Markaziy Osiyo xalqlarining madaniyati - Madaniyatshunoslik - Slaydlar

Markaziy Osiyo xalqlarining madaniyati

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1278.64453125 KB

Ko'chirib olish

Markaziy Osiyo xalqlarining madaniyati www.arxiv.uz

Reja 1) Qadimgi O’rta Osiyo madaniyati 2) Markaziy Osiyo xalqlarining qadimgi va ilk o’rta asrlar madaniyati 3) IX – XII (9 - 12 ) asrlarda Markaziy Osiyoda madaniy hayot www.arxiv.uz

O’rta Osiyo ham ilk tsivilizatsiya o’choqlaridan biri bo’lib, uning moddiy va ma’naviy madaniyatining boshlanishi va rivojlanishi paleolit, eneolit, bronza davrlarida sodir bo’lib borgan. Qadimgi madaniyatning tasviriy-san’at namunalarini O’zbekistonning janubida Zarautsoy yonidan topilgan toshga chizilgan rasmlar, chunonchi o’sha davrdagi ov manzarasi misolida tasavvur etish mumkin. Eneolit va bronza davrlarida (mil.avv. IV-II ming yillar) sopol buyumlar, bronzadan, suyakdan mayda murakkab qurollar yasaladi va bu jarayon asta- sekin moddiy madaniyatning yuksalishiga olib keladi. Mil.avv. 2 minginchi yil oxiri 1 ming yilliklar boshlarida O’rta Osiyoda muhim tarixiy etnografik voqealar sodir bo’ladi: Baqtriya, So’g’d va Xarazm kabi tarixiy- madaniy hududlar, qadimgi baqtriyaliklar, xorazmliklar, so’g’dlar, saklar singari etnik qavmlar shakllanadi. Shu etnoslar asosida Qadimgi Xorazm va Qadimgi Baqtriya, so’ngra So’g’d, Qang’a, Parkana davlatlari vujudga keldi. Shu davrda Midiya mixxat yozuvi asosida Xorazm, Baqtriya, So’g’d, Urxon-Enasoy yozuvlari paydo bo’ldi va mintaqada xalq og’zaki ijodi bilan birgalikda yozuv madaniyati rivojlandi. www.arxiv.uz

Mil.avv. 529-329 yillar O’rta Osiyo Eron Ahmoniylari tobeligida bo’lishiga qaramay mintaqaning moddiy rivojlanishi o’ziga xos yo’ldan bordi. Shu bilan qadimgi davrdagi O’rta Osiyo madaniyatining shakllanishi va rivojlanishiga Eron, Ellin, Hind madaniyatlarining ta’siri va ularni o’zaro bir- biri bilan boyib, rivojlanib borish jarayoni ham muhim qrin tutdi. Buyuk ipak yo’lining kuchli ta’siri o’laroq mintaqaviy, qit’alararo madaniy aloqalar kuchayib bordi. www.arxiv.uz

Qadimgi davrda O’rta Osiyoda ko’pdinlik mavjud bo’lgan. Chunonchi bu hududda buddizm, moniylik, shamonlik, nasroniylik dinlari hukm surgan. Bu dinlarga sig’inuvchilar o’rtasida bir-birlarini hurmat qilish, diniy bag’rikenglik tenglik amalda bo’lgan. Bu esa kishilar ongida baynalminallik hislarini shakllantirishda muhim omillar bo’lib xizmat qilgan. Markaziy Osiyoning tub xalqlari tabiatida boshqa millatlarning vakillariga nisbatan kengfe’llik azalda mavjud bo’lib kelgan. Bu sof insoniy tuyg’u, masalan, o’zbeklarda shu qadar rivojlanganki, milliy-ma’naviy kengfe’llik, toqatlilik ularning umumiy madaniyati va ruhiyatining ajralmas qismiga aylanib ketgan. www.arxiv.uz

