Tanbur va Dutor cholg’ulari haqida - Musiqa - Slaydlar

Tanbur va Dutor cholg’ulari haqida

Yuklangan vaqt:

10.02.2025

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

350.4482421875 KB

Ko'chirib olish

Mavzu: “Tanbur va Dutor cholg’ulari haqida ”XALQ CHOLG’ULARIDA O’QITISH USLUBIYOTI

REJA • 1.Tanbur cholg’usining kelib chiqish tarixi • 2. Dutor cholg’usi haqida • 3. Tanbur va dutor cholg’usining o’zbek musiqiy san’atidagi o’rni

KIRISH • Prezident Shavkat Mirziyoyev “Madaniyat va san’at sohasida davlat-xususiy sheriklikni rivojlantirish uchun shart-sharoitlar yaratish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarorni imzoladi. Qaror matni O‘zAda e’lon qilindi. • So‘nggi yillarda madaniyat va san’at sohasini tubdan isloh qilish va takomillashtirish, madaniyat va san’at muassasalarini davlat tomonidan qo‘llab- quvvatlashning samarali tizimini yaratish maqsadida tizimli ishlar olib borilmoqda. • Shu bilan birga, o‘tkazilgan tahlillar shuni ko‘rsatmoqdaki, madaniyat va san’at muassasalari binolarini qurish va ta’mirlash, ularning moddiy-texnik bazasini mustahkamlash, hududlarini obodonlashtirish, aholining madaniy ehtiyojlarini qondirish borasidagi ishlar talab darajasida emas. Ushbu muammolarni o’z vaqtida bartaraf etish uchun ko’plab sayi – harakatlar qilinmoqda .

1.TANBUR CHOLG’USINING KELIB CHIQISH TARIXI • Tanbur — torli musiqa asbobi. Oʻzbek milliy cholgʻularidan biri hisoblanadi. Oʻzbek mumtoz maqomlari aynan tanbur cholgʻusida ijro etilgan. Tanbur oʻng qoʻlning koʻrsatrgich barmogʻiga maxsus noxun (mediator) taqib chalinadi. Chalinganda faqat birinchi simi chertib chalinadi, qolganlari esa sadolanib turishi uchun xizmat qiladi. Forobiyning musiqa risolasida Xuroson tanburining parda tuzilishi keltirilgan. Tanbur oʻzbek, tojik, uygʻur va boshqa xalqlarda professional soz sifatida keng tarqalgan. Asbobning chortor (4 torli), panjtor (5 torli), shashtor (6 torli) turlari bor. Tanburning elektr adapter bilan jihozlangan turlari estrada ijrochiligida qoʻllanadi. • Tanbur soʻzi eski musiqaga oid kitoblarda „tunbura“ shaklida yozilgan boʻlib, asli yunoncha soʻz ekanligini taʼkidlangan. Tanburning noksimon oʻyma kosasi yoʻgʻon va uzun dastasi bilan birga yaxlit tut yogʻochidan yasaladi. Tanburning umumiy uzunligi 110-130 sm.

• Kosasining qopqogʻi, koʻpincha, yupqa yogʻoch taxtachadan qilinadi, unda rezonator teshikchalari bor. Dastasiga ichakdan qilingan pardalar bogʻlanadi. Tanburning pay ip bilan bogʻlangan 16-19 pardasi boʻlib, oltinchisi, odatda, ijro etiladigan asarning ladtonallik xususiyatiga koʻra yuqori yoki pastga surib qoʻyiladi. Tanburning 3 ta toridan birinchisi (yuqoridan) asosiy, 2 tasi yordamchidir; birinchisi va uchinchisi unisonga, ikkinchisi ularga nisbatan kvarta, baʼzan kvinta yoki sekunda past sozlanadi. Asbobning diapazoni ikki yarim oktavaga yaqin. • Tanbur qoʻlning koʻrsatkich barmogʻiga kiyiladigan noxun bilan turli uslubda (torlarni yuqoridan va pastdan urib) chalinadi. Tanbur Oʻzbekistonda boshqa torli chertma sozlardan farqli oʻlaroq, diatonik tovushqatorga ega. Tanburning torlari uzun va ingichka, pardalari yoʻgʻon (diametri 3 mm gacha) boʻlganligidan torni turlicha kuch bilan bosib, tovush balandligini yarim tongacha oʻzgartirish mumkin. Mazkur yoʻl bilan tanburda kuylarga oʻziga xos tebratma sayqal, nolalar beriladi. • Tanburning oʻziga xos nozik va taʼsirchan ovozi, keng diapazoni tufayli Buxoro Shashmaqomi ijrosida asosiy yakkanavoz va (vokal qismlarda) joʻrnavoz soz hisoblanadi. Tanbuning keng badiiy imkoniyatlari Turgʻun Alimatov va uning shogirdlari talqinida namoyon boʻlmoqda.

