logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Kimyo
  4. Elektroliz

Elektroliz

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

311.5 KB
Ko'chirib olish
Elektroliz Reja Kirish 1. Elektroliz to ’ g ’ risida umumiy ma ‘ lumot Asosiy qism 1. Elektrolitlar suvdagi eritmalarining elektrolizi 2. Faradey qonunlari 3. Qutblanish 4. Ajralish potentsiali va ajralish kuchlanishi 5. Akkumulyatorlar 6. Elektroliz jarayoni va uning qo’llanilishi Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati Elektroliz to’g’risida umumiy ma‘lumot Elektr energiyasi ta‘sirida sodir bo’ladigan oksidlanish – qaytarilish jarayonlari elektroliz deb ataladi. Aslida «Elektroliz» deganda elektrolit eritmasi yoki suyuqlanmasi orqali elektr oqimi o’tganida sodir bo’ladigan barcha jarayonlarni tushuniladi. Masalan, suyuqlantirilgan magniy xlorid orqali elektr oqimi o’tganida magniy kationlari elektr maydon ta‘sirida manfiy elektrod tomon harakat qiladi. Bu elektrodga yetishi bilanoq tashqi zanjirdan kelayotgan elektronlarga duch kelib, qaytariladi: Mg2+ + 2e–  Mg. Xlor anionlari elektr maydoni ta‘sirida musbat elektrod tomon harakatlanadi: o’z elektronlarini musbat elektrodga berib oksidlanadi. Xlor ionlarining oksidlanishi asosan, elektrkimyoviy bosqichni, ya‘ni birlamchi jarayonni tashkil etadi. Uni 2Cl- - 2e  2Cl shaklida ifodalash mumkin. Bu jarayon natijasida hosil bo’lgan ikkita xlor atomlarining o’zaro birikib, xlor molekulasiga aylanishi esa ikkilamchi jarayondir: 2Cl  Cl2 Ikkala elektrodda sodir bo’lgan jarayonlarning tenglamalarini bir – biriga qo’shish bilan, suyuqlantirilgan MgCl2 elektrolizidagi oksidlanish – qaytarilish reaksiyasining yig’indi tenglamasiga ega bo’linadi: Mg2+ + Cl-  Mg + Cl2. Qaysi elektrodda qaytarilish sodir bo’lsa, uni xuddi galvanik elementlardagi kabi katod deb, qaysisida oksidlanish ro’y bersa, uni anod deb ataladi. Galvanik elementlardagiga teskari o’laroq, elektrolizdagi katod manfiy, anod musbat zaryadga ega bo’ladi. Buning sababi shundaki, elektrolizda boradigan jarayonlar galvanik element ishlashida sodir bo’ladigan jarayonlarga qarama – qarshidir. Elektrolitlarning suvdagi eritmalarida sodir bo’ladigan katod jarayonlarni ko’zdan kechirishda birinchi navbatda vodorod ionlarining qaytarilish potentsialini nazarda tutish kerak. Bu potentsialning qiymati vodorod ionlar konsentratsiyasiga, binobarin, eritmadagi pH ga bog’liq: E = 0,059lg [H+] yoki E = - 0,059 pH Neytral muhit uchun pH = 7; binobarin: E = - 0,059 · 7 = - 0,41 в . Demak, agar elektrolit kationini tashkil qiluvchi metallning normal potentsiali – 0,41v dan ko’ra musbatroq bo’lsa, neytral eritmaning elektrolizida katodda ayni metall ajralib chiqadi. Bunday metallar kuchlanishlar qatorida vodorodga yaqin turadi (masalan qalay). Agar elektrolitni tashkil qilgan metallning elektrod potentsiali – 0,41v ga qaraganda ancha manfiy bo’lsa, katodda albatta vodorod ajralib chiqadi. Elektrolitlar suvdagi eritmalarining elektrolizi Suyuqlantirilgan elektrolitlarning elektrolizi bilan elektrolitlar eritmalarining elektrolizini bir-biridan farqlash lozim. Elektrolitlar eritmalarining elektrolizi jarayonlarida suv molekulalari ham ishtirok etishi mumkin. Misol uchun NaCl ning suvdagi konsentrlangan eritmasining elektrolizini ko`rib chiqamiz. Bu holda eritmada gidratlangan Na+ va Cl- ionlari, shuningdek, suv molekulalari bo`ladi. Eritma orqali elektr toki o`tganida Na+ kationlari katodga, Cl- anionlari anodga tomon harakatlanadi. Lekin elektrodlarda sodir bo`ladigan reaksiyalar tuz suyuqlanmasida boradigan