O‘simliklarni sug‘orish - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Slaydlar

O‘simliklarni sug‘orish

Yuklangan vaqt:

08.02.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1097.3193359375 KB

Ko'chirib olish

O‘SIMLIKLARNI SUG‘ORISH Reja 1. O‘simliklarni sug’orishning, biologik asoslari 2. O‘simliklarning suv is`temoli 3. Transpiratsiya koeffitsienti Tayanch iboralar : transpiratsiya, ustitsa, atmosfera, bosim, osmotikbosim, turgor, kondensatsiya.

O‘simliklarni suvga bo‘lgan talabi O‘simliklardan yuqori hosil olish ularni yashash sharoitlarining yetarli va maqbul bo‘lishini taqozo qiladi. O‘zbekiston Respublikasining aksariyat ko‘p qismi adir mintaqasida joylashgan bo‘lib, yetishtirilayotgan madaniy o‘simliklarning rivojlanishi mazkur hududning suv bilan ta’minlanganlik darajasiga bog‘liq. O‘simlik suvni asosan tuproqdan oladi. Respublikaning tekislik va tog‘ oldi hududlarida tuproqdagi namlik sun’iy sug‘orish yordamida yaratiladi. Sun’iy sug‘orish hudud iqlim-sharoitiga bog‘liq bo‘ladi.

O‘zbekistonning cho‘l qismida yil davomida 100-150 mm yog‘ingarchilik yog‘adi. Yil davomida umumiy bug‘lanishga 1300-1700 mm suv sarflanadi. Tuproqning suv bilan ta’minlash va u bilan bog‘liq bo‘lgan ozuqa va tuz rejimi dalada yetishtirilayotgan o‘simlik uchun zarur bo‘lgan miqdorda suv berish orqali boshqariladi. O‘simliklarning suvga bo‘lgan talabi uning turiga, ildizning rivojlanganlik darajasiga, o‘sish davriga va boshqalarga bog‘liq. Shu sababli o‘simlikning o‘sish davrida suvga bo‘lgan ehtiyoji – tuproq tarkibidagi suvning miqdori o‘zgarib turadi.

O‘simlik tuproqdan suvni ildizi orqali olib barg sathidan muntazam ravishda bug‘latib turadi. Bu jarayon transpiratsiya deb ataladi. G‘o‘za o‘sish davrida (1 tup o‘simlik) 100-150 kg suv bug‘latadi. Barglar orqali suv bug‘lanishi maxsus biologik moslama – ustitsa orqali sodir bo‘ladi. Bug‘lanish issiqlikka, yorug‘likka, havoning namligiga, shamolning yo‘nalishi va tezligiga, tuproqning kapillyar xossalariga bog‘liq bo‘ladi.

Suvning tuproq-o‘simlik-havo (atmosfera) tizimidagi harakati tuproq, o‘simlik tanasi va atmosferada hosil bo‘ladigan molekulyar, kapillyar va gravitatsion kuchlar ta’sirida vujudga keladi. Bu kuchlar tuproq, o‘simlik hujayrasidagi eritmada bosim hosil qiladi. Bosim yuqori joydan bosim past joyga harakat boshlanadi. Natijada juda mayda naysimon bo‘shliqlar orqali suv tuproqdan o‘simlik tanasiga o‘tadi, barglari orqali bug‘lanadi.

Suvning tuproqdan o‘simlikka o‘tishi osmotik kuchlar orqali boshqariladi. Osmotik bosim hujayra eritmasidagi suv molekulasining ko‘p qismi erigan modda va ionlar bilan bog‘liq holda gidratlar hosil qilganligi, erkin suv molekulasi miqdori esa tuproq eritmasidagiga nisbatan kam bo‘lganligi sababli hosil bo‘ladi.

Diffuziya ta’sirida hujayraga o‘tayotgan suv uning ichki hajmini kengaytiradi va osmotik bosim hosil qilib, hujayraning plazmatik va tashqi qobig‘iga ta’sir etadi. Hujayra qobig‘i bu bosimga qarama- qarshi turgor bosim hosil qiladi. Osmotik va turgor bosim orasidagi farq hujayraning suv tortish kuchini belgilaydi va quyidagi tenglama bilan ifodalanadi: S = P – T bunda: S – hujayraning suv tortish kuchi, atm; Р – osmotik bosim, atm; Т – turgor bosim, atm.

