O’zbek xalq cholg’ularida ijro imkoniyatlari, tovush hosil qilish vositalari - Musiqa - Slaydlar

O’zbek xalq cholg’ularida ijro imkoniyatlari, tovush hosil qilish vositalari

Yuklangan vaqt:

10.02.2025

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

4807.9541015625 KB

Ko'chirib olish

O’ZBEK XALQ CHOLG’ULARIDA IJRO IMKONIYATLARI, TOVUSH XOSIL QILISH VOSITALARIXalq cholg’ularida ijrochilik uslubiyoti

REJA  1. O’zbek xalq cholg’ulari haqida  2. Xalq cholg’ularining ijro imkoniyatlari  3. Tovush hosil qiluvchi vositalar

 Cholgʻulardan taraladigan ohanglar esa xalqning ruhiyatidan kelib chiqib yaratiladi. Oʻzbek xalqi qadimiy boy musiqiy merosga ega boʻlib, bunda musiqiy cholgʻularning oʻrni alohida ahamiyat kasb etadi. Bizning musiqa cholgʻularimiz xalqimizning moddiy, madaniy boyligi hisoblanib, madaniy tariximizni anglashda va milliy madaniyatimiz rivojida boshqa sohalar singari muhim oʻrin tutadi. Tarixdan ma’lumki, oʻz davrida Oʻzbekiston hududidan Gʻarb va Sharq mamlakatlarini birlashtirib turuvchi Buyuk Ipak Yoʻli oʻtganligi, bu esa zaminimizga boshqa xalqlar madaniyatining kirib kelishi va bizning madaniyatimizni boshqa xalqlar madaniyatiga yoyilishiga sababchi boʻlgan. Bu esa oʻz - oʻzidan barcha sohalar yuksalishiga, hususan musiqa madaniyati ham boshqa sohalar singari rivojlanishi va yurtimiz hududida koʻplab cholgʻularning saqlanib qolishiga zamin yaratib bergan.

 Oʻzbek xalq cholgʻulari oʻziga xos tarzda musiqaning barcha tarmoqlariga mos shaklda asrlar osha mukammallashib, rivojlanib keldi. Tarixiy qoʻlyozmalarda Oʻrta Osiyo xalqlari amaliyotida vujudga kelgan barcha cholgʻular nomlari keltirilgan. Musiqiy risolalarda esa cholgʻularga tegishli (shakl, tuzilish, torlar nisbatlari, tayyorlash mezonlari, cholgʻular yasash uchun ishlatiladigan daraxtlar va h.k haqida) ma’lumotlar keltirilgan. Ularda, torli cholgʻulardan - borbad, ud, rud, qoʻbiz, gʻijjak, navha, nuzxa, qonun, chang, rubob, tanbur, dutor; damli cholgʻulardan - ruhafzo, shammoma, orgʻanun, sibizgʻa, nayi anbon, chagʻona, bulamon, surnay, nay, qoʻshnay, karnay; urma cholgʻulardan - daf, doira, nogʻora, safoil kabi musiqa cholgʻulari haqida turli darajadagi ma’lumotlar keltirilgan. Davrlarning oʻtishi, jamiyat taraqqiyoti mezoniga musiqa cholgʻulari ham hamnafas tarzda rivojlanib, zamonaga mos takomillashib, mukammallashib kelgan.

 Tarixiy manba’larda, Qulmuhammd Udiyning ud cholgʻusiga toʻrtinchi torni taqqanligi yoki gʻijjak cholgʻusining avval ikki tori, keyin uchinch va toʻrtinchi torlari qoʻshilganli kabi ma’lumotlar aynan cholgʻular takomillashishi va murakkablashib kelganligi bilan bogʻliqdir. Bu kabi takomillashtirilib istemolga kirgizilgan cholgʻularga koʻplab misollar keltirish mumkin. “XIX asr oxiri va XX asrda oʻzbekona chang, qashqar ruboblari shakllanib iste’molga kirdi. Ud va qonun sozlari qayta tiklanib, ijrochilik amalyotini sezilarli darajada boyitdi. Afgʻon rubobi hamda turk cholgʻusi boʻlmish - soz ham oʻziga xos jozibasi bilan amaliy jarayondan munosib oʻrin oldi.

 2. Xalq cholg’ularining ijro imkoniyatlari  O‘zbekistonda ijrochilik amaliyotida foydalanib kelinayotgan milliy musiqa cholg‘ularining 30 tadan ortiq turlari mavjud. Shulardan 18 nomdagi musiqiy cholg‘ular XX asrning 40-yillaridan keyin professor A.I.Petrosyans boshchiligidagi bir guruh mutaxassislar va soz ustalari bilan hamkorlikda takomillashtirilgan musiqiy cholg‘ular bo‘lib, konsert sahnalarida yakkanavozlik sifatida, shu bilan birga, asosan orkestr va ko‘p ovozli ansambllarda foydalanish uchun mo‘ljallangandir. Bu muqaddam mavjud bo‘lgan milliy musiqiy cholg‘ularning shaklini yiriklashtirish yoki kichikroq ko‘rinishga keltirish asosida yaratilgan bo‘lib, o‘sha cholg‘u oilasini yaratish ustida olib borilgan tajribalar edi, natijada nay, chang, rubob, dutor, g‘ijjak cholg‘ularining oilasi dunyoga keldi.