reaksiyadan tubdan farq qiladi. Masalan, katodda Na+ ionlarining o`rniga suv molekulalari qaytariladi: 2H2O + 2e- = H2 + 2OH-1 Anodda esa Cl- ionlar oksidlanadi: 2Cl-1 - 2e- = Cl2 2H2O + 2e- = H2 + 2OH- 2Cl-1 - 2e- = Cl2 2H2O + 2Cl-1  H2 + Cl2 + 2OH- yoki 2H2O + 2NaCl  H2 + Cl2 + 2NaOH Suvdagi eritmalarda katodda qaytarilish jarayoni qanday sodir bo`ladi? Bu savolga standart elektrod potensiallar qatori yordamida javob topish mumkin. Bu erda uch xil hol bo`lishi mumkin: Standart elektrod potensiali vodorodnikidan katta bo`lgan metallarning (Cu+2 dan Au+3 gacha) kationlari elektrolizda katodda deyarli to`liq qaytariladi; Standart elektrod potensiali vodorodnikidan kichik bo`lgan metallarning (Li+1 dan Al+3 gacha) kationlari katodda qaytarilmaydi, ularning o`rniga suv molekulalari qaytariladi; Standart elektrod potensiali vodorodnikidan kichik, lekin alyuminiynikidan katta bo`lgan metallarning (Al+3 dan H+1 gacha) kationlari elektroliz vaqtida katodda suv molekulalari bilan birga qaytariladi. Faradey qonunlari Elektr energiyasi bilan kimyoviy jarayonlar orasida miqdoriy bog’lanish borligini dastlab (1836 yilda) ingliz olimi M. Faradey aniqlagan. Elektrolizning 1 – qonuni quyidagicha ta‘riflanadi: elektroliz vaqtida elektrodda ajralib chiqadigan moddaning og’irlik miqdori eritmadan o’tgan elektr miqdoriga to’g’ri proportsionaldir. Agar elektrodda ajralib chiqadigan moddaning og’irlik miqdoirini m bilan, elektr miqdorini Q bilan, tok kuchini J bilan, vaqtni t bilan belgilansa, Faradeyning 1 – qonuni quyidagicha yoziladi: m = К · Q = К · J · t bu yerda, K – ayni elementning elektr kimyoviy ekvivalenti, ya‘ni eritma orqali 1 kulon elektr o’tganda ajralib chiqadigan miqdori. Elektrolizning 2 – qonuni: agar bir necha elektrolit eritmasi orqali (ketma – ket ulangan holda) bir xil miqdorda elektr o’tkazilsa, elektrodlarda ajralib chiqadigan moddalarning og’irlik miqdorlari o’sha moddalarning kimyoviy ekvivalentlariga proportsional bo’ladi. Qutblanish Elektroliz jarayoniga turli xil omillar ta‘sir ko’rsatadi. Shulardan biri qutblanish jarayoni bo’lib, u uch xil bo’ladi, ya‘ni elektrod qutblanish, kimyoviy qutblanish va konsentratsiyaviy qutblanish. Elektrod qutblanish . Elektrolitga tashqi manbadan elektr oqimi yuborilganda qatodga elektron kelishi sababli uning potentsiali manfiylashadi, anoddan elektronlar ketishi sababli uning musbat potentsiali oshadi, ya‘ni elektrodlar qutblashadi. Elektrolitdan elektr oqimi o’tganda, elektrodning elektr holati – uning potentsiali, qo’sh elektr qavati zaryadining zichligi o’zgaradi. Bu xodisaga elektrodning qutblanishi deyiladi. Ikkala elektroddagi potentsial siljishlar yig’indisi qutblanish EYUK ni beradi. Elektrkimyo sanoatida elektrodga juda katta elektr oqimi beriladi, natijada qutblanish EYUK ham katta bo’ladi. Elektroliz vaqtida elektrolitli vanna galvanik elementga aylanadi va uning elektrodlari orasida tashqi elektr manbaiga qarshi yo’nalgan potentsiallar ayirmasi vujudga keladi. Bu xodisaga elektrolitik qutblanish yoki qisqacha qutblanish deyiladi. Elektroliz vaqtida elektrolitli vannaning elektrodlari orasida hosil bo’lgan elektr yurituvchi kuchga qutblanish elektr yurituvchi kuchi deb ataladi. Shuning uchun elektroliz vaqtida zanjirdagi elektr oqimining kuchi: bo’ladi. (14.1.) bu yerda, Е q – qutblanish elektr yurituvchi kuchi. Kimyoviy qutblanish . Sulfat kislota eritmasiga platinadan yasalgan ikki elektrod tushirilib tashqaridan elektr oqimi yuborilsa, katoddagi potentsial vodorodning muvozanat potentsiallaridan oshganidan so’ng katodda vodorod