Barg orqali suvning bug‘lanishi suv molekulalarining barg sathidan ajralishi va kengayishi bo‘lib, bug‘latadigan issiqlikka bog‘liq bo‘ladi. Natijada ma’lum og‘irlikdagi suv gazsimon shaklga – bug‘ga aylanadi. Issiqlik pasaygach bug‘ qayta suvga aylanadi (kondensatsiya). Bug‘lanish – suv sathidan ma’lum vaqtda ajralayotgan, gazsimon shaklga aylangan suvdir. O‘lchov birligi mm (qalinlik) yoki m3 (hajm). O‘zbekistonning tekislik qismida yil davomida suv sathidan bug‘lanishga sarflanayotgan suv miqdori 1800-2000 mm ni tashkil etadi.

O‘simliklarning suv iste’moli asosan ildizlar yordamida tuproqdan olayotgan namlik bilan barglar orqali bug‘lanayotgan suvdan iborat. Ulardan tashqari, tuproqdan bug‘lanayotgan, oqovaga sarflanayotgan, ildiz tarqalgan qatlamdan pastga shimilayotgan suvlar o‘simlik uchun umumiy suv sarfining tarkibiy qismlari hisoblanadi.

O’simliklarning sug’orish tartibi deganda mazkur dalaga beriladigan suv miqdori, uning usish davrlaridagi talabiga qarab taqsimlanishi tushuniladi. Ekinlarning sug’orish tartibi quyidagilarga bog’lik: 1. Iqlim-sharoit (harorat, yog’ingarchilik miqdori va uning fasllariga qarab taqsimlanishi, havo namligi, bug’lanish jadalligi, shamol, uning tezligi va yo’nalishi). 2. Tuproq holati (mexanik tarkibi, tuzilishi, suv - fizik xossalari, sho’rlanish darajasi). 3. Gidrogeologik sharoitlar (yer osti suvlarining chuqurligi, sho’rlanganlik darajasi va x.k.). 4. Xo’jalik-iqtisodiy sharoitlar (qullanilayotgan agrotexnika tarkibi va sifati, tuproq unumdorligi, rejalashtirilgan hosildorlik va x.k.).

Ekinlarning o’sib-rivojlanish davrida berilgan suv miqdori mavsumiy, bir marotaba beriladigan suv miqdori sug’orish meʼyori deyiladi. Mavsumiy sug’orish meʼyori har gal sug’orishda dalaga beriladigan suv miqdorining yig’indisiga teng bo’ladi: M = m1 , + m2 , + m3 , + ... m4 . bunda: M — mavsumiy sug’orish meʼyori, m3/ga; m1, m 2, m 3, ... m n — har galgi sug’orish meʼyorlari, m3/ga.

Mavsumiy sug’orish meʼyori o’simlikning rivojlanish davrlariga va gidromodul rayondagi sug’orish tartibiga qarab taqsimlanadi. Har bir gidromodul rayonda har qaysi ekin uchun alohida sug’orish tartibi belgilanadi. Masalan, bu tartib g’uza uchun 2—4—1 shaklda bo’lsa, demak, shu gidromodul rayonda mavsumda g’uza 7 marta sug’oriladi. Bunda g’uza gullaguncha ikki marotaba, gullash-kusak hosil bo’lish davrida 4 marotaba va yetilish davrida 1 marotaba sug’oriladi. Mavsumiy sug’orish meʼyori g’uzaning rivojlanish davrlariga qarab gullashgacha 15— 20%, gullash-kusak hosil bo’lish davrida 60—70% va yetilish davrida 15—20% miqdorda taqsimlanadi.

Ekinlarni maqbul sug’orish meʼyorini belgilash uchun: a)tuproq qatlamining namiqish chuqurligini; b) tuproq qatlamining eng ko’p nam sig’imini; v)tuproq qatlamining sug’orishdan oldingi namligini; g) sug’orish usullarini (bostirib, taxtalarga bo’lib, juyak olib, egat olib, yomg’irlatib va x k.) bo’lish zarur. Ekinlarni sug’orish tartibini belgilashda tuproq qatlamidagi namlikning sug’orish oldi maqbul miqdorini aniqlash muhim ahamiyatga ega. G’uza uchun bu namlik miqdori 3 davrda: gullashgacha, gullash-kusak hosil bo’lish va yetilishda aniqlanadi. Ko’p yillik tajribalar asosida O’zbekistonning sug’oriladigan dexqonchilik mintaqasida g’uza majmuasiga kiruvchi o’simliklar uchun sug’orish oldi maqbul namlik dala nam sig’imining o’rtacha 70% ini tashkil etadi.

