Xududiy majmualar rivojlanishining ekologik muammolari - Geografiya - Slaydlar

Xududiy majmualar rivojlanishining ekologik muammolari

Yuklangan vaqt:

21.01.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1480.2861328125 KB

Ko'chirib olish

Xududiy majmualar rivojlanishining ekologik muammolari

Reja: 1. Tabiiy ekologiyadan ijtimoiy ekologiyaga. 2. Sanoat tarmoqlarining ekologik tavsiflari. 3. Qishloq xo’jaligi va transport joylashuvining ekologik jihatlari. 4. Tabiatdan foydalanishning iqtisodiy-ekologik asoslari.

Dastavval «ekologiya» tushunchasi nemis olimi Ernst Gekkelg‘ tomonidan 1868 yilda ishlatilgan. U ekologiyani zoologiya fanining bir yo’nalishi sifatida ta’riflab, hayvon organizmlarining va barcha hayvonlarning o’zaro hamda tashqi muhit bilan munosabati mazmunida talqin qilgan. Demak, bu erda ekologiya yoki munosabat uch darajada nazarda tutilgan: 1)hayvon (aniqrog’i, Gekkelg‘ misolida-qurbaqa) ichki organizmlarning o’zaro munosabati; 2) shu turdagi hayvonlarning o’zaro munosabati; 3) ana shu hayvonlarning tashqi muhit bilan munosabati. Keyinchalik ekologiyaning ilmiy asoslari CH.Darvin tomonidan chuqurroq rivojlantirilgan.

Zoologik ekologiya asta-sekin qsimlik ekologiyasiga qtgan va u to’la mahnodagi biologik ekologiya yoki bioekologiyaga aylangan. Sqngra amerikalik (CHikagolik) tibbiyot olimlari «Inson ekologiyasi», «Ekosistema» tushunchalarini kiritib, ularni inson organizmi va salomatligi nuqtai nazaridan ishlatgan. Ayni vaqtda shaharlar rivojlanishi natijasida «urboekologiya» tushunchasi ham vujudga kelgan. O’z navbatida urboekologiya va inson ekologiyasi asosida ijtimoiy ekologiya shakllangan bo’lib, u rasmiy ravishda 70-yillarda tan olingan. Shunday qilib, ekologiyaning evolyutsion o’zgarishi zooekologiya  fitoekologiya q bioekologiya  inson ekologiyasi q urboekologiya  ijtimoiy ekologiya shaklida sodir bo’lgan. Hozirgi kunda ekologiyaning yo’nalish va turlari juda ko’payib ketgan (geoekologiya, bioekologiya, geologik ekologiya, iqtisodiy ekologiya, o‘atto ximik va matematik ekologiya, huquq ekologiyasi va o‘.k.). Natijada, aytish mumkinki, bugungi kunda hamma ekolog, lekin ayni vaqtda aniq, umumiy ekologiyaning o’zi yqqdek. Chunki, biror bir kishini ekologiya bo’yicha har tomonlama mutaxassis darajasida ehtirof etish qiyin.

Omma orasida esa «Ekologiya» tushunchasi ko’proq atrof-muhitning ifloslanishi, zarar va zaharlanishi bilan uyg’unlashib ketadi. Vaholanki, biz yuqorida ko’rganimizdek, ushbu atamaning mahnosini faqat bir tomonlama, salbiy ruo‘da talqin qilish noto’g’ridir. Biroq, shu bilan birga tan olish lozimki, chindan ham ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi va mujassamlashuvi, shaharlar va urbanizatsiya taraqqiyoti tabiat va inson (jamiyat) orasidagi muvozanatni buzdi, ekologik muammo global, olamshumul ahamiyat kasb etib, u o‘atto urush va tinchlik muammosidan ham oldinga chiqib oldi. Shuning uchun hozirgi sharoitda ijtimoiy hayotning biror bir sohasi yqqki, u ekologiya bilan bog’liq bo’lmasa. Hududiy mehnat taqsimoti, ishlab chiqarish tarmoqlarining ko’payib borishi, yangi erlarning o’zlashtirilishi va boshqalar tabiatga texnogen va antropogen ta’sirni kuchaytirdi. Oqibatda Yer yuzida tabiiy sharoiti o’zgarmagan joyning o’zi deyarli qolmadi. Madomiki, barcha hududlar ekologik vaziyati buzilgan ekan, u holda bu vaziyatning darjasi, holati to’g’risida gap yuritish talab etiladi.

