Bargning vazifasi, tuzilishi, tiplari va ularning insonlar hamda qishloq xo‘jaligidagi ahamiyati - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Slaydlar

Bargning vazifasi, tuzilishi, tiplari va ularning insonlar hamda qishloq xo‘jaligidagi ahamiyati

Yuklangan vaqt:

09.04.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

4836.287109375 KB

Ko'chirib olish

MAVZU: BARGNING VAZIFASI, TUZILISHI, TIPLARI VA ULARNING INSONLAR HAMDA QISHLOQ XO‘JALIGIDAGI AHAMIYATI

ASOSIY SAVOLLAR 1. Oddiy va murakkab barglar 2. Barglarning katta kichikligi va yashovchanligi 3. Barglarning novdada joylashishi 4. Shakli o’zgargan (metamorfozlashgan) barglar 5. Barglarning ichki tuzilishi

Barg poyaning yer ustki, ba‘zan shakl o’zgargan holatdagi yer ostki o’simtasi hisoblanib, poya bilan birga novdani tashkil etadi. Barg yuksak o’simliklar uchun xos organ. U poyadan kelib chiqqan. O’simlik hayotida eng muhim funksiyalardan bo’lgan fotosintez, nafas olish va transpiratsiyani barg bajaradi. ODDIY VA MURAKKAB BARGLAR

Yuksak yashil o’simliklarda barg o’simliklarning eng muhim organlaridan biri bo’lib, ular quyidagi muhim vazifalarni bajaradi: 1. Barg havodan karbonat angidrid gazini va ildizi orqali tuproqdan suvni so’rib olib yorug’lik energiyasi ta‘sirida organik moddalar hosil qiladi ( fotosintez jarayoni ), havoga kislorod ajratib chiqaradi. 2. Barg ildiz yordamida suvning so’rilgan tuzli eritmalarini o’simliklarning hamma organlariga ko’tarilishi ga yordam beradi. 3. Barglar toza suvni bug’lantirib transpiratsiya vazifasini bajaradi va yana tuproqdan mineral moddalarga boy bo’lgan suvni o’zlashtiradi. Ayniqsa, yozning issiq kunlari bug’langan suv o’simliklarni qizib ketishidan saqlaydi. 4. Barglar nafas olish da ham katta ahamiyatga ega. 5. Barg o’simliklarning tashqi sharoitga moslashishi organi bo’lib xizmat qiladi. Nam tuproqlarda o’sadigan o’simliklarning barglari suvni ko’p bug’lantirishga moslashganligi uchun odatda yirik bo’ladi. Qurg’oq mintaqadagi o’simlik barglari ancha mayda, qayishsimon, dag’al va qattiq bo’ladi - suvni kam bug’lantiradi. 6. Barglar to’kilib o’simlik hayotini saqlab qoladi. Yozning issiq kunlari, namgarchilik kam bo’lganda to’kilib, o’simlikni qurib qolishdan saqlaydi, suv ortiqcha isrof bo’lmaydi ODDIY VA MURAKKAB BARGLAR

ODDIY VA MURAKKAB BARGLAR Barg novdaning o’sish konusdagi meristema hujayralaridan hosil bo’ladi. Bargning hosil bo’lishida o’sish nuqtasining tunika va korpus hujayralari ishtirok etib, shu nuqtadan biroz pastroqda bo’rtmalarni, bo’rtmalar esa boshlang’ich bargchalarni hosil qiladi. Boshlang’ich bargchalarning hosil bo’lishi bilan barg plastinkasi, bandi hamda yon bargchalar shakllana boshlaydi.

