Xalqaro moliya munosabatlarida to‘lov balansini boshqarish - Iqtisodiyot - Slaydlar

Xalqaro moliya munosabatlarida to‘lov balansini boshqarish

Yuklangan vaqt:

13.04.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

927.70703125 KB

Ko'chirib olish

GWE 2Reja:  To‘lov balansining iqtisodiy mohiyati va taqdim etish shakllari.  To‘lov balansining tarkibi hamda ularga xos xususiyatlar.  To‘lov balansiga ta’sir etuvchi omillar va uni tartibga solishning asosiy usullari.

To‘lov balansining iqtisodiy mohiyati va uning tarkibi To‘lov balansi (Balance of payment) - xalqaro operatsiyalarning balans hisobvarag‘i bo‘lib, davlatning tovarlar, xizmatlar, kapitallarni olib kirish hamda olib chiqish ko‘rsatkichlarining nisbati ko‘rinishidagi barcha xalqaro aloqalari majmuining puldagi ifodasidir. IFT 3

GWE 4Xalqaro operatsiyalarning balans hisobvarag‘i o‘z mohiyati jihatdan mamlakatning tashqi iqtisodiy aloqalarining ko‘lami, tarkibi va tusi jihatdan miqdoriy va sifat ko‘rinishini hamda uning xalqaro hamjamiyatdagi o‘rnini belgilaydi.

Umumiy holatda to‘lov balansi – ma’lum bir vaqt mobaynida ( chorak, yarim yil, bir yil va h.k. ) bir mamlakat va unda ro‘yxatdan o‘tgan korxonalar, jismoniy shaxslar va davlat idoralarining boshqa mamlakatlardagi korxonalar, jismoniy shaxslar va davlat idoralari bilan amalga oshirgan barcha iqtisodiy operatsiyalarini o‘zida aks ettiruvchi statistik hisobotdir. To‘lov balansi ikkita qismdan iborat bo‘ladi: 1.Tushumlar; 2.To‘lovlar. IFT 5

To‘lov balansi – bir mamlakatning boshqa malakatlarga ma’lum bir davr mobaynida haqiqatda o‘tkazgan valyutaviy to‘lovlari va tushumlari o‘rtasidagi nisbatni, mamlakatning xalqaro pullar harakatini o‘zida aks ettiruvchi hujjatdir. Agar to‘lov balansida valyutaviy tushumlar to‘lovlardan ortib ketsa, to‘lov balansi aktiv, aksincha esa passiv hisoblanadi. GWE 6

Xalqaro valyuta jamg‘armasining tasnifiga binoan, to‘lov balansi:  joriy operatsiyalar hisobi;  kapital bilan bog‘liq operatsiyalar hisobi;  moliyaviy operatsiyalar hisobi;  sof xatolar va yo‘qotishlar kabi tarkibiy qismlardan iborat. GWE 7

Tovarlar va xizmatlar eksporti va importi, bir mamlakatning xorijda ishlovchi hamda o‘sha davlatda ishlovchi chet ellik ishchilarning daromadlari va xarajatlari, bir mamlakatning tashqi aktivlari va majburiyatlari bo‘yicha qo‘lga kiritgan yoki to‘lab berishi lozim bo‘lgan daromadlari, shuningdek, xalqaro pul o‘tkazmalari, grantlar va insonparvarlik yordamlari va boshqa operatsiyalar to‘lov balansining joriy operatsiyalar hisobida aks etadi. GWE 8

Bundan tashqari, bir mamlakatdagi korxonaning boshqa bir mamlakat korxonasiga katta miqdorda beg‘araz moliyaviy resurs taqdim etishi yoki ixtiyoriy ravishda qarzidan voz kechishi kabi kapital transfertlari hamda yer, tabiiy resurslar, shartnomalar, marketing ishlanmalari kabi ishlab chiqarilmagan nomoliyaviy aktivlar savdolari to‘lov balansining kapital bilan bog‘liq operatsiyalar hisobida jamlanadi. GWE 9