Markaziy Osiyo madaniyati jaxon madaniyati tarixida muxim o'rin tutadi. Uning o'rta asrlardagi madaniyatiga butun dunyo allaqachon munosib baxo bergan. Xatto Baqtriya, Marg'iyona, Sug'd, Parfiya, Farg'ona, Xorazm, Choch xalqlarining qadimgi madaniyati xam jaxonni xayratga solmoqda. Markaziy Osiyo mintaqasining qadimgi madaniyatini o'rganish o'n yillar ilgari boshlangan bo'lsada, tadqiqotchilarning bu madaniyatining o'ziga xosligi va boy mazmuni lol qoldirdi. Markaziy Osiyo madaniyati ¢arb va Sharqning buyuk madaniyat elementlarini bir butunlikda uyg'unlashtirib ifodalagan xolda o'ziga xos individuallik kasb etadiki, bu xususiyat keyingi taraqqiyot uchun xam negiz bo'lib qoladi. Markaziy Osiyo xalqlari madaniyatining vujudga kelishi sharoitlarini belgilashda dastavval, uning jug'rofiy o'rni va tabiiy vositalariga e'tiborni qaratish lozim bo'ladi. Madaniyatshunoslik xar qanday madaniyatning shakllanishidagi o'ziga xos alfozni joy manzarasi, iqlimi, biosfera omillarining axamiyati borligiga aloxida e'tibor beradi. www.arxiv.uz

Markaziy Osiyoning serxosil vodiysi, cho'l va dashti, tog'larida yashovchi axolining turmush sharoitidagi farqlar turli xo'jaliklarning ertaroq paydo bo'lishi o'ziga xos madaniyatlar shakllanishiga olib keldi. Bu jarayon yaqin qo'shinchilik munosabatlari asosida sodir bo'lib, qabila va xalqlarning iqtisodiy va madaniy aloqalari tufayli taraqqiyotning ertaroq boshlanishiga imkon yaratdi. Eng qadimgi davrlardan dexqonchilik, chorvachilik va tog' ovchi qabilalari o'rtasidagi maxsulot ayirboshlash Markaziy Osiyo xalqlari iqtisodiyotida katta axamiyatga ega bo'lib, keyingi davrlarda xam u uzoq saqlanib qoldi. Turmush tarzi va xo'jalik faoliyatidagi farqlanish bilan birga mintaqa xalqlarining etnik va tillardagi yaqinlik judayam uyg'unlashib ketganligi qadimgi Yunon va Xitoy manbalarida xam qayd qilingan. Markaziy Osiyo xalqlarining kuchli iqtisodiy aloqalari, etnik va til birligi ularning bir-biridan ayricha yashashiga yo'l qo'ymadi. Natijada qadimgi Sharqning klassik madaniyati orasida Markaziy Osiyo Qadimgi madaniyati ajralib, o'ziga xos ko'rinishda shakllanadi. Dastlab, bu madaniyatda ikki xil madaniyat aralashib ketadi: ko'chmanchilik va ibtidoiylik olami xamda sivilizatsiya olami; Bu yerdagi qadimgi madaniyatlarga xos madaniyatlarning o'zaro muloqotiga aks ta'sir ko'rsatgan «o'zining betakrorligi» xaqidagi tasavvur shakllanmoqda. Markaziy Osiyoning o'troq dexqonchilik va ko'chmanchi xalqlarida ancha-muncha farqlar bo'lishiga qaramasdan ilgaridan yaqin munosabatlar o'rnatilgan. Diniy e'tiqodlar, urf-odatlar, folьklor, axloqiy me'yorlardagi umumiylik madaniy umumiylikning shakllanishiga olib kelgan. Shuning uchun, bundan keyin Markaziy Osiyoning yaxlit madaniyatini tashkil qiluvchi turli submadaniyatlar mavjudligi xaqida to'xtalish joizdir: Qadimgi davlatlar sub madaniyati (Baqtriya, Sug'd, Xorazm, Farg'ona, Marg'iyona), dasht ko'chmanchilari-sak, massaget, da- kochchilar submadaniyati, Pamir va Tangritog' qabilalarning submadaniyati. www.arxiv.uz

