Markaziy Osiyo xalqlarining qadimgi madaniyat - Madaniyatshunoslik - Slaydlar

Markaziy Osiyo xalqlarining qadimgi madaniyat

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

637.990234375 KB

Ko'chirib olish

Markaziy Osiyo xalqlarining qadimgi madaniyat

Kaltaminor madaniyati • Kaltaminor madaniyati -O`zbekistonda neolit davriga oid birinchi topilgan arxeologik madaniyat (mil. av. 7—3-ming yillik). Kaltaminor ko`li yonidan topilgan. 1939—40 va 1945 y.lar Xorazm arxeologiya-etnografiya ekspeditsiyasi tekshirgan. K.m. Amudaryoning qad. Oqchadaryo deltasi, Qizilqum, Yuqori O`zboy, Mohondaryo, Orolning shim.-sharqiy bo`ylarida, Qozog`iston va sharqiy Kaspiy, ya`ni Balxan va Manqishloq hududlarigacha tarqalgan. Albatta, bu juda katta hududda yagona bir oilaga oid odamlar yashagan emas, bu yerlarda bir-biriga yaqin bo`lgan qabilalar yashagan deyish to`g`ri bo`ladi. Yaqinlik, asosan, tosh qurollarda yaxshi ko`rinadi.

Kalta minor shahar ramziy belgisi • Ko‘hna Xiva shahrini bu me'moriy yodgorlik obidasiz tasavvur etish qiyin. Kalta minor shahar ramziy belgisi sifatida tan olingan. Uning o‘lchami va noyob bezaklari har bir shaxsni hayratga solmasdan qo‘ymaydi. Minora poydevori 15 metr chuqurlikda, uning diametr asosi 14,5 metrni, balandligi 29 metrni tashkil topadi.

• Minora hozirgi paytda kesik konus shaklida bo‘lib hozirni o‘zida ham haybatli ko‘rinishga ega. Dinamik qisqarishiga qarab xulosa qilinadigan bo‘lsa, bitganidan so‘ng uning balandligi 100 metrga yaqin bo‘lib O‘rta Osiyoda eng katta va baland minora bo‘lishi mumkin edi. Minoraga tushgan insolyatsiya (quyosh nurlarini tushushi va sinishi)ga qaraydigan bo‘lsak minoradagi koshinlarning rangi o‘zgarmaydi. Chunki quyosh nuri har qanday jismni rangini o‘zgartiradi, ya'ni oqartiradi yoki ochiq tusga kirgizadi. Bu holat minorada sezilmaydi. Mana qancha vaqt o‘tgan bo‘lsa ham xuddi yangi qurilganday saqlanib turibdi. Minorada asosan geometrik naqshlar (gireh) ko‘p qo‘llanilgan minoraga ikkinchi qavatdan ko‘tarilish mumkin, ya'ni minoraga yog‘och zinapoya orqali chiqiladi. Minora 1853 yilda Muhammad Aminxon tomonidan qurila boshlangan va 1855 yil Shimoliy Eronga yurish paytida xonning o‘ldirilishi va Abdullaxonning taxtga o‘tirishi bilan qurilish ishlari to‘xtab qolgan.

• Lekin uning balandligi yana 70 metrga qad rostlashi kerak edi. Ba'zi bir manbalarda 110 metrga yetkazilishi qayd etilgan. Me'mor rejasiga ko‘ra, faqat kengligini mustahkamlab, balandligi kuchli toraytirilgan. Ammo bu minoraning qurilishi oxiriga yetkazilmagan u xuddi bahaybat sirli bochkaga o‘xshab qolgan. Shunga ko‘ra unga "Kalta minora" deb nom berilgan.

Zamonbobo madaniyati Evrosiyo xududidagi chorvador-dexkonlarning ilk madaniyati xisoblanadi. Zarafshondan topib urganilgan kabriston va makondan iborat bulib, uni YA. Gulomov, Kuzmina, Latinin, Askarov kabi olimlar urganganlar. Zamonbobo madaniyatiga yirik ertulalar, asosan kulda yasalgan nakshsiz kosalar va yassi sopol idishlar, bronza kurollar va katakomba tipidagi kabristonlar xosdir. Zamonbobo madaniyatini sunggi Namozgox IV va Nomozgox V davri bilan belgilash mumkin. Uning xronologiyasi miloddan avvalgi III ming II ming yillar bilan belgilanadi. Zamonbobo kulining shimol tomonida kabriston va uncha uzok bulmagan joyda esa makon topib urganilgan.