Shuningdek, mamlakatlar o‘rtasidagi aktivlar va majburiyatlar bilan bog‘liq operatsiyalar to‘lov balansining moliyaviy operatsiyalar hisobida yuritiladi. Moliyaviy hisob to‘g‘ridan to‘g‘ri investitsiyalar, portfel investitsiyalar, moliyaviy derivativlar (svop, optsion va h.k.), boshqa investitsiyalar (valyuta va depozitlar, savdo kreditlari hamda avanslari va boshqalar) va rezerv aktivlaridan iborat. GWE 10

To‘lov balansini tuzishning turlicha uslubiyati mavjud bo‘lib, hozirgi kunda Xalqaro valyuta fondi (XVF) taklif etgan metodika (uslubiyat)dan, ya’ni to‘lov balansini moddalarining tasnifidan mamlakatlar amaliyotida keng qo‘llaniladi. Mazkur uslubiyatda ob’ektiv reallik ko‘proq ko‘rinadi, xususan to‘lov balansi ikkita yirik bo‘limga ajratilgan. Bu, bitimlarning hisobini yuritishning ikki tomonlama xususiyatidan, ya’ni savdo va moliyaviy jihatidan kelib chiqqan holda yaratilgan. Tovarlar va xizmatlar eksporti natijasida mamlakatda valyuta zaxiralari to‘planib boradi va ular import operatsiyalari to‘loviga xizmat qilishi mumkin. 11 GWE

Agar mamlakatda import operatsiyalari to‘lovi uchun etarlicha valyuta zaxiralari mavjud bo‘lmasa, u xorijdan qarz mablag‘larini jalb etishi mumkin. Bu kabi qarz mablag‘larini davlatlar o‘zlarining tovarlar va xizmatlar eksportini doimiy oshirib borish orqali qoplashi mumkin. Bunday holatda, bitimning savdo qismi (tovarlar va xizmatlarning mamlakatga kirib kelishi) bo‘yicha chet elliklar oldida so‘ndirishni talab qiluvchi (“-” ishorasi bilan belgilanadigan) mamlakat qarzdorligining paydo bo‘lishiga olib keladi. Mamlakatga norezidentlarning kreditlarini jalb etish esa mamlakatning chet elliklar oldida moliyaviy majburiyatlarini ortishiga sabab bo‘ladi va “+” ishorasi bilan aks ettiriladi. 12 GWE

Qaytarmaslik sharti bilan boshqa mamlakatlarga taqdim etiladigan iqtisodiy boyliklar (mahsulotlar, xizmatlar va moliyaviy aktivlar) to‘lov balansi moddalarida ikki yoqlama yozuv tamoyili asosida qanday aks ettiriladi degan tabiiy savol paydo bo‘ladi. Bu kabi operatsiyalar uchun to‘lov balansida alohida “Bir tomonlama o‘tkazmalar” moddasi mavjud. Masalan O‘zbekiston boshqa mamlakatdan ijtimoiy yordam sifatida 10 mln. AQSh dollari miqdoridagi mahsulotlarni oldi. 13 GWE

To‘lov balansi ikkita yirik bo‘limga bo‘linadi, ya’ni joriy operatsiyalar hisobi (current account balance) bo‘limi hamda kapital va moliyaviy vositalar bilan operatsiyalar hisobi (capital and financial account) bo‘limi. XVF mamlakatlar to‘lov balansini ikki xil ko‘rinishda, ya’ni jamlangan va operatsiyalari batafsil, to‘liq ko‘rsatilgan holda e’lon qiladi. 14 GWE

Joriy operatsiyalar balansidagi defitsit mamlakatning boshqa mamlakat oldidagi qarzdorligini ortishini o‘zida aks ettiradi. Agar mamlakat joriy operatsiyalar balansida defitsit yuzaga kelsa, u albatta mazkur taqchillikni har qanday yo‘l bilan bo‘lsa ham (boshqa bir mamlakatdan qarz olish, o‘z valyuta zaxirasidan foydalangan holda va h.k.) to‘lashi zarur. 15 GWE