Markaziy Osiyo madaniyatining o'ziga xosligining ikkinchi jixati mintaqaning o'ta qulay jug'rofiy o'rnashganligi bilan bog'liq. Mintaqa Mesopotamiya, Xindiston va Xitoy kabi uchta buyuk Sharq sivilizatsiyasi bilan bevosita chegaradosh bo'lib, ¢arb sivilizatsiyasiga xos beshinchi-Gretsiya va Rim bilan aloqada rivojlangan. Bunday aloqalarning muqarrarligi tufayli Markaziy Osiyo madaniyati Sharq va ¢arb o'rtasida vositachilik missiyasini bajarishiga sabab bo'ldi, ya'ni iqtisodiy soxalarda eng avvalo xalqaro savdoda va madaniy soxalarda xam Markaziy Osiyo ¢arb va Sharq o'rtasida bog'lovchi ko'prik vazifasini bajardi. Xususan, Markaziy Osiyo xududi orqali buddizm butun dunyoga yoyildi, Xindiston va Xitoyga ellinistik madaniyat ko'rinishlari o'tdi, Sharqdan ¢arbga va ¢arbdan Sharqga madaniy boyliklar (bilim, diniy g'oya, kashfiyot, bidiiy asarlarning) almashib turishida Markaziy Osiyo muxim vositachi bo'lib xizmat qiladi. www.arxiv.uz

Markaziy Osiyo madaniyatining buyuk vositachilik missiyasi boshqa madaniy qadriyatlarini yangilashi, o'zlashtirish maxorati va qayta ishlash kabi jixatlarisiz bo'lmas edi. Markaziy Osiyo madaniyatining qadimgi taraqqiyot davrlarining bexisob dalillarini yo'q qildi. Arxeolog qazilma ma'lumotlar va yozma manbalar miloddan avvalgi I-ming yillik boshlarida vujudga kelgan Markaziy Osiyoning ilk davlatlari Baqtriya, Sug'd va Xorazm madaniyati xaqida bir oz ma'lumotlar beradi. Miloddan avvalgi VIII- VI asrlarga oid Afrosiyob (Samarqand), Surxondaryo voxasidagi Qiziltepa, Qashqadaryo voxasidagi Uzunqir, Xorazmdagi Ko'ziliqir kabi qadimgi shaxarlarda o'tkazilgan tadqiqotlar murakkab ijtimoiy tuzilma va madaniyatning yuqori rivojlanganligini ko'rsatadi. Bu shaxarlar mudofa devorlari va suv ta'minotidan iborat kuchli istexkom tizimiga ega bo'lib, ichida xunarmandlar mavzei joylashgan. Ayrim shaxarlarda saroy qoldiqlari qal'alar topilgan. Qadimgi davlatlar xo'jaligining asosiy soxasi xisoblangan dexqonchilik taraqqiyotining darajasi xaqida ko'p tarmoqli sug'orish tizimining mavjudligi bunga dalildir. Markaziy Osiyo davlatlari Qadimgi Sharq mamlakatlari bilan yaqin aloqalar o'rnatgan. www.arxiv.uz

