O’simliklarni sug‘orish 2 - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Slaydlar

O’simliklarni sug‘orish 2

Yuklangan vaqt:

03.05.2025

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

365.7763671875 KB

Ko'chirib olish

TUPROQSHUNOS LIK VA O‘SIMLIKSHUNOS LIK

O’simliklarni sug‘orish Reja: 1. Sug‘orma dehqonchilik 2. O‘zbekistonning Suv resurslari 3. Ekinlarni sug‘orish rejimi

Sug‘orma dehqonchilik ■ Sugʻorma dehqonchilik, obikor deqqonchilik — qishloq xoʻjaligi. ekinlarini sugʻorib yetishtirish. Choʻl, chala choʻl va qurgʻoqchil zonalarda, shuningdek, vegetatsiya davrining ayrim bosqichlari nam bilan yetarli taʼminlanmagan hududlarda vujudga kelgan. Dehqonchiliknpng eng intensiv turlaridan biri. Sugʻorma dehqonchilik ekinlardan eng yuqori va barqaror xrsil yetishtirishni taʼminlaydi, lalmikor dehqonchilikka nisbatan 8—10 marta koʻproq hosil beradi. Bunday sharoitlarda yerdan samarali foydalanish, takroriy va qoʻshimcha ekinlar ekish mumkin.

Sugʻorma dehqonchilik neolit davridan beri maʼlum. Issiq va quruq oʻlkalarda, mas, Mesopotamiya, Oʻrta Osiyo, Misrda har yili daryolar toshib suv bosadigan yerlarda dehqonchilik madaniyatining dastlabki oʻchoklari paydo boʻldi (qarang Liman usulida sugʻorish). Ekin suv qaytganidan keyin qolgan loyqaga ekilgan. Sugʻorma dehqonchilikning ibtidoiy shakli — motiga (dastaki soʻqa) dehqonchiligi ana shunday vujudga kelgan. Yirik sugʻorish kanallarini barpo etish quldorlik jamiyatida boshlanadi. Meksikada sugʻorishning boshqa bir usuli — yerni suvga yaqinlashtirish qoʻllanilgan: oʻsimlik tuproq solingan maxsus sol (chinampa)da oʻstirilgan.

Koʻpchilik mamlakatlarda sugʻoriladigan yerlar jami ekin maydonlarining 1 — 15% (AQSH, Meksika, Italiya, Fransiya, Ruminiya, Polsha va boshqalar), bir kagor mamlakatlarda yarmi yoki undan koʻprogʻini tashkil etadi (Afgʻoniston, VSR, Eron va boshqalar); ayrim mamlakatlarda esa faqat sugʻorib (Misr, Saudiya Arabistoni, Ummon va boshqalar) dehqonchilik qilinadi. Sugʻorma dehqonchilik (mln.ga; 1999) Hindiston (59), Xitoy (52,5), AQSH (21,4), Rossiya (4,6), Oʻzbekiston (4,3), Ispaniya (3,6), Ukraina (2,5) mamlakatlarida jadal rivojlanmoqda. Shuningdek, Sugʻorma dehqonchilik Buyuk Britaniya, GFR, Belgiya singari namlik yetarli va hatto ortiqcha boʻlgan mamlakatlarda ham rivojlanmoqsa.

Sugʻorma sharoitlarda asosan don (sholi, bugʻdoy, makkajoʻxori, tariq, joʻxori, dukkakli don), texnika ekinlari (gʻoʻza, kanop, zigʻir, shakarqamish, va boshqalar), yem-xashak, sabzavot, meva va rezavor mevalar oʻstiriladi.

Sugʻorma dehqonchilikni olib borish uchun sugʻorish sistemalari barpo qilinadi. Ekinlar tarkibi qatʼiy ixtisoslashadi. Almashlab ekmshda yetakchi ekin koʻproq ekiladi. Sugʻoriladigan ekinlarni parvarish qilish texnologiyasida ikdim va tuproq sharoitlari, ekinning xususiyati va navi bilan bogʻliq boʻlgan suv berish muddatlari va normalarini toʻgʻri belgilash katta ahamiyatga ega. Sugʻorma dehqonchilikda tuproqni ishlash; asosiy (kapital) va joriy (ekspluatatsiyey) tekislash — sugʻoriladigan maydon boʻylab suvning ravon oqishini taʼminlash uchun yer yuzasini tekislash; 30—35 sm chuq.da shudgorlash va yerga ekishdan oldin ishlov berish (boronalash, chizellash va boshqalar); dalani takroriy ekish uchun tayyorlash; butun vegetatsiya davomida ekin qator oralariga ishlov berish (chopiqtalab ekinlar maydonlarida har bir sugʻorishdan keyin tuproqni yumshatish); muvaqqat sugʻorish shoxobchalarini, oʻqariq va dahanalarni tekislash va boshqa ishlar bajariladi. Sugʻorma dehqonchilik oʻgʻitlar samaradorligini oshirishga qulay sharoitlar yaratadi. Sugʻorishda oʻgʻitlar tezroq oʻzlashtiriladi va ekinlar ulardan toʻlaroq foydalaniladi, Sugʻorma dehqonchilikda mineral oʻgʻitlar solish miqdori koʻpaytiriladi (odatda 30—50% gacha). Shuningdek, makkajoʻxori, kartoshka, sabzavotlar, meva daraxtlari maydonlariga goʻng (20—40 t/ga) solinadi, koʻkat oʻgʻitpar hami qoʻllaniladi.