ajralib chiqa boshlaydi, anodda esa kislorod ajraladi. Elektrodlarda ajralib chiqayotgan bu gazlar platina elektrodga adsorbilanib, gaz elektrodlar – kislorod hamda vodorod elektrodni hosil qiladi. Natijada sulfat kislota eritmasiga tushirilgan platina plastinkalarda kislorod hamda vodorod elektrodlardan iborat quyidagi galvanik element vujudga keladi: Pt (H2)- |H2SO4|+O2(Pt) Qutbsizlantirish. Qutblanish jarayoni elektroliz bilan ma‘lum miqdorda modda ajratib olish uchun ortiqcha elektr energiya sarf qilishini talab qiladi. Bu esa zarardir. Shunga ko’ra, qutblanishni yo’qotish yoki juda bo’lmaganda uning ta‘sirini kamaytirishga harakat qilinadi. Elektroliz jarayonida qutblanishni yo’qotish qutbsizlantirish (depolyarizatsiya) deyiladi. Qutblanishni yo’qotish uchun uning sabablarini yo’qotish kerak. Konsentratsiyaviy qutblanish, eritmani shiddatli aralashtirish yo’li bilan yo’qotilishi mumkin, lekin uni butunlay yo’q qilib bo’lmaydi, chunki elektrodlarda hosil bo’lgan diffuzion qatlam bunga yo’l qo’ymaydi. Ortiqcha ionni cho’ktirish yo’li bilan ham konsentratsiyaviy qutblanishdan qutilish mumkin. Ajralish potensiali va ajralish kuchlanishi Elektroliz paytida katodda biror kation eritmadan metall holida ajralib chiqishi uchun u o’z zaryadini berishi kerak, lekin metallar eritmaga ion holida o’tishga intiladi. Metallarning bu tabiati kationning zaryadsizlanishiga qarshilik qiladi. Bu qarshilikni yengish uchun katodga ma‘lum potentsial berish kerak bo’ladi. Shunday qilib, kation zaryadsizlanib katodda ajralishi uchun, ya‘ni elektroliz jarayoni borish uchun edektrodga beriladigan potentsial, ajralib chiqishi kerak bo’lgan shu metallning ma‘lum sharoitda hosil qilinadigan muvozanat bo’lsa ham ko’proq bo’lishi kerak. Kationning zaryadsizlanishi uchun kerak bo’lgan minimum potentsial ajralish potentsiali yoki (agar elektrod erisa) erish potentsiali deyiladi. Metallarning hosil qiladigan potentsiali ularning normal potentsiali bilan ifodalanadi. Shuning uchun ham kuchlanishlar qatori ajralish potentsialining minimum miqdorini ifodalaydi. Elektroliznig borishi uchun tashqi manbadan beriladigan elektr yurituvchi kuch ma‘lum minimum qiymatdan kam bo’lmasligi kerak. Bunday elektr yurituvchi kuch ajralish kuchlanishi deb ataladi. Amalda biror moddaning ajralib chiqishi uchun kerak bo’ladigan ajralish potentsiali ba‘zi sabablarga ko’ra shu moddaning muvozanat potentsialiga nisbatan ko’p bo’ladi. Bu xodisaga elektroddagi o’ta kuchlanish yoki o’ta kuchlanish potentsiali deyiladi. Akkumulyatorlar Ba‘zi elektrodlarda elektrkimyoviy qutblanish natijasida hosil bo’ladigan mahsulotlar, masalan, oksidlar barqaror bo’ladi. Bu xilda qutblanadigan elektrodlardan foydalanib, elektroliz vaqtida elektr energiyasini to’plash mumkin. Elektr energiyasining to’plab kerak vaqtda sarf qilishga imkon beradigan asboblar akkumulyatorlar deyiladi. Akkumulyatorlarda energiyani to’plash uchun, avval, akkumulyator orqali elektr oqimi o’tkiziladi: bu elektrodlarda vujudga keladigan elektr kimyoviy qutblanish jarayoni natijasida elektr energiyasi kimyoviy energiyaga aylanadi. Buning natijasida akkumulyator zaryadlanadi. Zaryadlangan akkumulyatorni oqimi manbai sifatida ishlatsa bo’ladi. Amalda ikki xil akkumulyatorlar eng ko’p ishlatiladi. Birinchisi qo’rg’oshinli akkumulyator bo’lib, ikkinchisi temir – nikelli (yoki ishqorli) akkumulyatorlardir. Elektroliz jarayoni va uning qo`llanilishi Elektrolitlarning eritmalari va suyuqlanmalarida har xil ishorali ionlar bo`ladi, ular suyuqlikning barcha zarrachalari kabi tartibsiz