IX-XII asrlarda ilm-fan rivojiga sabab tarixiy bo`lgan omillar. Movoraunnaxr va Xorazimda IX-XII asrlarda ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy taraqqiyotida yuz bergan ijobiy yutuqlar va mutaffakkirlar haqida gap ketganda, anashu yutuq va mutaffakkirlarning asosiy omili va sababchisi bo`lgan markazlashgan mustaqil davlatning vujudga kelganligini nazar-etibordan qochirmasligimiz kerak, albatta. O`z mavqei va tutgan o`rni jixatidan xalqaro maydonda katta etibor va nufuzga ega bo`lgan Somoniylar, Qorahoniylar, G`aznaviylar – Tug`rulbek, Sulton Sanjar, Otsiz, Takash singari tadbirkor va uzoqni ko`ra oladigan davlat arboblari davrida har tomonlama rivojlanib, madaniy tarqiyotda moffaqiyatlarga erishdilar. Chunki bu xukumdorlar davrida mamlakat mustahkamlandi, nisbatan tinchlik, osoyishtalik va barqarorlik vujudga keldi. Natijada moddiy ishlab chiqarish rivoj tobdi, xunarmandchilik va savdo taraqqiy etdi, madaniyat gurkirab o`shdi. Bu davrda “Buyuk ipak yo`li” ning o`rni va ahamiyati oshdi, xunarmandchilik va savdo-sotiq rivoj topgan obod va ko`rkam shaxarlar vujudga keldi. Buni shundan ham bilish mumkin al-Muqaddasiyning yozishicha (985 yilda yozgan ) 830- 933 yillarda Xorazmda 13 shahar mavjud bo`lgan bo`lsa, yarim yildan so`ng shaharlar soni 33 taga yetgan. Bular: Kot, Gardmon, Oyxon, Orzaxiva, No`qfog`, Mizdakxon, Jashira, Sadvor, Zardux, Borategin, Madmimiya (Jayxun daryosining o`ng sohilida), Jurjoniya, Raxushmison, Madanisan, Xiva, Kardaran, Hazorasp, Jigarband, Joz, Darg`on, Jit, Kichik Jurjoniya, ikkinchi Jit, Safdor, Nuzvor, Zamaxshar, Ruzun, Vazirmand, Vaskaxankas, Andarosgonlardir. Muqaddasiyning so`zlariga qaraganda, Xorazm axolisi aql-zakovatli, fikr ilimni egallagan marifatli kishilar bo`lganlar. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

Videvdat- «Devlarga qarshi qonunlar», bu kitobda asosan zardo'sht va Axuramazda o'rtasida suxbat, yo'l-yo'riq va ko'rsatmalar mazmunida bo'lib, zulmat va yovuzlik xudosi Axrimani boshqaruvchi yomonlik kuchlarini qaytarish xaqida. Visprat- «xamma xukmronlar», bu kitobda ibodat namozlari to'plangan . Yasna- «Ibodat», «Marosim» kitobi xudolarga sig'inish va murojaatdan iborat. Yasnadagi «Tot»lar nomli 17 bob zardo'shtning muqaddas qo'shiqlaridir. Yasht- «Qadrlash», «Xamdu sano» kitobi-xudolarni sharaflovchi qadimgi gimnlar va ezgulik xudolariga yovuzlikka qarshi kurash yordam beruvchi kuchlar xaqida. Bundan tashqari, «Avesto» majmuiga «Kichik Avesto» xam mansub, u avesto tilida yozilgan bo'lib, ibodat kalimalari joylashgan . www.arxiv.uz

O’rta Osiyoda tabiiy sharoitning hozirgi holatga kelish imkoniyatining huruj hududlari ko’chib, yangi sug’oriladigan dexqonchilik vohalarining vujudga kelishiga sabab bo’ldi. Misdan qadimgi mehnat qurollari tomonidan tayyorlangan oziq-ovqat maxsulotlari yil sayin aholi sonining oshib borishi natijasida aholining iqtisodiy ehtiyojini qondira olmadi. Insoniyat endi misga qaraganda mehnat unumdorligi miqdorini oshiradigan ashyoni izlashgatushdi, uni ixtiro qildi, eritib xilma-xil mehnat qurollari, zeb-ziynat buyumlarining yasashni boshlab yubordilar. www.arxiv.uz