Tog’-kon sanoati natijasida texnogen landshaftlar vujudga keladi, «bedlendlar» (yomon yerlar) paydo bo’ladi, joy relg‘efi, geomorfologiyasi buziladi. Bunday sanoat rayonlarida shakllangan shaharlar yaxlit hududiy birlikka ega emas, ularda transport va boshqa aholiga xizmat ko’rsatish sohalarini hududiy tashkil qilish murakkablashadi. Shuningdek, tog’-kon sanoati rayonlarida yer osti qishliqlari vujudga keladi, ayniqsa temir rudasi, qqng’ir kqmir, turli tuz konlari va boshqalarni ochiq usulda (karherlarda) qazib olishda landshaftning tabiiy «basharasi» buziladi, qimmatbaho va serhosil tuproq, unumdor ekin maydonlari qishloq xo’jaligi oborotidan chiqib ketadi.

Elektr-energetikaning ekologik xususiyatlari ham o’ziga xos. Masalan, suv elektr stantsiyalari (GES), umuman olganda, ekologik jihatdan toza, bezarar korxona hisoblanadi. Ular faqat katta er maydonlarini suv omborlari uchun talab qiladi, xolos. qolgan masalalarda esa GESlar atrof ekologiyasini yaxshilaydi. Ayni vaqtda issiqlik elektr stantsiyalarining ekologik oqibatlari ancha salbiy. Xususan, shahar ichkarisidagi TETSlar, yirik shaharlar yaqinida joylashgan GRESlar atrofga yomon ta’sir qiladi – zaharli gazsimon tutunlar atmosfera havosini ifloslantiradi, yoqilg’i yondirilgandan qolgan kullar esa sunhiy tepaliklarni hosil qiladi. Shuning uchun katta quvvatga ega bo’lgan issiqlik elektr stantsiyalari joyning relg‘efi, shamol yo’nalishi va boshqa meteorologik omillarni hisobga olgan holda qurilishi kerak. Tadqiqotlarga ko’ra, respublikamizdagi yirik Sirdaryo, Yangi-Angren kabi GRES atroflarining havosi va suv tarkibi o’zgargan, tuproq qatlami, ekin maydonlar va hayvonot dunyosi ancha zarar ko’rgan.

Ma’lumki, rangdor metallar odatda kompleks holda uchraydi. Ularni qazib olish va qayta ishlashda gazsimon chiqindilar ko’p ajraladi. Masalan, mis yoki qqrg’oshik eritish zavodlaridan katta o‘ajmda oltingugurt gazi chiqadi, uni qayta ishlash asosida oltingugurt kislotasini olish mumkin. Umuman, qora va rangli metallurgiyada ishlab chiqarish chiqindilarini qayta ishlash (utilizatsiya qilish) iqtisodiy va ekologik jihatdan qta muhimdir. Sanoat tarmoqlari ichida ximiya sanoatining suv, havo va tuproqqa, inson salomatligiga ta’siri eng kuchli. Xususan sintetik tola, kauchuk, ammiak, qishloq xo’jaligi zararkunandalari uchun turli gerbitsid va zaharli moddalar, mineral qg’itlar ishlab chiqarish ekologik tomondan xavflidir. Shuning uchun bo’lsa kerak, O’zbekistondagi yirik ximiya sanoati markazlarida-CHirchiq, Olmaliq, Navoiy, Farg’onada ekologik vaziyat uncha sog’lom emas. Bundan tashqari, qashqadaryo viloyatidagi Sho’rtan, Muborak gaz ximiyasi sanoat markazlarida ham bu vaziyat yaxshilanishi talab etiladi.