Oʻrta Osiyodagi sugʻoriladigan yerlarda, asosan, gʻalla, gʻoʻza va almashlab ekishda ularga yoʻldosh ekinlar (beda, makkajoʻxori, yem- xashak ekinlari, joʻxori va boshqalar), shuningdek, sabzavotpoliz ekinlari, meva daraxtlari, tok, sholi, qand lavlagi, tamaki va boshqa ekiladi.

Suv resurslari - foydalanish uchun yaroqli boʻlgan yer usti, yer osti suvlari va tuproqdagi nam zaxiralari. Sr. asriy (yer usti qatlamlari, Qutb va baland togʻ muzliklari, yirik koʻllar va shu kabida toʻplangan chuchuk suvlar) va qayta tiklanadigan (daryo oqimlari, yer osti suvlarining oʻzgaruvchan va dinamik zaxiralari, koʻllar hajmining bir qismi va boshqalar) turlarga boʻlinadi. Suv resurslari deganda suv obʼyektlari — daryo, ko'l, dengizlar ham tushuniladi, chunki ulardan kema qatnovi, gidroenergetika, baliq xoʻjaligi, dam olish, turizm va boshqa maqsadlarda foydalaniladi. Gidrosferadagi turgʻun suv zaxiralarning faqat 2,5% gina chuchuk suv (uning faqat salkam 1% dan kishilar foydalana oladilar), 70% muzliklar, qolgani tuproq nami shaklida. Daryolar, oqar koʻllar va koʻpchilik yer osti suvlari ham chuchuk. Yerning Dunyo okeani, yer osti suvlari, muzliklar, tuproqdagi nam, daryo(oʻzan) suvlari, atmosfera bugʻlari— gidrosferada, ayrim hisob kitoblarga koʻra, 1454 327,2 ming km³ turgʻun suv resurslari bor.

Nazariy jihatdan suv resurslari bitmas tuganmas, chunki bu resurslardan oqilona foydalanilganda suv resurslari aylanib yangilanib turadi. Lekin koʻpgina mamlakatlarda suv resurslaridan qishloq xoʻjaligi., sanoat, kommunal xo'jaligi va boshqa maqsadlarda foydalanishning ortishi hamda turli omillar taʼsirida, birinchi navbatda ishlatiladigan iflos suvlarni tozalamay daryo va koʻllarga oqizilishidan suv manbalarining ifloslanishi natijasida 20-asr oxiriga kelib insoniyat oldida suv takchilligi muammosi paydo boʻldi. BMT tomonidan kelajakda insoniyatni chuchuk suv bilan taʼminlash muammolariga bagʻishlangan Suv resurslari boʻyicha 3jahon forumi oʻtkazildi (2003, Yaponiya, Kioto), 2003 y. Xalqaro chuchuk suv yili deb eʼlon qilindi. Oʻrta Osiyoda Sr., asosan, daryo oqimlari va yer osti suvlarining dinamik zaxiralari (tiklanadigan resurslar), shuningdek, tog'lardagi muzliklar va koʻllarning asriy suv zaxiralaridan tashkil topadi. Daryo oqimlari togʻlarda mavsumiy qor qatlamlari, muzliklar va krrliklarning erishi, shuningdek, yogʻinlar natijasida hosil boʻladi. Togʻlardagi yer osti suvlari yukrridagi sanab oʻtilgan suv olish manbalari hisobiga vujudga keladi.

Togʻoldi va sugʻorma mintaqalarda yer osti suvlari, asosan, yer usti suvlari hisobiga toʻyinadi. Daryo va yer osti suvlarining suv resurslari oʻzaro bir-biriga bogʻliq. Yer osti suvlaridan juda katta miqdorda foydalanish daryo oqimini kamaytirib yuboradi. Oʻrta Osiyoning sugʻorma dehqonchilik mintaqalarida daryo suvlarining yillik resurslari 114 km³ ni, jumladan, Amudaryoda (Zarafshon va Qashqadaryo bilan birga) — 74,7 km³, Sirdaryoda — 39 km³, Tajan va Murgʻobda — 2,4 km³ ni tashkil etadi. Suv resurslari hududiy jihatdan notekis joylashgan boʻlib, togʻlarda hosil boʻlsada, keng tarmoqli sugʻorish kanallari yordamida, asosan, tekisliklarda foydalaniladi.