Tarixiy taraqqiyotning to’xtovsiz rivojlanishi natijasida ishlab chiqarish kuchlarining markazlashish jarayoni yanada rivoj topdi. Xo’jalik sohasidagi bilimlarning ixtisoslashishi yuz berdi. Insoniyat tomonidan xo’jalik sohasidagi faoliyati davom etdi, sifat jihatidan muhim o’zgarishlar ro’y berdi. Sug’orilish madaniyatining o’sishi, mehnat qurollarining xilma-xilligi, aholi sonining to’xtovsiz o’sib borishi, qaqbilalar o’rtasidagi munosabatlarning keskinlashishi, chorvador qabilalarning vujudga kelishi, tarixiy vaziyatning notinchligi, yanada mukammal bilimlarning paydo bo’lishiga olib keldi.Er.avv. III-II ming yilliklarda O’rta Osiyo hududlarida shaharsozlikmadaniyati shakllandi. Mil.avv. III ming yillikda insoniyat bronzani o’zlashtirib olib, undan mehnat qurollari tayyorlagan va xo’jalikda keng foydalangan. Bu davrda dexqonchilik va chorvachilik xo’jaligi taraqqiy etdi. Bu davrdan boshlab xo’jalikning turli sohasidagi bilimlar vujudga keldi, manzillar hajmui yanada kengaydi, aholi soni oshib bordi (5 – 10 ming kishi). www.arxiv.uz

Mil.avv. III-II ming yilliklarda O’rta Osiyo jamiyatida tarixiy jarayon, ijtimoiy- iqyisodiy va etnomadaniy sohadagi yuz bergan o’zgarishlarni quyidagicha tasavvur qilish mumkin: 1.Tarixiy taraqqiyot, ishlab chiqarish yanada taraqqiy etib bordi; 2 Insoniyat tomonidan yangi hududlar o’zlashtirilishi davom etdi; 3.Xo’jalikda mis va toshdan qilingan qurollarishlatildi; 4.Sug’orish inshootlari qurildi; 5.Shu asosda dexqonchilik maxsulotlari insonlar ehtiyojini qondira boshladi; 6.Aholi soni oshib bordi; 7.Loy me’morchiligi va qurilish tehnikasi bilimlari o’sib bordi; 8.Me’morchilik,rejalashtirish va qurilish bilimlari jamiyatda mustahkam o’rin olishi; 9.Shu bilimlar asosida ibtidoiy mudofa inshootlari vujudga keldi; 10.Mudofa inshootlar, uy qurilishidato’g’riburchakli xom g’isht ishlatildi; 11.Qabilalar o’rtasidagi to’qnashuvlar vujudga keldi; 12.O’rta Osiyo hududida notekis darajada taraqqiy etygan ikki xo’jalik usuli mavjud edi; 13.Qo’shni qabilalar bilan iqtisodiy va madaniy sohada o’zaro munosabatlar vujudga keldi; 14.Markaziy Osiyo mudofa maktabi shakllandi. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

Markaziy Osiyo insoniyat tarixining mislsiz yirik madaniy kashfiyoti – alifbeli yozuv yaratish jarayonining faol ishtirokchi mintaqalaridan biri bo‘lib, miloddan avvalgi I ming yillik o‘rtalaridan boshlab harf – nutq – tovush shartli belgilar tizimidan foydalanib keladi. Islom dini bilan birga kirib kelgan arab yozuvi, uning mahalliy tillarga moslashtirilgan variantlari paydo bo‘lgunicha Markaziy Osiyoda parfiyoniy, xorazmiy, sug‘diy, boxtariy, qadimgi turkiy singari alifbe tizimlari yaratilgan edi. Bulardan tashqari, sug‘diy yozuvining buxoro varianti hamda moniychilik sharqona xristian dini jamoalari xizmatida bo‘lgan suryoniy-sug‘d, moniy-sug‘d, suryoniy-turk, suryoniy – uyg‘ur, moniy-uyg‘ur kabi yozuvlar keng amal qilgan. O‘zbekiston va Tojikistonning janubiy mintaqalarida budda dini bilan bog‘liq holda kirib kelgan braxmiy va kxaroshtxiy yozuvlari ishlatilgan. Yunon-boxtar podsholigi davrida joriy etilgan yunon yozuvi kushonlar davrida mahalliy tilga moslashtirilib, boxtariy-yunon yozuvi shakllangan. www.arxiv.uz