To‘lov balansida joriy operatsiyalar hisobidagi defitsit (taqchillik) quyidagi yo‘llar orqali moliyalashtirilishi mumkin:  chet elga ma’lum bir qism milliy aktivlarni sotish, ya’ni xorijiy mamlakatga to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki portfel investitsiya shaklida turli milliy aktivlari yoki mablag‘larni qo‘yish;  chet el banklaridan, hukumatlaridan yoki xalqaro tashkilotlardan tashqi qarz olish yordamida;  mamlakat Markaziy bankida saqlanayotgan rasmiy valyuta zaxiralaridan foydalanish orqali, ularni taqchillikni bartaraf etish uchun sarflash hisobiga. 16 GWE

Joriy operatsiyalar hisobining ikkinchi asosiy qismi xizmatlar balansi hisoblanadi. Xalqaro savdoda xizmatlar muhim ahamiyatga ega. Xizmatlar balansida transport xizmatlari, jumladan yuk yo‘lovchilarni tashish, sug‘urta, elektron, tele- kosmik, telegraf, telefon, pochta va boshqa turdagi aloqa xizmatlari, xalqaro turizm, ishlab chiqarish va ilmiy-texnik tajribalarni o‘zaro almashish, ekspert xizmatlari, chet elda diplomatik, savdo va boshqa vakolatxonalarni saqlash, ma’lumotlar berish, ilmiy-ma’naviy va madaniy hamkorlik xizmatlari, reklama, yarmarka va turli yig‘inlar uchun yig‘imlar va h.k. bo‘yicha to‘lovlar va tushumlar aks etadi. 17 GWE

Shuningdek, joriy operatsiyalar balansida bir tomonlama o‘tkazmalar, xususan olingan daromadlar, ya’ni xorijga qo‘yilgan investitsiyalardan olingan daromadlar yoki chet el investitsiyalariga to‘lovlar ham asosiy rol o‘ynaydi. To‘lov balansining aynan ushbu moddasi mamlakatda xorijiy tadbirkorlikni rivojlanishida muhim ahamiyatga ega. 18 GWE

Mamlakatdan tashqarida olingan daromadlarni investor o‘z mamlakatiga o‘tkaza olmasligi davlatga xorijiy investitsiyalarni kirib kelishiga keskin to‘siq bo‘lishi mumkin. Shuning uchun ham, XVF ustavida alohida 8-kelishuv moddasi (2 (a), 3 va 4 qismlari) bo‘lib, unga ko‘ra o‘ziga xalqaro operatsiyalar bo‘yicha majburiyat oluvchi mamlakat XVF bilan kelishmasdan turib, joriy operatsiyalar bo‘yicha to‘lovlar va turli o‘tkazmalarni amalga oshirishda diskriminatsion valyuta cheklovlarini o‘rnatishi mumkin emas. 19 GWE

Joriy o‘tkazmalarga turli ko‘rinishdagi bir tomonlama o‘tkazmalar, shuningdek, qaytarmaslik sharti bilan bilan beriladigan mablag‘lar, to‘lovlar ham qo‘shiladi. Ularni ikki ko‘rinishga bo‘lish mumkin, ya’ni davlat operatsiyalari va shaxsiy maqsadlar uchun bir tomonlama o‘tkazmalar. Davlat operatsiyalari bilan bog‘liq bir tomonlama o‘tkazmalarga bir mamlakatning boshqa bir mamlakatga iqtisodiy yordam tariqasida bergan subsidiyasi, yoki beg‘araz yordami, xalqaro tashkilotlarning to‘lovi, moliyaviy grantlari, foizsiz ajratmalari va.h.k. kiradi. 20 GWE

Nazariy jihatdan, joriy hamda kapital bilan bog‘liq operatsiyalar hisoblari saldosi yig‘indisi moliyaviy hisobning saldosiga teng bo‘lishi lozim. Ammo, amaliyotda hisobot shakllanishida foydalaniladigan ma’lumotlar turli manbalardan olinishi, aktiv va majburiyatlar qiymatining o‘zgarishi va boshqa o‘zgarishlar to‘lov balansi qismlarining nomutanosibligiga olib keladi. Ushbu nomutanosibliklar to‘lov balansida sof xatolar va yo‘qotishlar sifatida ko‘rsatiladi. GWE 21