ODDIY VA MURAKKAB BARGLAR Gulli o’simliklarning to’la rivojlangan bargi uchta asosiy qismdan: barg yaprog’i (plastinkasi), bandi va yonbargcha lardan iborat. Ayrim bir va ikki pallali o’simliklardan barg bandi o’rnida barg qini bo’ladi. Barg plastinkasi bandga birikkan yassi qism bo’lib, uning ikki tomoni bir- biridan farq qiladi, bunga bifatsial deyiladi va har xil shaklga ega. Barg o‘zi joylashgan poyaga qaragan tomoni jihatidan har xil bo‘ladi. Uning ustki qismi adaktsial , yon yoki ostki qismi abaksial deb ataladi. Bargning ustki va ostki qismi anatomik tuzilishi, tomirlanishi va rangi bilan farq qiladi. Barg bandi esa qisqa yoki uzun bo’ladi. U elastik bo’lgani uchun bargning egiluvchanlik qobiliyatini oshiradi, har xil mexanik qarshilikdan saqlaydi shuningdek, barg plastinkasini kerak tomonga (ayniqsa, yorug’likka) burilishiga yordam beradi.

ODDIY VA MURAKKAB BARGLAR Bazi o’slmliklarda barg bandsiz bo’ladi. Bunday barg plastinkasi bevosita novdaga birikadi. Bir pallali o’simliklarda barg qinining plastinkaga o’tish joyida rangsiz, kichkina, yupqa o’simta, ya‘ni tilcha bor. Tilchaning ikki chetida burchaksimon o’simta quloqcha deb ataladi. Barg quloqcha yordamida novdani qattiq siqib poyani mustahkam tutadi. Masalan, g’allasimon o’simliklarda shunday manzarani kuzatish mumkin. Tilcha bilan quloqcha barg bilan novda orasiga suv va boshqa narsalarni kirishidan saqlaydi. Ziradoshlar va piyozdoshlar oilasi vakillarida barg bandi poyani o’rab olib barg novini hosil qilib birikadi

Ko’pchilik o’simliklarda barg bandining tagidan alohida o’simtalar chiqadi. Bular yonbargchalar deb ataladi. Yon bargchalar juft bo’lib, barg bandining ikki tomonida joylashadi. Yon bargchalarning asosiy vazifasi barg qo’ltig’ida shakllanayotgan yon kurtakni tashqi muhitning noqulay sharoitlaridan himoya qilishdan iborat, chunki yon bargchalar kurtakdan ilgariroq paydo bo’ladi. ODDIY VA MURAKKAB BARGLAR Barglar xillari A-B – bandli va yonbargchali ( A -oddiy, B -murakkab); D -o’troq; E-F – qinli ( F -novsimon); 1-poya; 2-yonbargchalar; 3-bandi; 4-barg yaprog’i; 5-raxis; 6-bargcha; 7- qin; 8-quloqcha; 9-tilcha.

Oddiy barglar . Barg bandiga bitta barg plastinkasi o’rnashgan bo’lsa, oddiy barglar deb ataladi. Ular kuzda o’z bandi bilan birga to’kiladi. Buni g’o’za, olma, terak, shaftoli barglarida kuzatish mumkin. Oddiy barglar plastinkasi ignasimon, nishtarsimon, yuraksimon, buyraksimon, panjasimon va boshqa ko’rinishga ega. Barg plastinkalarining qirralariga qarab ham barglar bir necha xil bo’ladi. Masalan, tekis qirrali barglar: behi va limon o’simliklarida tishsimon qirrali barglar tutda, arrasimon qirrali barglar esa qayrag’ochda uchraydi. ODDIY VA MURAKKAB BARGLAR

Barg shakllari: 1-ninasimon; 2-qalami; 3-cho’zinchoq; 4-nashtarsimon; 5-6-ovalsimon; 7-dumaloq; 8- tuxumsi-mon; 9- teskari tuxumsimon; 10-rombsimon; 11-kuraksimon; 12-yuraksimon; 13-buyraksimon; 14-yoysimon; 15- nayzasimon; 16-lirasimon;

Murakkab barglar. Agar barg bandida bir nechta barg plastinkachalari o’rnashgan bo’lib, kuzda oldin barg plastinkachalari va asosiy barg bandi alohida-alohida to’kilsa murakkab barg deb ataladi. Murakkab bargning asosiy bandi raxis deyiladi ODDIY VA MURAKKAB BARGLAR Murakkab barglar: A-toq patsimon murakkab barg; B-juft patsimon murakkab barg; D-uch bargchali murakkab barg; E-panjasimon murakkab barg; F-ikki karrali juft patsimon murakkab barg; G-ikki karrali toq patsimon murakkab barg; H-uch karrali toq patsimon murakkab barg: 1-bargcha; 2- bandchasi; 3-raxis; 4-bandi; 5-yonbargcha; 6-ikkinchi tartib raxis; 7-uchinchi tartib raxis.