 Nay — qadimiy puflama o‘zbek xalq musiqa asbobi. Nay O‘zbekistonda keng tarqalgan bo‘lib, ansamblda, o‘zbek xalq asboblari orkestrida muhim o‘rin tutadi, yakka holda ham chalinadi. Ovoz hajmi kengligidan xalq kuylarida, maqomlarda qo‘llaniladi. Tovushi baland bo‘lganidan ansamblda ko‘proq boshlovchilik vazifasini ham bajara oladi. Barmoqlar bilan berkitiladigan olti teshikchadan iborat diatonik tovushqatoriga ega. Umumiy ovoz hajmi birinchi oktavadagi lya dan to'rtinchi oktavadagi re ga qadar. Notalar skripka kalitida eshitilganicha yoziladi.  Qo‘shnayda ijro etish uslubida ikkita naychaga barobar pullanadi va har ikkala naychada yondosh joylashgan yettita teshikchaning tegishlilari barmoq bilan bosiladi. Ovoz hajmi bi rinch i oktavadag i re dan ikkinchi oktavadagi sol ga qadar, ayrim qo‘shnaychilar ikkinchi oktavadagi lya, si, hatto bundan yuqori tovushlarni ham hosil qiladilar. Qo‘shnayda o‘zbek musiqasi uchun xos bo‘lgan melizmlarni ijro etish juda qulaydir.

 Chang — qadimiy musiqiy cholg‘u hisoblansa-da, bizning hududimizga XX asrning boshlarida kirib kelgani haqida ma’lumotlar bor. Chang — O‘rta Osiyo xalqlarining urma-torli cholg‘usidir. Changda unisonga sozlanganuchtadantor bo‘lib, ovoz diapozoni kichik oktava sol dan uchinchi oktava sol# ga qadar. Ilgari ijrochilik amaliyotida qo‘llanilgan changning tovushqatori diatonik ladda bo‘lgan.  Rubob-prima uch asosiy: kosa, dasta va bosh qismdan iboratdir. Rubob- primaning kosasi yarim sharsimon cho‘zinchoq shaklga ega bo‘lib, pastki qismi taxtachali qovurg‘alardan yasaladi. Kosaning ustki qismi esa teri bilan qoplanadi. Kosaning va terming birikkan joyi tasma bilan jiyaklangan. Kosaning tagida to‘rtta tugmacha-ilmoq bo‘lib, torlaming bir uchi ana shu ilmoqlarga ilinadi. Teriga o‘rnatilgan xarrak torlarini pardalar uzra kerakli balandlikda ko‘tarib turadi.

 Tanbur — O‘zbekiston, Tojikiston, janubiy Xitoyning Sinszyan viloyatida (bu yerda danbur deb yuritiladi) keng tarqalgan torli tirnama qadimiy cholg‘u asbob. Tanburning kosasi nok shaklida o‘yilib yoki bir necha «qovurg‘a»lardan yopishtirilib, bunga uzun dasta ulanadi; umumiy uzunligi 1100-1300 mm. Dastaga ichakdan qilingan parda bog‘lanadi. Baland tovushlar olish uchun ichak pardalardan tashqari, qopqog‘iga kichik va kalta cho‘plar yopishtiriladi (buni «has parda» deb ataladi). Pardalar soni 18-20 tacha. Tovushqatori diatonik bo‘lib, to‘rtta (ilgarilari uchta) sim tor taqiladi. Bu torlardan 1, 2 va 4-si bir ovozli (unison) bo‘lib, 3-tor kvarta, kvinta ba’zan sekunda past bo‘ladi.  Satoning to‘rtta tori bor, torlar kuylar amrida sozlanadi. Satoning tovushi inson tovushiga yaqin. Satodan chiqqan navo xuddi so‘zsiz qo‘shiqday yangraydi. Sato cholg‘uchilari uncha ko‘p emas. 1940— 1950-yillarda Muqimiy nomidagi musiqali drama teatrining sozandasi ABarayev shu cholg‘uda ijro etardi. Ammo satoni elimizga tanitgan, elga manzur qilgan mashhur sozanda Turg‘un Alimatov bo‘ladi. Sato ko‘hna cholg‘ular qatoriga kirib, musiqa olamida katta yangilik bo‘ldi.

O'xshashlar

Tanbur va Dutor cholg’ulari haqida

O’zbek xalq qo’shiqlari va ularning xususiyatlari

Shashmaqom-mumtoz musiqamiz asosi

Yunus Rajabiy hayoti va ijodi, o’zbek xalq cholg’u asboblari

Orkestrga rahbarlik qilgan dirijorlarning cholg‘u ijrochiligi san’atiga qo‘shgan hissalari