• Zamonbobo kabristonida 45 dan ortik kadimgi kabrlar ochib urganilgan. Uning 8 ta kabrida juft, 28 ta kabrda esa yakka murdalar kumilgan. SHuningdek 2 ta kabrda katta odamlar suyaklari bilan birga bola suyagi xam mavjud bulgan. Zamonbobo kabrlari oddiy va katakombali kabrlar bulib, murdalar bukchaytirilib bir tomonga yonboshlatib kumilgan. Erkaklar kabrlarida kuprok sopol idishlar, chakmoktoshlar, paykonlar, pichoksimon plastinkalar uchrasa, ayollar kabrlarida lojuvard, feruza, serdolikdan ishlangan turli shakldagi munchok va marjonlar, mis kuzgular, ayol xaykalchasi uchraydi. Kabrlarda murdalar bukchaytirilib, ung yoki chap tomonga yonbosh xolatda boshi esa shark, shimoli-shark, shimol tomonga karatib kuyilgan.

• Zamonbobo moddiy madaniyatidagi kupgina elementlar janubiy Turkmaniston utrok dexkonchilik madaniyatiga uxshab ketadi. Mis belkurakchalar, munchok va marjonlar, xaykalchalarda bu narsa yakkol kurinadi. Zamonboboning kulolchilik xumdoni Nomozgox V davri xumdonining • kichkinasi. SHu bilan birga Zamonbobo madaniyati sopol idishlarida Kaltaminor madaniyatining ta’siri kuchli, shuningdek janubiy Turkmaniston yodgorliklarida katakomba kabrlari uchramaydi. Bu narsa Zamonbobo madaniyati mustakil ravishda tarkib topganligini kursatadi. Zamonbobo odamlari Badaxshon bilan xam xujalik- madaniy alokalarga kirishganlar. Bu erdan topilgan takinchoklar Badaxshon lojuvardidan yasalgan.

Sopollitepa madaniyati Surxondaryo viloyatidagi Sherobod cho’lida Qaynarbuloqsoy hududida topilgan. U Termiz shahridan 70 km shimoliy g’arbda joylashgan. Bu manzilgoh Sherobod cho’lini o’zlashtirish jarayonida 1968- yilda L.Albaum tomonidan topilgan. Uning tadqiqotlar ishlari bilan 1969- 1974-yillarda A.Asqarov shug’ullangan. Ushbu madaniyatga tegishli 20 dan ortiq yodgorlik topilgan.

Sopollitepa koridorsimon bloklar sistemasi asosida qurilgan, uch qator mudofaa devorlari bilan o’rab olingan yirik qishloq bo’lgan. Uning umumiy maydoni 4 ga ga yaqin. Katta qismi paxta maydoniga qo’shib yuborilgani sababli, faqatgina uning markaziy qal’a qismi saqlanib qolgan. U kavadrat 82X82 m bo’lgan istehkomdir. Qal’a mudofaa devorlari qalinligi 2 m bo’lib, somon qo’shilgan xom g’ishtdan qurilgan. 3B 14 15 2B 05 12 2B 36 05 01 05 0C 35 05 15 36 12 2D02 0B 12 2B 17

Sopollitepa manzilgohi. plani

Sopollitepada 3 ta qurilish bosqichi aniqlangan. Sopollitepaning 2 ta qurilish davri bir xil materiallar bergan. Yuqori 3-qurilish davrida ba’zi o’zgarishlar mavjud. • Bu o’zgarishlar Jarqo’ton yodgorligining quyi qatlami materiallariga o’xshaydi. Shuning uchun Sopollitepadagi 2 ta quyi qatlam “sopolli bosqichi”, uning yuqori qatlami “Jarqo’ton bosqichi” deb ataladi. • Sopollitepadagi uy-joylar 8 ta kvartalga bo’lingan. Kvartallar urug’lar asosida shakllangan.