Markaziy Osiyoning tabiiy sharoiti qulay bo’lgan tog’ oldi hamda daryo vohalari hududlarida dexqonchilik jadallik bilan rivojlanishi uchun keng imkoniyatlar yaratdi. Markaziy Osiyo ilk dexqonchilik jamoalari rivojlanishining birinchi davrida o’z taraqqiyotining yuqori cho’qqisiga chiqa olmadi. Aksincha, to’satdan tushkunlikka o’tib inqirozga yuz tutdi. Inqiroz holatining asta – sekinlik bilan bartaraf etilishi esa ikkinchi davr uchun xos xususiyatdir. www.arxiv.uz

Markaziy Osiyoning janubiy hududlarida ilk dexqonchilik xo’jaligi tabiiy sug’roma dexqonchilik madaniyati qaror topdi. Bronza davri jamiyatining ijtimoiy-iqtisodiy va etno madaniy rivojlanishining manbasi mil.avv. IV ming yillikda paydo bo’lgan edi. O’rta Osiyo qadimgi tarixining bronza davri mil.avv. III – II ming yilliklarni qamrab olib, shaharsozlik madaniyati shakllandi. Budavrga oid dastlabki yodgorliklar Janubiy Turkmanistondagi Anovning pastki qatlamlari, Nomozgohtepa yodgorliklarida o’rganildi. Bronza davri yodgorliklari O’rta Osiyoning boshqa hududlarida tadqiq etildi. Bronza davri O’rta Osiyoning keng dasht hududlarida ovchilik – chorvachilik xo’jaligi nisbatan ustun bo’lgan dasht qabilalarining joylashishi, uning janubiy hidudlarida yuqori darajada rivojlangan ko’ptarmoqli hunarmandchilikka ega bo’lgan o’troq dexqonchilik qabilalarining yoyilishi bilan izohlanadi. www.arxiv.uz

O’rta Osiyoning janubi – g’arbidagi bronza davri yodgorliklari tadqiqotchilar o’rtasida munozaralarga olib keldi. To’rtta – Anov I – IV majmualari tadqiqotchilar tomonidan ko’plab munozaralarga sabab bo’lishiga qaramay o’tgan 1949 -1950 yillarda B.A.Litvinskiyning Nomozgohtepadagi qazishlari tufayli ushbu bronza davriga oid yodgorliklarida qazish ishlari olib borildi. 1952 yilda B.A.Kuftin Kopetdog’ tog’ oldi hududlaridagi yodgorliklar xronologik tabiatini tuzish uchun maxsus tadqiqot ishlari olib bordi. Asosiy stratigrafik ishlar shu hududlardagi yirik, madaniy qatlami 34 metr bo’lgan Nomozgohtepada olib borildi. Ushbu tadqiqotlar natijasida tadqiqotchi ketma – ket keluvchi oltita majmuani – Nomozgoh I – IV ni aniqladi. Uning fikricha, Anov I va Nomozgoh I ilk eneolit, Nomozgoh II o’rta eneolit, Nomozgoh III so’nggi eneolitga, Nomozgoh IV, V, VI esa ilk, rivojlangan va so’nggi bronza davrlariga oiddir. 1956 yilda V.M.Masson ushbu majmualar topilmalarini qo’shni Erondagi topilmalar bilan qiyosiy tahlil asosida quyidagi xronologiyani taklif etdi: www.arxiv.uz

E’TIBORINGIZ UCHUN RAXMAT www.arxiv.uz

O'xshashlar

Markaziy Osiyo xalqlarining qadimgi madaniyat

Markaziy Osiyo xalqlarining qadimgi madaniyati va Kaltaminor Sopoliteppa, Chust Zamon bobo madaniyatlarti

Koreya madaniyati

Misr madaniyati

Hindiston madaniyati