M.P.Mednis maʼlumotlariga qaraganda g’uzaning tezpishar navlarining suvga talabi nisbatan yuqori. Tezpishar navlar dalada tuproqdagi namlik dala nam sig’imining 75% ini tashkil etganda sug’orilgani maʼqul. Kechpishar navlar ekilgan dalada bu ko’rsatkich tuproq dala nam sig’imining 65% ini tashkil etganda suv berilsa bo’ladi. Sho’rlanishga moyil bo’lgan tuproqlarda sug’orishdan oldingi namlik dala nam sig’imining 75% ini (ayrim hollarda 80% ini) tashkil etishi kerak. Mavsumiy va har gal sug’orish meʼyori va vaqtini belgilash namiqishi zarur bo’lgan tuproq qatlamining qalinligi bilan bog’lik. G’uza misolida o’simlikning rivojlanish davrida har galgi sug’orish meʼyorini aniqlashda tuproq qatlamining qalinligi: shonalashgacha — 0,5 m, shonalash davrida — 0,7 m, gullash va kusak hosil bo’lish davrida — 1 m va yetilish davrida 0,7 m bo’lgani maʼqul.

Sho’rlangan va yer osti suvlari chuqur bo’lmagan dalalarda sug’orishga berilayotgan suv miqdori o’simlik talabiga nisbatan 10—30% ortiq bo’lishi kerak. Ortiqcha suv tuproqning ildiz tarqalgan qatlamida yig’ilgan tuzlarni yuvadi, yer osti suvlarining ustki qismida chuchuk suv yig’ilib, tuzlarning kapillyar bo’shliklar orqali pastdan yuqoriga harakati keskin kamayadi. O’simliklarni sug’orish vaqtini bargning surish kuchi asosida ham belgilash mumkin. S.А. Gildiev maʼlumotlariga qaraganda bargning surish kuchi g’uzaning gullash davrigacha — 12 atm, gullash-kusak bo’lish davrida — 14 atm va yetilish davrida —16 atm bo’lganda sug’orish zarur.

Mavjud suv zaxiralaridan oqilona foydalanish asosida ekinlarni sug’orish uchun dalaga beriladigan suv miqdori — meʼyorini tug’ri aniqlash yotadi. Buning uchun tuproqning dala nam sig’imi, mazkur o’simlik uchun tuproqda namlikning kam miqdori va namiqishi zarur bo’lgan tuproq qatlamining qalinligini bo’lish zarur. Shu ko’rsatkichlarning miqdorini quyidagi tenglamaga qo’yib o’simlikni sug’orish meʼyori aniqlanadi: XV = (А - B) x h + K bunda: W – sug’orish meʼyori, m3/ga; А — qatlamdagi o’rtacha dala nam sig’imi, %; B — sug’orishdan oldin qatlamdagi o’rtacha namlik (А — qatlamdagiga nisbatan %); h — qatlam qalinligi, sm; K — sug’orish davrida bug’lanishga sarflanadigan suv miqdori (W ning 5—10% ini tashkil etadi), m3/ga.

Savollar: 1. O’zbekistonda yetishtiriladigan ekinlar nima uchun sug’oriladi? 2. Tuproqdan o’simlikka ildiz orqali suv o’tish mexanizmi nimadan iborat? 3. O’simliklarning sug’orish meʼyori kanday aniqlanadi? 4. O’simliklarni sug’orish tartibi deganda nima tushuniladi? 5. O’simliklarni tuproqdagi sug’orish oldi namligi (g’uza misolida) necha foizni tashkil etadi?

E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT!

O'xshashlar

O’simliklarni sug‘orish 2

Stress omillar va ularga o‘simliklarni javob reaksiyalari

O'simliklarni sug'orishning zamonaviy usullari

Aniq qishloq xo’jalik tizimlari fanining asosiy tushunchalari va tizim ishini o’rganish

Sug’oriladigan yerlarni meliorativ holatini yaxshilash chora-tadbirlari