Sopol idishlar to’plami. Sopollitepa madaniyati

Jo’mrakli sopol buyum. sopollitepa

Sopollitepa manzilgohida urug’ jamoa a’zolari olamdan o’tsa, uni o’zi yashagan xonaning poli ostiga, eshik yoki o’choq oldiga yoki xona devorlari ostiga ko’mish odati bo’lgan. Agar o’lgan kishi jamoada nufuzli obro’ga ega bo’lsa, yoki urug’ oqsoqoli bo’lsa, u holda uning qabri unga ajratilgan xonaning qoq o’rtasida bo’lgan. Shuning uchun o’lgan kishi qabriga o’z shaxsiy mulki va urug’doshlar keltirgan idish-tovoqlardagi ovqatlar bilan ko’mganlar. Har bir qabrda 2-3 tadan to 50 tagacha buyumlar topilgan.3B 2A 08 29 2A 1B 3B 2A 14 04

Markaziy Osiyo xalqlari madaniyatining vujudga kelishi sharoitlarini belgilashda dastavval, uning jug`rofiy o`rni va tabiiy vositalariga e`tiborni qaratish lozim bo`ladi. Madaniyatshunoslik har qanday madaniyatning shakllanishidagi o`ziga xos alfozni joy manzarasi, iqlimi, biosfera omillarining ahamiyati borligiga alohida e`tibor beradi. Markaziy Osiyo mintaqasining tabiati turli xilligi bilan katta farq qiladi. Bu erda serhosil vodiy va vohalar, sersuv daryolar, qaqroq cho`llar, dashtu adirlar, Pamir va Tangritog`ining baland muzofatlari bilan yonma-yon joylashgan. Bunday xususiyat dehqonchilik, chorvador, tog`da yashovchi qabila va xalqlar xo`jalik tarzi va o`ziga xos madaniyatlarining shakllanishi uchun imkoniyat yaratdi.

Markaziy Osiyo madaniyatini shakllanishining o`ziga xos xususiyatlari nimadan iborat? • Markaziy Osiyoning serhosil vodiysi, cho`l va dashti, tog`larida yashovchi aholining turmush sharoitidagi farqlar turli xo`jaliklarning ertaroq paydo bo`lishi o`ziga xos madaniyatlar shakllanishiga olib keldi. Bu jarayon yaqin qo`shinchilik munosabatlari asosida sodir bo`lib, qabila va xalqlarning iqtisodiy va madaniy aloqalari tufayli taraqqiyotning ertaroq boshlanishiga imkon yaratdi. eng qadimgi davrlardan dehqonchilik, chorvachilik va tog` ovchi qabilalari o`rtasidagi mahsulot ayirboshlash Markaziy Osiyo xalqlari iqtisodiyotida katta ahamiyatga ega bo`lib, keyingi davrlarda ham u uzoq saqlanib qoldi. Turmush tarzi va xo`jalik faoliyatidagi farqlanish bilan birga mintaqa xalqlarining etnik va tillardagi yaqinlik judayam uyg`unlashib ketganligi qadimgi Yunon va Xitoy manbalarida ham qayd qilingan. Markaziy Osiyo xalqlarining kuchli iqtisodiy aloqalari, etnik va til birligi ularning bir-biridan ayricha yashashiga yo`l qo`ymadi .

• Markaziy Osiyoning o`troq dehqonchilik va ko`chmanchi xalqlarida ancha- muncha farqlar bo`lishiga qaramasdan ilgaridan yaqin munosabatlar o`rnatilgan. Diniy e`tiqodlar, urf-odatlar, fol`klor, axloqiy me`yorlardagi umumiylik madaniy umumiylikning shakllanishiga olib kelgan. Shuning uchun, bundan keyin Markaziy Osiyoning yaxlit madaniyatini tashkil qiluvchi turli submadaniyatlar mavjudligi haqida to`xtalish joizdir: Qadimgi davlatlar sub madaniyati (Baqtriya, Sug`d, Xorazm, Farg`ona, Marg`iyona), dasht ko`chmanchilari-sak, massaget, da-kochchilar submadaniyati, Pamir va Tangritog` qabilalarning submadaniyati.

• Afsuski, ko`pgina urushlar Markaziy Osiyo madaniyatining qadimgi taraqqiyot davrlarining behisob dalillarini yo`q qildi. Arxeolog qazilma ma`lumotlar va yozma manbalar miloddan avvalgi I-ming yillik boshlarida vujudga kelgan Markaziy Osiyoning ilk davlatlari Baqtriya, Sug`d va Xorazm madaniyati haqida bir oz ma`lumotlar beradi. Miloddan avvalgi VIII-VI asrlarga oid Afrosiyob (Samarqand), Surxondaryo vohasidagi Qiziltepa, Qashqadaryo vohasidagi Uzunqir, Xorazmdagi Ko`ziliqir kabi qadimgi shaharlarda o`tkazilgan tadqiqotlar murakkab ijtimoiy tuzilma va madaniyatning yuqori rivojlanganligini ko`rsatadi. Bu shaharlar mudofa devorlari va suv ta`minotidan iborat kuchli istehkom tizimiga ega bo`lib, ichida hunarmandlar mavzei joylashgan.

