logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Qishloq va o'rmon xo'jaligi
  4. O’simliklarning kasalliklari va zararkunandalari

O’simliklarning kasalliklari va zararkunandalari

Yuklangan vaqt:

09.02.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3706.71875 KB
Ko'chirib olish
Mavzu: O’simliklarning kasalliklari va zararkunandalari Reja: 1. O’simlik kasalliklarini klassifikatsiyasi 2. Yuqumli va yuqumsiz kasalliklar to’g’risida tushuncha. 3. O’simliklar zararkunandalari Kasallik tog’risida tushuncha . • Kasallik deganda patogen yoki nokulay sharoit tufayli o’simlikdagi normal fiziologik jarayonlarning buzilishiga aytiladi. Fiziologik jarayonlarning buzilishi: fotosintez, ferment jarayoni, xujayraning o’tkazuvchanligi, osmotik bosimi, nafas olishi, uglevod yoki oksil sintezi, suv balansi, va ustirish moddalarning ta’siri natijasida rivojlanishning buzilishida namoyon buladi. fiziologik jarayonning buzilishi uz navbatida o’simlikning anatomo – morfologik xususiyatlarning o’zgarishiga, o’sish va rivojlanishiga ta’sir qiladi • Patogen mikroorganizmlarning salbiy ta’siri tufayli o’simlik xujayralar shakli kattalashadi, hujayralar mikdori ortishi, hujayralar shakli kichiklashishi, nekroz hujayralar xosil bo’lishi va hujayralar pustining bo’shashib ketishiga sabab buladi. O’simlik organlaridagi anatomo – morfologik xususiyatlarning uzgarishi ular zida dog’lanishning hosil bo’lishi, chirish, o’smalarni hosil qilinishi, shakl o’zgarishiga sabab bo’ladi. O’simliklardagi fiziologik va morfologik o’zgarishlar o’simlik hosildorligiga ta’sir qilib, miqdorini kamaytirib, sifatini buzilishiga olib keladi. O’simlik kasalliklarining klassifikatsiyasi. • Har qanday o’simliklardagi kasallikni o’rganishda unga qarshi kurash choralarini ishlab chiqarishda kasallik sabablarini to’g’ri bilish maksadga muvofiqdir. Kasalliklarni klassifikatsiya qilishda uning asosiy sabablarini aniq belgilab olish kerak. O’simliklarning kasalliklarni quyidagi ikkita guruhga bo’lish mumkin. O’simliklarning kasalliklar O’simlikdan o’simlikka tarqalish imkoniyatiga ega bo’lmagan kasalliklarga aytiladi. Bunga asosiy sabab noqulay sharoit keltirib chikaruvchi yuqori yoki past harorat, namlik, ozik moddalar miqdori va tarkibi, tuprok xolati, mikroelementlar sabab bo’ladi. Yuqumli kasalliklarni keltirib chiqaruvchilari zamburug’lar, bakteriyalar, aktinomitsetlar, viruslar va gullik parazitlar bo’lishi mumkin. Yuqumli kasalliklarni keltirib chiqaruvchi mikroorganizmlar turli vositalar yordamida bir o’simlikdan ikkinchisiga tarqalish xususiyatiga ega bo’lib qishlok xo’jaligiga katta iqtisodiy zarar yetkazadi. Yuqumli kasalliklarni keltirib chiqaruvchi mikroorganizm turiga bog’lik ravishda ularni nomlanadi.Yuqumli kasalliklar Yuqumsiz kasalliklar Bug`doy nematodasi Nematodalar tabiatda keng tarqalgan organizm bo`lib, ular orasida tuproq va suv havzalarida erkin yashaydigan turlari ko`pchilikni tashkil etdi. Ko`pchilik erkin yashovchi nematodalar odamda mikroskop kattalikda bo`lib 0,8-1,0 mm, ayrim turlari 2-3 sm.gacha keladi. Nemotodalar orasida 3000 dan ortiq turlari odam, hayvon va o`simliklarda parazitlik qiladi. Ko`pchilik parazit nemotodalar erkin yashovchi turlarga nisbatan yirik, ba`zan 1,0 metrgacha etadi, hatto 8,0 metrgacha (komlolotlar yo`ldoshi paraziti – Placentonema gugantissima) etadi. Nematodalaridan ba`zi birini ko`rib chiqamiz. Hasharotlarning sistematik guruhlari: Hasharotlarning sistematikasida og`iz organlari va qanotlarining tuzilishi asosiy o`rin tutadi. Hasharotlar yashirin jag`lilar va ochiq jag`lilar deb ataladigan mashta kenja sinfga hamda 34 dan ortiq turkumlarga ajratiladi. G.YA.Bey-Bienko sistematikasiga asosan hasharotlarning hozirgi klassifikatsiyasi ancha to`liq ishlab chiqqan. Hasharotlar to`liq o`zgarishli - Holometa bola va to`liqsiz - Hemimeta bola o`zgarishli hasharotlar guruhiga bo`linadi. Keyingi yillarda hasharotlar klassifikatsiyasini quyidagicha tasavvur qilish mumkin. I. Tuban yoki boshlang`ich qanotsizlar kenja sinfi – Apterigota II. YUksak taraqqiy etganlar yoki qanotlilar kenja sinfi - Pterigota . 