Barg tomirlanishi. Tomirlar ko’pincha bargning ostki qismida bo’rtib turadi. Oddiy tomirlanish da barg asosidan to uchiga qadar bitta tomir ketadi. Bunday tomirlanish moxlar, plaunlar, ochiq urug’lilar va ayrim gulli o’simliklarda (elodeya) bo’ladi. Dixotomik tomirlanish ayri ko’rinishida bo’lib, keng bargli ochiq urug’lilardan relikt tur ginkgo ( Ginkgo biloba L.) o’simligida kuzatiladi. Ba‘zi o’simliklar (tol, olma, otquloq)ning barglarida barg uchidan bandgacha boradigan bitta markaziy tomir bo’ladi va undan barg plastinkasining yon tomonlariga ketma-ket yon tomirlar tarqaladi. Bunday tomirlanish patsimon tomirlanish deb ataladi. Agar barg yaprog’ining asosida bir nechta o’xshash tomirlar chiqib uning barcha tomoniga tarqalgan bo’lsa, panjasimon tomirlanish bo’ladi. Buni terak, chinor, tok va g’o’za bargida ko’rish mumkin. ODDIY VA MURAKKAB BARGLAR

Barg plastinkasining asosidan tarqalgan tomirlar barg uchiga borib yana bir-biriga yaqinlashsa yoysimon tomirlanish deb ataladi. Bunga misol tariqasida zubturum va chilonjiyda bargini kuzating. Tomirlar barg plastinkasida parallel joylashsa parallel tomirlanish deb ataladi. Bug’doydoshlar oilasini vakillarining bargi bunday tomirlanishga yaqqol misoldir ODDIY VA MURAKKAB BARGLAR Barglarning tomirlanishi: A – oddiy; B – dixotomik; D-E - to’rsimon ( D – patsimon; E – panjasimon); F – parallel; G – yoysimon

Barglar o’simlik turiga qarab har xil kattalikda bo’ladi. Bazi bir o’tsimon o’simliklarda ularning kattaligi bir necha mm. ni tashkil qilsa, bazilarida metrlar bilan o’lchanadi: masalan, Afrika va janubiy Amerikada o’sadigan palmalar bargining uzunligi 20-22, eni esa 10-12 metrga yetadi. Markaziy Osiyo tog’larida o’sadigan ravochlarning bazi bir turlari yirik bargga (1 m gacha) ega. Barg o’simliklarda o’zgaruvchan organdir, shuning uchun bir o’simlikning o’zida har xil shakldagi va kattalikdagi barglarni uchratish mumkin. O’simliklarda uchraydigan ana shunday hodisaga har xil barglilik yoki geterofiliya (grekcha “ geteros ”-har xil, “ fillon ”-barg) deb ataladi. Bunday hodisani tut daraxtida, anjirda, suv ayiqtovonida kuzatamiz. Tut daraxtining bitta novdasida butun hamda bo’lakli barglarni uchratish mumkin. BARGLARNING KATTA KICHIKLIGI VA YASHOVCHANLIGI

BARGLARNING KATTA KICHIKLIGI VA YASHOVCHANLIGI Geterofilliya: A-suv ayiqtovoni; B-o’qbarg; C-bug’u shoxi paporotnigi: 1-suv ustidagi barg; 2-suv ostidagi barg; 3-spora va fotisintez qiluvchi barg; 4-to’liq barg

O’simliklarda barglarning yashash muddati ham turlichadir. Masalan, qarag’ay bargi 2 yil, qora qarag’ay bargi 5-7 yilgacha, lavr bargi 4, oleandr bargi 3 yilgacha yashaydi. Ular barg asosi bilan o’saveradi, uchi esa qurib ketaveradi. BARGLARNING KATTA KICHIKLIGI VA YASHOVCHANLIGI