Suv resurslarining hududiy jihatdan notekisligi suv isteʼmolidagi tanqislikni vujudga keltiradi. Uni bartaraf etish uchun oqimning bir qismi mintaqadan boshqasiga qayta taqsimlanadi. Oqimni qayta taqsimlash Amudaryo (Qoraqum, AmuBuxoro, Katta Hisor, Qarshi kanallari va boshqalar) va Sirdaryo (Katta Fargʻona, Katta Andijon, Katta Namangan, Jan. Mirzachoʻl kanallari va boshqalar) havzalarida juda katta hajmda amalga oshirilgan (qarang Daryolarni havzalararo oqizish, Davlat suv fondoʻ).

Qishloq xo’jalik ekinlarining sug’orish rejimi bu ma’lum tuproq, gidrogeologik, iqlim va agrotexnika sharoitlarida o’simlik uchun zarur bo’lgan suv, havo, tuz va oziqlanish rejimlarini ta’minlaydigan sug’orish vaqtlari, muddatlari va normalarining majmuasidir. Maqbul sug’orish rejimi quyidagi talablarga javob berishi kerak: 1.O’simlik rivojlanishining har bir fazasida suvga bo’lgan ehtiyojini qondirish va ma’lum agrotexnika darajasida muayyan ekindan yuqori va barqaror hosil olish; 2.Tuproqda talab qilingan suv rejimini va u bilan bog’liq bo’lgan issiqlik, havo, tuz va oziqlantirish rejimlarini hosil qilish va rostlab turish; 3.Tuproqning botqoqlanishiga, sho’rlanishiga va eroziyalanishiga yo’l qo’ymagan holda tuproq unumdorligini oshirish; 4.Xo’jalikdagi reja topshiriqlariga asosan mehnatni tashkil etish va boshqalar.

Qishloq xo’jalik ekinlarini sug’orish rejimi sug’oriladigan maydonning tabiiy - xo’jalik sharoitlariga bog’liq xolda quyidagilardan iborat: Iqlim sharoitlari - havoning harorati va namligi, atmosfera yog’inlari miqdori va uning vaqt bo’yicha taqsimlanishi, bug’lanish jadalligi, shamollar va ularning kuchi, yo’nalish va takrorlanuvchanligi;

Tuproq sharoitlari - mexanikaviy tarkibi, tuzilishi, suv-fizik xossalari, tuproqlarning sho’rlanish darajasi; Gidrogeologik sharoitlari - sizot suvlarning joylashish chuqurligi va sho’rligi, sizot suvlarning oqib kelish va ketish sharoitlari, uning sathi va sho’rlanish darajalarining vaqt bo’yicha o’zgarib turish dinamikasi; Xo’jalik - iqtisodiy sharoitlari - qishloq xo’jalik ekinlarini parvarish qilish agrotexnikasi, sug’orish va suv berish usullari, suv zahiralari bilan ta’minlanganlik darajasi va boshqalar. Sug’oriladigan dehqonchilikda tuproqda o’simlikka namlik yetishmasligi (taqchilligi) erta baxorda kuzatiladi, b hol namning ummiy bug’lanishga sarflanishi tufayli sodi bo’ladi (tuproqdan va ekinlardan bug’lanish).SHu tarzda, atmosfera yog’ingarchiliklari va tuproq osti suvlari oqimi tufayli tuproqda shakllangan tabiiy nam zahiralariasta – sekin atmosferaga chiqariladi va tig’iz davriga yetadi (ya’ni, namlikning sug’orish oldi chegarasi).Undan quyidagi o’simliklar sezilarli suv yetishmaslikika uchraydi,va oqibatida “suv ocharchiligi”davri boshlanadi,bu o’simlikning so’lishi va halokatga olib keladi.

Tomchilatib sug‘orish

E’tiboringiz uchun raxmat

Foydalanilgan adabiyotlar: • O‘zbekiston tuproqlari va ularning evolyutsiyasi Nomozov X.Q. • Tuproqshunoslik va dehqonchilik A.Ramazanov • Tuproqshunoslik va o‘simlikshunoslik Jamila Xaitbaeva • Library.ziyonet.uz • Arxiv.uz

O'xshashlar

O‘simliklarni sug‘orish

O'simliklarni sug'orishning zamonaviy usullari

Almashlab ekish 2

Urug’ni ekish 2

G’o’za yetishtirish texnologiyasi 2