Mashinasozlik zavodlarining ekologik xavfi uncha yuqori emas. Ammo ular yirik GESlar kabi katta er maydonini talab qiladi. Shu bois bunday korxonalarning ayniqsa, sug’orma dexqonchilik rayonlarida joylash-tirilishi puxta asoslashni talab qiladi. TSellyuloza-qog’oz sanoatining atrof muhitni, eng avvalo suvni, tsement sanoati esa shahar havosini chang va chiqindilari bilan ifloslantiradi. Bularga nisbatan engil hamda oziq-ovqat sanoati korxonalarining ekologik ta’siri kamroq. Biroq, paxta tozalash, konserva, vino zavodlarining yaqin atroflarida ekologik muhit o’zgarishini ham inkor etish noto’g’ri. Shunday qilib, sanoat tarmoqlarining ekologik xavfini 10-balli shkalada quyidagicha baholashimiz mumkin: Ximiya sanoati-10, rangdor metallurgiya –9, issiqlik elektr stantsiyalari-8, qora metallurgiya-7, tsement sanoati-6, tsellyuloza-qog’oz sanoati-5, charm sanoati va jun yuvish-4, oziq-ovqat-3, paxta tozalash zavodlari –2, mashinasozlik va metallni qayta ishlash –1. Bu baholar, albatta, juda qat’iy emas va ular tegishli mutaxassis –ekspertlar tomonidan yanada aniqlashtirilishi mumkin.

CHorvachilikning tabiiy muhitga ta’siri chorva mollarning turiga bog’liq. Ayniqsa cho’chqachilikning ta’siri kuchli. Masalan, 100 000 boshli cho’chqachilik fermasi 1 mln. aholiga ega bo’lgan shahar ekologiyasini buzishga qodir. Boshqa chorvachilik fermalari ham atrof-muhit tabiatini buzadi. Tranport, xususan shahar transportining atmosfera havosini buzilishida roli katta. Avtomobillar sonining ko’payishi, ularga mos holda yo’llarning o’z vaqtida kengaymasligi va magistrallashmasligi shahar havosini ifloslantirishga sabab bo’ladi. Shuningdek, transport shovqini ham aholi oromini buzadi. Bunday holat avvalo guzar va chorrao‘alarda, vokzal va aerodrom, aeroport atroflarida juda keskin. Yuzaga kelgan noxush ekologik vaziyat shahar aholisi orasida o’ziga xos kasalliklarning ko’payishiga olib keladi.

Umuman olganda, barcha ishlab chiqarish tarmoqlarini joylashtirishda ekologik bilim talab qilinadi. Ekologik fikrlash hamma vaqt uzoqni qylashni, «etti qlchab bir kesish»-ni nazarda tutadi. Barchaga ma’lum bo’lgan va «ekologiya» tushunchasi bilan uyg’unlashib ketgan Orol muammosidan tashqari, respublikamizning o’zida ishlab chiqarishni ekologik jihatdan noto’g’ri joylashgantirilganligi xususida juda ko’p misollar keltirsa bo’ladi. Masalan, 2,5 mln. aholiga ega bo’lgan Toshkentning yonginasida joylashgan CHirchiq shao‘rida ximiya sanoati korxonalari poyafzal fabrikasi, qtga chidamli va qiyin eruvchi metallar kombinati va boshqalar bor. Natijada bu sanoat markazi va uning atrofini ekologik holati yaxshi emas. Deyarli shunga qxshagan vaziyat, shuningdek, Navoiy, Farg’ona, Olmaliq, Andijon, Oxangaron kabi shaharlarda ham kuzatiladi.

O'xshashlar

Hududiy majmualar va urbanizatsiya

Aholi joylashuvi va geodemografik majmualar

Hududiy majmualar va iqtisodiy rayonlashtirish

Aholiga xizmat ko‘rsatish va hududiy ijtimoiy majmualar

Tabiiy gеоgrafik rayоnlashtirish muammolari