Qaysi mamlakatda tashqi savdo operatsiyalarining hisobi aniq yuritilsa, mustahkam va barqaror tendentsiya bilan o‘zgarsa, mazkur modda qiymati katta bo‘lmaydi (ya’ni eksport yoki import hajmiga nisbatan u 5-7% darajasida bo‘lsa, o‘rta (normal) holat hisoblanadi). Qaysi bir mamlakatda qashshoqlik yoki noqonuniy kapital chiqishi yuqori bo‘lsa, mazkur moddaning qiymati ham katta shuncha katta bo‘ladi. 22 GWE

Joriy operatsiyalar hamda kapital bilan bog‘liq operatsiyalar hisoblaridagi defitsitlar moliyaviy operatsiyalar hisobi evaziga moliyalashtiriladi. Masalan, joriy operatsiyalar hisobi defitsitining asosiy manbalaridan biri bo‘lgan savdo balansi defitsiti (import hajmining eksport hajmidan ortiqligi) asosan moliyaviy operatsiyalar hisobidagi investitsiyalar va qarzlar evaziga qoplanadi. GWE 23

To‘lov balansi mamlakatning jahon xo‘jaligidagi ishtiroki, ko‘lami, tarkibi va tashqi iqtisodiy aloqalari to‘g‘risida to‘liq tasavvurni shakllantirib, unda, bular bilan birga quyidagilar ham aks etadi:  tovarlar, kapital va xizmatlar importiga bo‘lgan talab va eksport taklifi bilan aniqlanadigan milliy iqtisodiyotdagi tarkibiy muvozanatsizlik;  iqtisodiyotni bozor va davlat orqali tartibga solish holatidagi o‘zgarishlar;  bozor kon’yunkturasidagi omillar (xalqaro raqobat darajasi, inflyatsiya, valyuta kursining o‘zgarishi va h.k.). 24 GWE

To‘lov balansiga ta’sir ko‘rsatuvchi asosiy omillarga quyidagilar kiradi:  Mamlakat iqtisodiy siyosatining tubdan o‘zgarishi;  Markaziy bank diskont siyosatining o‘zgarishi;  Valyuta kursining keskin tebranishi (ikkiyoqlama ta’sir);  Harbiy xarakatlarning yuzaga kelishi natijasida xarajatlarning oshishi;  Xalqaro savdo sharoitlarining o‘zgarishi;  Inflyatsiya darajasi va boshq. IFT 25

To‘lov balansining davlat tomonidan tartibga solinishi – bu, davlatni to‘lov balansining asosiy moddalarini shakllantirishga hamda paydo bo‘lgan taqchillikni moliyalashtirishga yo‘naltirilgan iqtisodiy, jumladan, valyuta, moliya, pul-kredit tadbirlarini amalga oshirishga yo‘naltirilgan faoliyatining umumiy yig‘indisidir. Mamlakatning xalqaro hisob-kitoblari va valyuta-iqtisodiy holatiga bog‘liq holda to‘lov balansini boshqarishning, tashqi iqtisodiy operatsiyalarni rag‘batlantirish yoki qisqartirishga yo‘naltirilgan turli usullari mavjud. 26 GWE

GWE 27To‘lov balansida taqchillik mavjud bo‘lgan davlatlar tomonidan, eksportni rag‘batlantirish, import qilinayotgan tovarlarni kamaytirishga, xorijiy kapitalni jalb qilishga, kapitalni olib chiqib ketishni chegaralashga qaratilgan quyidagi tadbirlar qo‘llaniladi: Deflyatsion siyosat. Bu siyosat, ichki talabni kamaytirishga yo‘naltirilgan holda, o‘z ichiga byudjet mablag‘larini aholiga kamroq ishlatish, baholarni va ish haqlarini muzlatish kabilarni qamrab oladi. Uning eng asosiy instrumentlaridan biri bo‘lib, moliyaviy va pul-kredit choralari hisoblanadi: byudjet taqchilligini kamaytirish, Markaziy bankning hisob stavkalarini o‘zgartirishi (diskont siyosati) kredit cheklovlari, pul muassasining o‘sib borishiga chegara ko‘yish. Iqtisodiy pasayish, ishsizlikning yuqori ko‘rsatkichi va to‘la foydalanilmayotgan ishlab chiqarish quvvatlari sharoitida deflyatsiya siyosatini qo‘llash, ishlab chiqarish va bandlikning yanada pasayishiga olib keladi. Bu esa, aholining turmush darajasiga sezilarli salbiy ta’sir ko‘rsatib, vaziyatni yumshatish bo‘yicha tezkor chora-tadbirlar qo‘llanilmasa, ijtimoiy nizolar kelib chiqadi.