2- rasm. G’alla biti A – qanotli bit, b- qanotsiz bit, b – bargdagi tuxumlari, g – lichinkasi, d – nimfasi, e – bargdagi shiralari (bitlar), j- shira (bit koloniyasi bilan qoplangan – zararlangan o’simlik.) Nematodalar ipsimon, yumaloq chuvalchanglar tipiga mansub bo`lib ular orasida bug`doy nematodasi katta zarar etkazadi. Bug`doy nematodasi bug`doy hosildorligini pasaytiradi. Don sifatini buzadi. nematoda ta`sirida duch kelgnan bug`doy past bo`yli, bo`g`inlar oralig`i qisqa, barglar burashgan bo`lib, ayniqsa boshoq kalta bo`ladi. Boshoqda bug`doy doni o`rniga avvaliga yashil so`ngra jigarrang qubbalar hosil bo`ladi. Dala bug`doy nematodasi uchrashi hosilni umuman kamaytiradi. Bug`doy nematodasi bilan zararlangan dalada hattoki 5 yilgacha bug`doy ekish ma`n qilinadi. G`alla ekinlariga 500 dan ortiq turdagi zararkunanda zarar etkazadi. Hosilning sifatini va miqdorini pasaytiradi. Bu zararkunandalarning 50 dan ortiq turi sezilarli iqtisodiy zarar etkazadigan hasharot bo`lib, ulardan tashqari bir necha turdagi chigirtka, simqurt, tunlamlar kabi hammako`r zararkunandalar ham katta ziyon keltiradi. Asosiy bug`doy zararkunandalri bo`lib - bug`doy tripsi, bitlar oilasiga mansub g`alla bitlari, zararli xasva, nayza boshli xasva, may qiziloyoq qo`ng`izi, shilimshiq qurt, gessen pashshasi kabi bug`doy zararkunandalari bor. Bug`doy zararkunandalarini aniqlash va hisoblash. Bug`doy o`simligi to`liq maysalab bo`lgandan so`ng zararkunandalarni aniqlash va bug`doy dalasini zararli xasva - Eurygaster integriceps Put bilan zararlanishini aniqlash. Hisobga olish uchun Hisobga olish uchun maxsus entomologik sachoq yordamida hasharot - zararkunanda namunalari yig`iladi. Buning uchun sachoq bug`doy o`simligi ustidan 25 marotaba suriladi. Sachoq quritilagna maydon 12 m kubni tashkil qiladi. entomologik sachoq diametri 30 sm chuqurligi 60 sm, sachoq materiali mayda ko`zli donadan tayyorlanadi. Sachoq halqasi temir simdan tayyorlanadi. Dastasining uzunligi 100 sm. Sachoq harakatlantirilgandan so`ng sachoqdagi hasharotlar turi va ularning soni aniqlanadi. 1 metr kub (yana qo`ng`iz, g`alla pashshalari ham hisoblanadi). Bug`doy o`simligining zararlanish darajasini - zararli xasva bilan zararli xasva bilan zararlanganligini aniqlash uchun 100 dona bug`doy o`simligi dalaning har qayeridan olinadi. Xuddi shu uchun bilan boshqa zararkunanda hasharotlar ham aniqlanadi. Zararlangan o`simlikliklar maxsus shkalada ya`ni zararlanish bilan aniqlanadi. O`zbekiston Fanlar akademiyasining zoologiya va parazitologiya institutida akademik .A.Azimov, professorlar M.K.Qodirov, A.SH.Hamroev kabi entolog olimlarning xizmatlari katta. Hasharot zararkunandalargi qarshi kurashish va fan ishlab chiqilgan ishlab chiqilgan usullarni hayotda tadbiq qilish uchun eng avval hasharotldar anatomiyasi, marfologiyasi, biotomiyasini bilish zarur. SHuning uchun ham hasharotlarning tashqi tuzilishi, ichki tuzilishini bilish, og`iz apparatining tuzilishini va ularning xilma-xilligini bilish, og`iz apparatining tuzilishini zararkunanda hasharotlarning turini aniqlashda ish beradi. Hasharotlarning qanot tuzilishi va uning tomirlanishini bilish hali hasharotlarning sistematik kategoriyasini aniqlashda foyda beradi . Nematoda • O’simlik bo’rtma nematodasining tuzulishi va rivojlanishini o’rganish.  