• Qadimgi Markaziy Osiyo xalqlarining ma`naviy madaniyati haqidagi bilimlarning bebaho manbasi «Avesto» hisoblangan. «Avesto» so`zining mazmuni umumiy izohga ega emas., ko`pincha «Asosiy matn» sifatida tarjima qilinadi. «Avesto» dunyodagi eng qadimgi dinlardan bo`lgan zardo`shtiylik tarafdorlari uchun muqaddas kalima hisoblanib, payg`ambar Zardo`sht to`planganlarga undan va`z o`qigan. Uning hayoti davri mil. av. IX-VI asrlar atrofida deyiladi. «Avesto» va uning boshqa matnlarining to`planishi ko`p asrlar davomida amalga oshirilgan. «Avesto»ning eng qadimgi matnlari mil. av. II- minginchi yillarga taaluqli, «Avesto»ning millodiy VII asrga tegishli bo`lgan to`plami turli mazmundagi 21 kitobdan iborat bo`lib, unda o`sha davrning barcha bilimlari jamlangan. Zardo`shtiylik an`analariga ko`ra bu yodgorlik ezgulik va Yorug`lik xudosi Axuramazdaning Zaratushtraga vahiysi hisoblanadi. Biroq, unda qadimgi mifologik tasavvurlar, miflarning keng tarqalishi, qahramonlik epik rivoyatlaridan parchalar ham tasvirlanadi. Qadimgi Markaziy Osiyo xalqlarining ma`naviy – madniyati qanday shakllangan?

Sharq ellinizmining o`ziga xos hususiyatlari, nimalardan iborat edi? • Ahmoniylar imperiyasi va Markaziy Osiyo erlari yunon-makedonlar tomonidan bosib olingan Markaziy Osiyo madaniyatiga ellinizm elementlari kirib keldi. Ahmoniylar saltanatini emirib tashlagan Yunon-Baqtriya bosqini Markaziy Osiyo mintaqasini, xususan sug`d madaniyatini aylantirdi. Illo, Aleksandr Makduniy sipoxilariga hech erda Markaziy Osiyodagidek qarshilik ko`rsatilmagan bo`lsa kerak. Ozodlik harakatini beshavqat mahv etgan Makduniy erli aholining ko`magiga muhtojligini seza boshladi. Vaqt o`tishi bilan u ongli tarzda barcha etnik to`siqlarni olib tashlashga, o`z Saltanati hududida turli harqlarni qorishib ketishi hamda yagona madaniyat va til birligini qaror topdirishga urindi. Shu maqsadda Maqduniy o`z saroyida Sharq udumlari va liboslarini joriy etdi, turli etnik guruh vakillarining nikohlarini keng yo`lga qo`ydi, o`z armiyasiga Baqtriyalik va sug`dlik qismlarni kiritdi, 30 mingdan ortiq o`g`il-bolalarga yunoncha tarbiya berishga hukm etdi. Shunday qilib Aleksandr Maqduniy Markaziy Osiyo madaniyatining ellinlashtirishni boshlab berdi.

Kushonlar sulolasi davrida madaniyatni yuksalishiga ta`sir etgan muhim omillar nimalardan iborat edi? • Kushon saltanatining dastlabki manzil markazini Baqtriya tashkil etdi. Iqtisodiyot asosi dehqonchilik bo`lib, murakkab irrigaciya va yirik sug`orish inshoatlari barpo etildi. Hunarmandchilik va savdo- sotiqning jadal rivojlanishi shaharlarni gurkirab rivojlanishiga, g`ishtlardan bino etilgan qal`a va Saroylarni qurilishiga olib keldi. Bu paytda G`arb mamlakatlari, hususan Rim imperiyasining sharqiy viloyatlari bilan savdo aloqalari birinchi o`ringa chiqdi.

O'xshashlar

Markaziy Osiyo xalqlarining madaniyati

Markaziy Osiyo xalqlarining qadimgi madaniyati va Kaltaminor Sopoliteppa, Chust Zamon bobo madaniyatlarti

Texnogen madaniyat

Texnologik madaniyat

Texnogen madaniyat