GWE 28Devalvatsiya. Milliy valyuta kursi(boshqa xorijiy valyutalarga nisbatan qadri)ning pasaytirilishi. Bu tadbir milliy eksportni rag‘batlantirish va importni jilovlash bilan bog‘liq maqsadlarda amalga oshiriladi. Ammo, to‘lov balansini tartibga solishda devalvatsiyaning roli, uni o‘tkazish tartiblari va ularga hamkorlik qiluvchi mamlakatning umumiqtisodiy va moliyaviy siyosatiga bog‘liq bo‘ladi. Devalvatsiya faqatgina, raqobatbardosh tovarlarning eksport potentsiali va jahon bozoridagi qulay vaziyatlarning mavjudligi sharoitidagina tovarlar eksportini rag‘batlantirishi mumkin. Devalvatsiyaning importni cheklashga ta’siri esa, takror ishlab chiqarish jarayonining baynalmilallashuvi hamda xalqaro ixtisoslashuv darajasining rivojlanishi bilan, mamlakatning importni cheklash bo‘yicha keskin choralar qo‘llash imkoniyatlari pasayishidan kelib chiqadi.

Shundan kelib chiqib aytish mumkinki, hamma mamlakatlarda ham import o‘rnini bosuvchi tovarlar ishlab chiqarish siyosati muvaffaqiyatli chiqavermaydi. Devalvatsiya importni cheklashi bilan, mamlakat ichida tovarlar ishlab chiqarish xarajatlari ortishiga, narxlarning ko‘tarilishiga va oqibatda, tashqi bozorlarda raqobatbardoshlik qobiliyatining yo‘qolishiga olib keladi. Shuning uchun, bu tadbir mamlakatga vaqtinchalik ustuvorlik berishi mumkin, ammo u to‘lov balansining taqchilligini keltirib chiqaruvchi sabablarni bartaraf etishga qodir emas. Kutilgan natijani olish uchun, devalvatsiya etarli darajada bo‘lishi zarur. Aks holda, u valyuta spekulyatsiyasini kuchaytiradi va valyuta kursini qaytadan ko‘rib chiqishga majbur qiladi. Haddan ortiq darajada amalga oshirilgan devalvatsiya, boshqa valyutalar kursini ham tushirishga olib keladigan, zanjirli reaktsiyani amalga oshiradi. Va natijada, devalvatsiyani amalga oshirgan mamlakat, raqobatda o‘zi kutgan ustuvorlikka ega bo‘la olmasligi mumkin. GWE 29

Valyuta cheklovlari. Ushbu tadbir eksport qiluvchilaring xorijiy valyutalardagi tushumlaridan foydalanishni cheklash, xorijiy valyutani import qiluvchilarga sotishni litsenziyalash orqali amalga oshiriladi. Shuningdek, u valyuta operatsiyalarni maxsus ruxsatnomaga ega bo‘lgan banklarda amalga oshirilishi hamda to‘lov balansidagi taqchillikni kamaytirish maqsadida, kapital eksportini chegaralash va uning oqib kelishini rag‘batlantirish, tovarlar importini chegaralashga qaratilgan tadbirlar yig‘indisidir. GWE 30

GWE 31Moliya va pul-kredit siyosati. To‘lov balansidagi taqchillikni bartaraf etish maqsadida eksport qiluvchilarga byudjet subsidiyalari beriladi, protektsionistik (ichki ishlab chiqaruvchilarni himoyalash) maqsadlarida import bojlari oshiriladi, mamlakatga pul oqimining kirib kelishini rag‘batlantirish maqsadida qimmatli qog‘ozlar egasi bo‘lgan xorijliklardan olinadigan soliqlarni bekor qilish kabi chora- tadbirlardan keng foydalaniladi. Shuningdek, pul-kredit siyosati, bank hisob siyosati va muomaladagi pulning massasini belgilash tadbirlari yuqoridagi maqsadlardan kelib chiqqan holda amalga oshiriladi.