• Manbalarda kelishicha Tanbur so`zi - forscha yurakni tirnovchi yani tan – yurak, bur-tirnash degan ma'noni anglatadi yoki tanbur so`zi yunoncha tanbura so`zidan paydo bo`lgan deb yoziladi. Ammo bu fikrlar naqadar haqiqatligi aniq emas. Fitratning tarificha esa Tanbur O`rta Osiyo xalqlari cholg`usi-do`nbra tanburni qadimiy bir ko`rinishi ekanligini va u judayam qadimiy cholg`u ekanligi ma`lum bo`ladi. Darvish Alining yozishicha qadimda Tanbur ikki torli bolib unga keyinchalik uchinchi tor qoshilgan, shundan bolsa kerak Tanburni ba`zi kitoblarda Setor ya`ni uchta torli deb nomlanganligi ham e'tiborga loyiqdir. • Tanbur bizning milliy cholgularimizning eng asosiysi hisoblanadi. Chunki qadimda bizning maqomlarimiz aynan Tanbur cholgusida ijro etilgan. • Tanbur pardalarining joylashuvi maqom asarlarimizning asosi ya'ni tovush qatorini mezoni hisoblanib uning ijro imkoniyati esa ohanglarimiz talqinida betakror o`rin egallaydi.

2. DUTOR CHOLG’USI HAQIDA • Dutor (forscha: را�ت�و�د ) – Oʻrta Osiyo, Eron va Janubiy Osiyoda tarqalgan anʼanaviy ikki torli musiqa asbobidir. Nomi fors tilidan „ikki tor“ (< و �د du — „ikki“, را �� ت tār — „tor“) deb tarjima qilinadi, biroq Hirot dutori oʻn torʼtta torli boʻladi. Dutor XV asr atroflarida paydo boʻlgan deya tahminlar mavjud. O‘zbek, tojik, uyg‘ur, turkman, qoraqalpoq xalqlari orasida keng tarqalgan. O‘zbek dutori muloyim, nafis va shirali ovozi bilan boshqa cholg‘ulardan ajralib turadi. Dutorning dutor-alt turi ham mavjud, dutor- kontrabas, dutor-bas kabi zamonaviy turlari ham mavjud. • Dutor-alt – anʼanaviy dutorni 1930-yillarda qayta ishlash natijasida paydo boʻlgan turi. Torlari kapron (yoki boshqa polimer iplari)dan ishlanadi. Dastasiga xromatik tartibda joylashgan yogʻoch yoki suyak pardalari yelimlab yopishtiriladi. • Dutor tut, oʻrik, yongʻoq yogʻochlaridan yasaladi. Dutorning qorni oʻnga yaqin yupqa taxtakachni egib, bir-biriga yopishtirilib yasaladi. Buning ustidan qopqoq yopiladi va tayyor boʻlgan qorin dastaga ulanadi.

• Dutor kosasi tut, dastasi o`rik daraxtlaridan yasaladi. Kosasi yupqa qovurg`alardan yeg`ib bir-biriga yopishtirib ishlanadi. Dasta bilan kosaxonasuni esa bo`g`iz ulab turadi. Dastasi ingichka, uzun bo`lib ingichka bog`lama pardalar bog`langan bo`ladi. Ipakdan qilingan ikki torlari kvarta, kvinta, unison ba`zan oktava qilib sozlanadi. Asosiy sozlanish Munojot (kvinta), Tanovor (kvarta) deyiladi.