Nematodalar faqat odam va hayvonlarda  parazitlik qilmasdan , balki bir qancha turlari o’simliklarda ham parazitlik qiladi. Hozirgi vaqtda, ayniqsa, ildiz bo’rtma nematodasi o’simliklarga katta zarar yetkazadi. Ular bug’doy, lavlagi, kartoshka, piyoz, bodring, pomidor, sabzi, qovun, tarvuz, g’o’za, kungaboqar, loviya, mosh, tut, tok va boshqa 200  dan ortiq sabzavot , poliz, texnika o’simliklari va daraxtlarga zarar yetkazadi. Sitrus nematodasi sitrus o’simliklari (limon, apelsin va bosh.) ildizlarida parazitlik qiladi. • Bug’doy nematodasi (Anguina tritici)  o’simlik nematodalari ichida eng yirigi hisoblanadi. Erkagining uzunligi 2,5 mm, urg’ochisiniki esa 5 mm atrofida bo’ladi. Bu nematoda bug’doy va boshqa boshoqli ekinlarga zarar yetkazadi. Zararlangan bug’doyning boshog’ida don o’rnida qora yoki jigarrang bo’rtma (tugunak) hosil bo’ladi. Tugunak ichida 15-17 mingtagacha nematoda lichinkalari bo’lib, ular quruq holda oziqlanmay 20- 28 yilgacha yashashi mumkin. Urug’lik bug’doylarga aralashgan tugunaklar ichida yotgan lichinkalari bilan birga yerga tushadi. Namlikda lichinkalar tugunakdan chiqib, yangi unayotgan bug’doy maysasining ildiziga kirib, tanasidan yuqoriga ko’tariladi va barg qo’ltig’iga keladi. • Bug’doy nematodasi (Anguina triticl): • I-urg’ochisi, • II-bug’doy nematodasi bilan zararlangan yosh bug’doy o’simligi, • III-bug’doy boshog’idagi don o’rniga jiggarrang tugunakning hosil bo’lishi, • IV-sog’lom bug’doy boshog’i, • V-bug’doy nematodasi bilan zararlangan boshoq • Lavlagi nematodasi (Neteragera schachti)  lavlagi  ildizida parazitlik qilib , o’simlikni o’sishdan qoldiradi va so’ldiradi. Urg’ochisi 1 mm bo’lib, u 600 tagacha tuxum qo’yadi. Tuxum tuproqda bir necha yilgacha saqlanishi mumkin. Tuxumdan chiqqan lichinkalar tuproq ichida ancha vaqtgacha yotishi mumkin, so’ngra ular lavlagi ildiziga kiradi. O’sishi 4-5 hafta davom etadi. U Ukraina sharoitida 5-6 marta nasl beradi. Bu nematoda kartoshka va poliz ekinlariga ham zarar yetkazadi. • Kartoshka nematodasi (Ditilenchus destructor)  urg’ochisining uzunligi 1,4 mm, erkaginiki esa 1,3 mm atrofida bo’ladi. Ular kartoshka hosil berganga qadar tuproqdan kartoshka poyasiga o’tadi. Ichida nematodasi bo’lgan kartoshkaning poyasi sog’lariga nisbatan yo’g’on, barglari kichkina va och rangli bo’ladi. Sog’ kartoshka tuplariga qaraganda kasallangan kartoshka tuplari 1,5-2 marta kichik bo’ladi. Nematoda kartoshka hosil bo’la boshlashi oldidan poyadan kartoshka ichiga o’tadi. Poya va kartoshka ichida parazit juda tez ko’payadi va bir necha marta nasl beradi. Kartoshka nematodasi • E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT XULOSA • 1. Qishloq xo`jalik ekinlarining hosildorligini pasaytiradigan omillardan biri zararli hasharotlardir. SHuning uchun o`simliklarni ulardan himoya qilish dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. • 2. Qishloq xo`jalik ekinlarini hasharotlardan to`g`ri himoya qilish, mahsulotlarni saqlab qolishni, ularning tarqalishi, zarar keltirish me`yorini, bioekologiyasini bilish katta amaliy ahamiyatga ega. • 3. Zararkunanda hasharotlarga qarshi kurashda qishloq xo`jalik entomologiyasining roli kattadir. Uning asosiy vazifasi hosilni zararkunandalardan va ularning ta`siridan saqlashdir. Ayniqsa hozirgi vaqtda o`simliklarning zararkunandalarga chidamliligi, navning xossalari, agrotexnik darajasi, almashlab ekish, agrobiologik omillar va kurash choralarini o`rganish talabidir. • 4. Har yili zararkunanda hasharotlar qishloq xo`jaligiga katta zarar etkazmoqda. Ularga qarshi kurashilmaganda hosilning asosiy qismi 50-60 hattoki undan ham ko`p miqdorda nobud bo`ladi. Amaliyotda bir yoki ikki turni yo`qotganda ham hosildorlikni oshirgan bo`ladi. www.arxiv.uz E’tiboringiz uchun rahmat!!!

O'xshashlar

O’simliklarning oziqlanishi
O’simliklarning biomorfasi
O’simliklarning yashash sharoitlari
Bug’doy ekinlari zararkunandalari va ularga qarshi kurash choralari
Ochiq va yopiq o’simliklarning umumiy tuzilishi hamda ularning qishloq xo’jaligidagi ahamiyati