harakatda bo`ladi. Agar NaCl ning suyuqlanmasiga (NaCl 801 0C da suyuqlanadi) inert (ko`mir) elektrodlar botirilsa va o`zgarmas elektr toki o`tkazilsa, u holda ionlar elektrodlarga: Na+ kationlari- katodga, Cl- anionlari-anodga tomon harakatlanadi. Na+ ionlari katoddan elektronlar oladi va qaytariladi: Na+ + e- = Na Cl- ionlari esa elektronlarini anodga berib oksidlanadi: 2Cl-1 - 2e- = Cl2 Agar endi bu ikki elektrod reaksiyalarni hadlab qo`shsak, u holda NaCl elektrolizining umumiy tenglamasini olamiz: Na+ + e- = Na | 2 2Cl-1 - 2e- = Cl2 | 1 2Na+ + 2Cl-1  2Na + Cl2 yoki 2NaCl  2Na + Cl2 Bu reaksiya oksidlanish-qaytarilish reaksiyasi hisoblanadi: anodda oksidlanish jarayoni, katodda qaytarilish jarayoni sodir bo`ladi. Elektrolizga oid amaliy mashg’ulot Ishning maqsadi: Elektrokimyoviy ekvivalentni aniqlash usul i va qurilmasi bilan tanishish. Kerakli asbob va reaktivlar: Qo’rg’oshinli yoki ishqorli akkumulyator, ampermetr, reostat, kalit, misli kulonometr (elektrolit va ikkita mis elektrodli vanna), sekundomer, millimetrli chizg’ich, analitik tarozi, CuSO4 ning 5 % li eritmasi, qurilma uchun simlar. 12 -rasm. Elektrokimyoviy ekviv a lentni aniqlash quilmasi. 1- tok manbai, 2-kulonometr, 3-ampermetr, 4-reostat, 5-kalit. Elektrolitdan ma’lum miqdorda elektr toki o’tganda elektrodda ajralgan modda miqdori quyidagiga teng: m = EIt, yoki E = , bu yerda, m – ajralgan modda massasi, g da, E – berilgan moddaning elektrokimyoviy ekvivalenti, I – tok kuchi, t – vaqt, sek. Xulosa Xulosa qilib aytganda elektroliz juda keng ma’nodagi tushunchadir. Uning xalq xo’jaligidagi ahamiyatini texnikada, turmushda hatto sanoatda ham ko’rishimiz mumkin. O’zi elektrolizni bir so’z bilan aytganda, elektrolitlarning eritmalari yoki suyuqlanmalaridanelektr toki ta’sirida boradigan oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari deymiz. Lekin, bu oddiy ko’ringan jarayon kimyo sanoatining ko’pgina tarmoqlarida qanchalik muhim ahamiyatga ega ekanligini tasavvur etish qiyin. Amaliy elektrokimyo tarmog’i hisoblangan gal’vanostegiyani olaylik. Bunda gal’vanik qoplamlar korroziyalanishdan saqlashdan tashqari, ba’zan buyumlarga chiroy tashqi ko’rinish ham baxsh etadi. Yoki yana bir tarmoq gal’vanoplastikani ko’raylik, bunda buyumlardan aniq metal nusxalar olinadi. Avtomobil sanoatida metallar qatlamini qoplashda, metallurgiyada hamda ko’pgina oksidlovchilarning elektroliz yo’li bilan olinishi va hokazo ko’pgina tarmoqlarda qo’llanilishi uning turmushimizda qanchalik ahamiyatga molikligini ko’rsatib turibdi. Agar fan shu zailda rivojlanib borar ekan, elektrolizning yana ko’pgina ochilmagan qirralari ochilishi va yana ko’pgina yutuqlarga erishishini ko’rishimiz mumkin. Bu esa xalq turmush darajasini ancha yengillashishiga olib keladi. Фойдаланилган адабиётлар Рустамов Ҳ . Р . Физик кимё .- Тошкент .- Ўзбекистон .-2000. Усмонов Х . У ., Рустамов Х . Р ., Рахимов Х . Р . Физик химия .- Тошкент .- Ўқитувчи .-1974. Рустамов Ҳ . Р . Физик кимё .- Тошкент .- Ўқитувчи .-1980. Физическая химия. Под. ред. П.В. Никольского.-М.: Химия.- 1988. Никольский Б.П. Физическая химия.-Л.-1987. Кудряшев И.Б., Каретников Г.С. Сборник примеров и задач по физической хими.-1991. L . S . Kamolov , G . Shodiyev “ Fizikaviy kimyo ” Qarshi 2007.-173-180 betlar . Chem Net.ru – Kimyo fanlari bo’yicha elektron kutubxonalar tizimi.

O'xshashlar

Elektroliz
Elektroliz metallarning korroziyasi
Elektroliz. Elektrolizning mohiyati
“Elektroliz va uning ahamiyati” mavzusini o‘qitishda pedagogik texnologiyalarning o‘rni
Elektrokimyoviy ishlab chiqarish