitan sarvlari ( C. lusitanica ) ayniqsa keng tarqalgan. QARAG’AYTOIFALAR (OCHIQ URUG’LILAR) BO’LIMI – PINOPHYTA (GYMNOSPERMAE) Thuja turkumi bir uyli daraxt va butalardan iborat bo’lib, 6 turga ega. Ular Shimoliy Amerika va Sharqiy Osiyoda tarqalgan. Shulardan G’arb tuyasi ( Thuja occidentalis ) asosan Shimoliy Amerikada tarqalgan. Manbalarda ko’rsatilishicha, Sharq tuyasi ( T . orientalis ) yoki biota O’rta Osiyoda muqaddas daraxt sifatida o’stirilgan. QARAG’AYTOIFALAR (OCHIQ URUG’LILAR) BO’LIMI – PINOPHYTA (GYMNOSPERMAE) Archa - Juniperus turkumiga 70 tur ( The Plant list bo’yicha 75 tur) kiradi. Tayga o’rmonlarida keng tarqalgan tur oddiy archa ( J. communis ) o’sadi. U uzoq 2 ming yil yashaydi. Qizil archa ( J. oxycedrus ), bo’ychan archa ( J. exselsa ) Qrimda o’sadi. Yevropa janubida va Kavkazda past bo’yli yer bag’irlab o’suvchi zaharli bo’lgan kazak archasi ( J. sabina ) tarqalgan. Archaning 3 turi: Zarafshon archasi ( J. zeravschanica ), yarim sharsimon (saur archa) ( J. semiglobosa ) va Turkiston archasi ( J. turkestanica ) O’zbekistonning tog’li hududlarda tarqalgan. Turkman archasi ( J . turcomanica ) Kopetdog’da o’sadi. QARAG’AYTOIFALAR (OCHIQ URUG’LILAR) BO’LIMI – PINOPHYTA (GYMNOSPERMAE) Pinaceae : A -oddiy qoraqarag’ay ( Picea abies ); 1-yetilgan urg’ochi qubba; 2- yosh urg’ochi ( a ) va erkak ( b ) qubbali novdasi; 3-ikkita urug’li urug’ tangachasi; B -sibir pixtasi ( Abies sibirica ); 4-yetilgan urg’ochi qubba novdasi bilan; 5-ikkita urug’li urug’ tangachasi; D -sibir tilag’ochi ( Larix sibirica ) 6- ikkita urug’li urug’ tangachasi; 7- yetilgan urg’ochi qubba novdasi bilan; E -himolay kedri ( Cedrus deodara ); 8-bitta urg’ochi va bir necha erkak qubbali novda; 9- ikkita urug’li urug’ tangachasi.

O'xshashlar

Zamburug’lar va lishayniklarning tuzilishi hamda ularning qishloq xo’jaligidagi ahamiyati
Poya, novda vazifasi, tuzilishi, tiplari va qishloq xo’jaligidagi ahamiyati
Bargning vazifasi, tuzilishi, tiplari va ularning insonlar hamda qishloq xo‘jaligidagi ahamiyati
Gul tuzilishi va to‘pgullar. O‘simliklarning gullash davri, changlanish, urug‘lanish va ularning qishloq xo‘jaligidagi ahamiyati
Qishloq xo’jaligida sug’orishning fiziologik ahamiyati