GWE 32To‘lov balansi taqchilligi quyidagi sabablar tufayli yuzaga keladi: 1. Ishlab chiqarish sur’atlarining tushib ketishi va giperinflyatsiya. 2. Harbiy xarajatlarning ko‘payishi. 3. Markaziy bank valyuta zahiralarining kamligi. 4. Davlat pul-kredit siyosatining nobarqarorligi, chetdan kredit va investitsiyalar oqimining cheklanganligi. 5. Mamlakat milliy valyutasining nobarqarorligi va unga ishonchning yo‘qligi. 6. Milliy tovarlarning jahon bozoriga chiqarish darajasining pastligi va hokazolar.

GWE 33Mamlakat to‘lov balansining surunkali taqchilligini bartaraf qilish uchun: 1. Mamlakatda mahalliy ishlab chiqarishni va mehnat unumdorligini oshirish. 2. Chetga tovar va xizmatlar ko‘rsatish hajmi va usullarini ko‘paytirishi. 3. Importga bo‘lgan ehtiyojni kamaytirish va eksport salohiyatini oshirish. 4. Protektsionizm siyosatini joriy qilish. 5. Milliy valyuta barqarorligini o‘rnatish bo‘yicha tadbirlar amalga oshirish lozim.

34 GWEJahon amaliyotida to‘lov balansi taqchilligini qoplashning asosiy ikkita usulidan foydalaniladi:  Vaqtinchalik usul;  So‘nggi usul. To‘lov balansi taqchilligini qoplashning vaqtinchalik usuliga xalqaro kreditlarni jalb etish kiradi. So‘nggi usulda mamlakat rasmiy oltin-valyuta zahirasini ishlatish orqali to‘lov balansi taqchilligini bartaraf etadi.

GWE 35To‘lov balansini tartibga solishning moddiy asosi bo‘lib quyidagilar xizmat kiladi: • rasmiy oltin-valyuta zaxiralari; • milliy daromadning davlat byudjeti orqali taqsimlanadigan qismi; • davlatning xalqaro iqtisodiy munosabatlarda kapital eksport qiluvchi, kreditor, kafolat beruvchi, qarz oluvchi sifatida bevosita qatnashishi; • tashqi iqtisodiy operatsiyalarni me’yoriy xujjatlar va davlat organlari yordamida tartibga solish.

Hisob-kitoblar balansi va to‘lov balansi orasidagi farqlar quyidagilardan iborat:  to‘lov balansida mamlakatning valyuta tushumlari va to‘lovlari o‘z ifodasini topadi, hisob-kitoblar balansida esa, davlatning tashqi iqtisodiy aloqalar bo‘yicha talab va majburiyatlari hisobga olinadi;  to‘lov balansi faqat real tushum va to‘lovlarni ifodalaydi, hisob-kitob balansi esa xali to‘lanmagan qarz va majburiyatlarini ham o‘z ichiga oladi;  to‘lov balansida hisob-kitob balansida o‘z ifodasini topgan xali «uzilmagan» berilgan va olingan kreditlar hisobga olinmaydi;  to‘lov va hisob-kitob balanslarining oxirgi qoldiqlari-aktiv yoki passiv bo‘lishi mohiyati jihatdan mos kelmaydi va qarama-qarshidir. Chunki kreditor davlatlarning hisob-kitob balanslari asosan aktiv, to‘lov balanslari esa passiv bo‘lishi mumkin. Qarzdor mamlakatlarda esa passiv hisob-kitob balansi qoldig‘i ba’zi vaqtlarda aktiv to‘lov balansi qoldig‘iga to‘g‘ri keladi;  to‘lov balansi faqat to‘langan eksport va importni o‘z ichiga oladi, hisob- kitob balansi esa xali to‘lanmagan, kreditga berilgan tovaroobortni ham o‘z ichiga oladi.

GWE 37E’tiboringiz uchun rahmat!!!.

O'xshashlar

Xalqaro moliya

Xalqaro moliya tizimi

Xalqaro moliya bozori

O‘zbekistonning xalqaro moliya tizimiga integratsiyalashuvi

Moliya bozori va portfellarni boshqarish