O’simliklarning barglari ma‘lum bir tartibda, tabiat qonuniyatlari asosida - har doim bir-biriga soya qilmaydigan holda joylashadi. Navbat bilan yoki ketma-ket joylashish. Bunda novdaning har qaysi bo’g’imidan faqat bittadan barg chiqib, novda bo’ylab pastdan yuqoriga: bir-biriga teskari yoki spiral holda birin ketin navbat bilan joylashadi. Masalan, olma, o’rik, olcha barglari spiralsimon yoki ketma-ket joylashgan (60-rasm). Qarama-qarshi joylashish. Novdaning har qaysi bo’g’imida bir-biriga qarama- qarshi ikkita barg joylashsa, qarama-qarshi joylashish deb ataladi. Rayhon, yalpiz va nastarin barglari bunga misol bo’ladi. BARGLARNING NOVDADA JOYLASHISHI

Halqasimon yoki doiraviy joylashish . Novda bo’g’imida uch va undan ziyod barglar joylashsa, halqasimon yoki doiraviy joylashish bo’ladi: elodeya, qirqbo’g’im, oleandr (sambitgul), qumrio’t barglari halqasimon joylashgan. BARGLARNING NOVDADA JOYLASHISHI Barglarning novdada joylashish xillari: A – navbatlashib, B – qarama-qarshi, V – G – D – halqasimon joylashish.

Tabiiy sharoitga qarab, barglar ham o’z shaklini o’zgartiradi. Qurg’oqchilik yerlarda o’simliklar suvni kam bug’latish uchun ko’pgina barglarini tikanga aylantiradi. Kaktus, zirk, sparja o’simliklarida barglar mutlaqo tikanga aylangan. Ayrim o’simliklarda barg plastinkasining chetidagi tishlari mayda tikanlarga aylanadi. Maxsar, qushqo’nmas va govtikan o’simliklarida ana shunday barglarni ko’rish mumkin. Namgarchilik kam yerlarda o’suvchi akatsiya, kovul o’simliklarida esa yon bargchalar tikanga aylanadi. Bazi bir o’simliklarda bargning butun yoki biror qismi ipsimon jingalakka aylanadi. Jingalagi bor bo’lgan o’simliklar boshqa o’simliklarga ilashib o’sadi va barglarini quyosh yorug’ligiga to’tadi. Xashaki no’xat, no’xatak, burchoq, yasmiq o’simliklaridagi murakkab barglarning oxirgi bargchasi shaklini o’zgartirib jingalakka aylangan. SHAKLI O’ZGARGAN (METAMORFOZLASHGAN) BARGLAR

Barg metamorfozasi: 1 – jingalak, 2 – tikon, 3 – pashsha tutadigan barg, 4 – ko‗zacha bargli nepentes.

Barglarning ichki tuzilishi, ularning bajaradigan funksiyasiga birmuncha mos keladi. Bargning tashqi sharoitga moslashuvchi plastik organ ekanligi, uning ichki tuzilishida aniq ifodalangan. Bargning ichki tuzilishga undagi, ayrim gistologik elementlarning tizimiga va ularning joylashish tartibiga, suv rejimi, yorug’lik, harakat, shamol, tuproq sharoiti, dengiz sathidan balandlikda joylashishi va boshqa omillar sezilarli darajada ta‘sir qiladi. Shuning uchun ham bargning ichki tuzilishi, hatto bir o’simlikning o’zida ham farq qiladi. Barg faqat birlamchi tuzilishga ega va unda ikkilamchi yo’g’onlanish kuzatilmaydi. Barg dorzoventral tuzilishda bo’ladi. Odatda, uning ustki va ostki qismi farq qiladi. BARGLARNING ICHKI TUZILISHI

Epiderma . Epidermis hujayralari tuklar bilan qoplangan. Ustki epidermisda kutikula qavati bo’ladi. Suv saqlash funksiyasini bajaruvchi bir yoki ikki qavat yupqa po’stli rangsiz parenxima hujayralar - gipoderma epidermis ostida joylashgan. Bargning ichki tuzilishi ko’p jihatdan barg plastinkasining shakliga, ya‘ni uning yassi, keng yoki ingichka va ignasimon bo’lishiga bog’liq. Ikki pallali o’simliklarning keng plastinkali bargi ikki asosiy qismdan: barg eti va tomirlaridan iborat. Barg eti tomirlarga qaraganda yupqa bo’ladi. BARGLARNING ICHKI TUZILISHI