3.TANBUR VA DUTOR CHOLG’USINING O’ZBEK MUSIQIY SAN’ATIDAGI O’RNI • O’zbek musiqiy san’atida har qaysi musiqiy sozlarning o’rni katta ammo Tanbur va Dutor cholg’ulari san’atimizning vujudga kelishida o’zining katta hissasini qo’shgan dastlabki cholg’ulardir. Ularni cholg’ular otasi desak ham mubolag’a bo’lmaydi. Dunyoga kelibmizki har birimiz bolalik chog’larimizdan boshlab ota – bobolarimiz bilan birga o’zbek maqomlarini eshitamiz. O’sha vaqtdan buyon bizda tanbur hamda dutor cholg’usi haqida tushuncha bor. Bizning deyarli barcha maqomlarimiz tanbur hamda dutor cholg’ulari yordamida ijro etiladi. Tanbur an’anaviy cholg’u sirasiga kirganligi uchun ham uni asosan maqomchi xofizlar ustoz shogird an’anasi yordamida o’rganishadi. Elimizning to’ylari ko’pligi uchun ham ko’plab maqomchi xofizlar nahorgi el oshlarida tanbur yordamida o’zlarining san’atlari bilan xalqimizning ko’nglini xushnud etadi. Dutor cholg’usi esa ham an’anaviy ham akademik cholg’ular sirasiga kiradi. Shu tufayli uni ushbu ikki yo’nalishda ham o’rganish mumkun. Shuningdek hozirda dutorchilar ansambllari ham tashkil topgan, ushbu yillarda ular ham xorijiy mamlakatlarga borib o’zbekning dutor chalish san’atni ko’rsatib yurtimiz ravnaqining ko’tarilishida o’zining katta hissalarini qo’shmoqdalar.

• Dutor - o‘zbek an’anaviy chertim cholg‘u sozlaridan biri. Uzoq o‘tmishdan xalq ijrochilik amaliyotidan munosib o‘rin egallab kelayotgan dutor, ayni paytga kelib an’anaviy ijro uslubiga xos barcha guruhlar tarkibidan joy oldi. An’anaviy yakkanavoz cholg‘u sifatida shakllandi va yetakchi cholg‘ular qatoriga kirdi. • Dutorning tarixiy shakllanishi va boshqa cholg‘ular bilan uyg‘unlik jihatlari uzoq o‘tmishga borib taqalsada, musiqiy risolalarda XV asrdan boshlab ta’riflanib keladi. “Forobiy ma’lumotlariga qaraganda, Xuroson tanburi o‘zining ko‘plab belgilari bilan zamonaviy dutorni eslatadi”. Lekin, dutorning o‘z nomi va uning barcha (shakliy, tarkibiy, ijroviy) imkoniyatlari bilan ilk bor XV asrda yashab ijod etgan musiqashunos olim Zaynullobiddin al-Husayniy o‘zining musiqa ilmiga bag‘ishlangan “Qonuni ilm va amali musiqiy” nomli risolasida bayon etgan. • Darhaqiqat, unda ikkita torli va ularning oralig‘i kvarta intervalini tashkil etuvchi, dastasiga bog‘langan pardalari o‘n bitta bo‘lgan dutor cholg‘u asbobi ta’riflanadi.

• Tanbur - musiqiy cholg‘ular orasida qadimiysi va eng zabardasti hisoblanadi. Tarixiy manbalarda ham qadim zamonlardan xalqlar orasida tanbur, tempura nomli cholg‘ular keng ommalashganligi xususida ko‘p ma’lumotlar bayon etilgan. Forobiy, Ibn Sino, Darvish Ali Changiy, Fitrat risolalarida tanburning turli (tarixiy, shakliy, tarkibiy namunalari va ijrochilik) xususiyatlari ifodalangan. Tanbur o‘tmishdan xalq ijrochilik amaliyotida keng qo‘llanilib kelinganligi sababli uning turlari ham bo‘lgan. • O‘rta asrlarda kasbiy musiqaning shakllanishiga tanbur ham o‘zining hissasini qo‘shganligi munosabati bilan amaliyotda yetakchi sozlar qatoriga kira boshlagan. O‘zbek maqom san’atining shakllanishida ham tanbur asos va yetakchi cholg‘u sifatida e’tirof etiladi • .

• “ E’tiboringiz uchun rahmat”

O'xshashlar

O’zbek xalq cholg’ularida ijro imkoniyatlari, tovush hosil qilish vositalari

Modernizatsiyalashtirilgan cholg‘ular va ularning tasnifi

Shashmaqom-mumtoz musiqamiz asosi

Petrosyans rahbarligida xalq cholg’ularini tizimli ravishda modernizatsiyalashtirish

Dirijorlik haqida ma’lumot va ko’ylagim, qo’shig’ini o`rganish