Tomirlar ikkita asosiy vazifani bajaradi. Ularda o’tkazuvchi naylar bo’lganligi uchun suv va unda erigan mineral hamda organnk moddalar oqadi. Mexanik to’qimalar esa barg etini mustahkam tutib turadi. Barg sirtining ham ostki, ham ustki tomoni epidermis bilan qoplangan. Epidermis hujayralari bargda suv bug’lantirishni va havo almashinib turishini to’g’ri ta‘minlab boradi. Bu hujayralar oraliqsiz zich joylashib, u bargni qurib qolishidan hamda tashqi fizik mexanik ta‘sirlardan, shuningdek, bargning ichki hujayralari mezofiliga mikro organizmlarning kirishidan saqlaydi. Ayrim o’simliklarning (begoniya, tradeskantsiya) ustki epidermis hujayralarida antotsian pigmentlari bo’lib, bargni, barg bandini har xil rangga bo’yaydi. Ostki epidermis hujayralari orasida ko’pgina og’izchalar joylashadi. BARGLARNING ICHKI TUZILISHI

Mezofill . Ostki hamda ustki epidermis orasida xlorofill donichalariga boy bo’lgan mezofill deb ataladigan assimilatsion to’qimalar joylashgan. Ikki palalli o’simliklarda mezofill hujayralar ikki xil ko’rinishda bo’ladi. Bir necha qavat cho’ziq barg sathiga perpendikulyar joylashgan hujayralar ustunsimon yoki polisad pareximasi deb ataladi. Bu to’qimada xloroplast juda ko’p bo’lgani uchun barg ustki tomonndan to’q yashil rangda ko’rinadi. BARGLARNING ICHKI TUZILISHI

Ustunsimon parenxima ostida biroz yumaloqroq, turli shakldagi Hujayralar joylashgan bo’lib, ular g’ovaksimon yoki bulutsimonn parenxima deb ataladi. Bulutsimon parenxima hujayralari siyrak joylashgan, ya‘ni orasida bo’shliqlar bor. Ustunsimon hujayralar esa ulardan zich joylashganligi bilan farq qiladi. Bulutsimon parenximada xloroplastlar nisbatan kam, shuning uchun ham barg ostki tomondan och yashil rangda ko’rinadi. Hujayra orasidagi bo’shliqlar orqali havo va suv bug’lari harakat qiladi. Keraksiz havo va suv ustitsa orqali atmosferaga chiqarilib yuboriladi. Bulutsimon to’qima o’zining yassi tomoni bilan ustunsimon to’qimaga yopishib olib, unda tayyor bo’lgan organik birikmalarni floemaga yetkazib beradi. Ikkala parenxima birgalikda assimiliyatsion to’qimani tashkil qiladi BARGLARNING ICHKI TUZILISHI

Barg yaprog’i ichki tuzilishning sxematik ko’rinishi: 1-kutikula; 2-epidermis; 2-ksilema; 4-floema; 5-tola; 6-kollenxima; 7-barg og’izchalari; 8-ustunsimon mezofill; 9-bulutsimon mezofill; 10-bezli tuk; 11-tuk (trixoma); 12-bo’shliq;

E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT!

O'xshashlar

Poya, novda vazifasi, tuzilishi, tiplari va qishloq xo’jaligidagi ahamiyati

Zamburug’lar va lishayniklarning tuzilishi hamda ularning qishloq xo’jaligidagi ahamiyati

Gul tuzilishi va to‘pgullar. O‘simliklarning gullash davri, changlanish, urug‘lanish va ularning qishloq xo‘jaligidagi ahamiyati

Ochiq va yopiq o’simliklarning umumiy tuzilishi hamda ularning qishloq xo’jaligidagi ahamiyati

Bargning tuzilishi, o`simliklarning barg sathini va so`rish kuchini aniqlash