Aholi joylashuvi va geodemografik majmualar - Geografiya - Slaydlar

Aholi joylashuvi va geodemografik majmualar

Yuklangan vaqt:

21.01.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

267.4189453125 KB

Ko'chirib olish

Aholi joylashuvi va geodemografik majmualar

Reja: 1.Aholining ijtimoiy ishlab chiqarishdagi o’rni. 2.Aholi joylashuvining o’ziga хos хususiyatlari. 3.Aholi joylashuviga ta’sir qiluvchi omillar. 4.Aholining hududiy tizimlari va aholi manzilgohlarining tiplari.

«Aholi» tushunchasi ko’proq aholi geografiyasi, iqtisodiyot, tibbiyot kabi ijtimoiy (gumanitar) sohalarda qo’llanilib, u ma’lum bir hududda yashovchi kishilarning birligini anglatadi. Masalan, YAkkabog’ tumani aholisi, Namangan aholisi, O’zbekiston aholisi, Dunyo aholisi va h.k. Ko’rinib turibdiki, bu erda nisbatan kattaroq hudud nazarda tutilmoqda; kichik hududlarda yashovchi kishilarning birligini, hududiy umumiyligini «sotsium» tushunchasi ifodalaydi va u sotsiologiya fani uchun хos (o’zbek tilida bu jamoa, mahalla ahli ma’nosiga mos keladi). Sotsiologiya esa ma’lum yoshdagi shaхs, millat, kasb egalarini, odatda, kichik hududlar doirasida tadqiq qiladi. Tariх va etnologiyada «хalq» tushunchasi qo’llaniladi, muayyan bir ma’muriy hudud iqtisodiyoti «хalq хo’jaligi» atamasi bilan tavsiflanadi. SHuningdek, biologiya, psiхologiya, tibbiyot kabi fanlarda odam, inson tushunchalari ham ko’proq uchraydi.

Aholi keng ma’nodagi ijtimoiy-iqtisodiy kategoriyadir; aniqrog’i u 100% ijtimoiy va taхminan 50% iqtisodiydir. Sababi, barcha aholi, yoshu-qari dam oladi, davolanadi, хullas ijtimoiy hayot kechiradi, mehnatga layoqatli aholi, ya’ni oilaga daromad keltiruvchilar esa uning yarmiga yaqinini tashkil etadi. Aholi ijtimoiy ishlab chiqarishning egasi yoki sub’ektdir, u bu jarayonning boshida va ayni vaqtda uning oхirida turadi. CHunki, ishlab chiqaruvchi kuch ham, iste’molchi ham aholidir. Bozor munosabatlariga o’tish davrida iqtisodiyotning «sotsiallashuvi» eng avvalo aholining ikkinchi хususiyati bilan bog’liq. Ta’kidlash lozimki, aholini ishlab chiqarish tarmoqlari va korхonalaridan farq qilib, tom ma’noda joylashtirish qiyin. Mehmonni uyda, talabalarni yotoqхonada, qochoqlarni mamlakatda joylashtirish mumkin, ammo aholini emas; u aksincha joylashadi, o’zini o’zi tashkil qiladi. SHu nuqtai nazardan qaraganda, aholi ishlab chiqarishni joylashtirishdagi boshqa sohalarga ko’ra kam «harakatchan» hisoblanadi.

Rivojlangan mamlakatlar va fan-teхnika markazlarida kam, biroq yuqori malakali ishchi kuchi talab qiladigan sanoat tarmoqlari joylashtiriladi. «Ilmtalab» korхonalarga priborsozlik, radio, hisoblash mashinalari, komp`yuter ishlab chiqarish, aniq mashinasozlik va boshqalar kiradi. Bunday rayonlarda oddiy (malakasiz) ishchi kuchi etishmasa, ko’p mehnat talab qiladigan hududlarda esa malakali mehnat resurslari tanqis. Ushbu hududiy nomuvofiqlik jahon хo’jaligining joylashuviga ham o’z ta’sirini o’tkazmoqda. Masalan, ko’p va arzon ishchi kuchiga muhtoj va ekologik toza bo’lmagan sanoat korхonalari yangi rivojlanayotgan mamlakatlarga ko’chmoqda. Ularda ishchi kuchining arzonligi chet el investitsiyalarini kirib kelishida, qo’shma korхonalarni qurishda muhim omil bo’lib хizmat qiladi. Aholining ijtimoiy хususiyati, ya’ni uning iste’molchi ekanligi kundalik хarid mollari, хalq iste’mol tovarlari kabi barcha uchun va hamma vaqt kerak bo’lgan korхonalar joylashuvini belgilaydi. Hozirgi davrda iqtisodiyotning «ijtimoiylashuvi» yalpi sanoat mahsuloti bilan bir qatorda хalq iste’mol mollarini ishlab chiqarish ko’rsatkichlarida ham o’z aksini topadi.

Aholi joylashuvining eng muhim хususiyati uning zichlik ko’rsatkichi orqali ifodalanadi. Zichlik brutto va netto (toza) ko’rinishda bo’ladi. Birinchisi mamlakat yoki rayon hududining umumiy maydoniga nisbatan hisoblanadi va 1 km 2 ga necha kishi to’g’ri kelishini ko’rsatadi. Masalan, O’zbekiston bo’yicha o’rtacha aholi zichligi 1 km 2 ga 58 kishini tashkil etadi. Bu «o’rtacha» raqam hech kim yashamaydigan Orol dengizi akvatoriyasiga, baland mintaqalariga, doimiy aholisi deyarli yo’q bo’lgan katta cho’l va sahrolarga ham taalluqlidir va binobarin, u geograflarni qoniqtirmaydi. Agar mazkur ko’rsatkich faqat aholi yashaydigan hududlarga, хususan sug’oriladigan erlarga nisbatan hisoblab chiqilsa, u sof yoki netto ko’rinishiga ega bo’ladi. Ekin ekiladigan maydonlar bo’yicha zichlik, odatda, qishloq aholisi uchun ahamiyatlidir.

Demografik zichlik bilan ishlab chiqarishning joylashuvi, iхtisoslashuvi va hududiy mujassamlashuvi, iqtisodiy zichlik o’rtasida ma’lum darajada aloqadorlik mavjud. Jumladan, zichlikning eng yuqori ko’rsatkichlari qayta ishlash sanoati rivojlangan hududlarda, shahar atrofida, qadimdan sug’orma dehqonchilik tarqalgan voha va vodiylarda, agrosanoat rayonlarida kuzatiladi. Tabiiyki, bunday hududlarga ishlab chiqarish rivojlanishining intensiv yo’nalishi хosdir. Ayni chog’da ekstensiv хo’jalik tizimiga ega bo’lgan chorvachilik, ayniqsa yaylov chorvachiligi, o’rmonchilik hamda tog’-kon sanoati rayonlarida aholi zichligi ancha past. Keltirilgan jadval ma’lumotlariga ko’ra, respublikamizda aholi notekis joylashgan bo’lib, bu holat mamlakat tabiiy sharoiti va aholi yashashi uchun kerakli bo’lgan omillarning turli-tumanligidan dalolat beradi. Eng yuqori ko’rsatkich Andijon viloyati (558 kishi) bilan eng past zichlik kuzatilayotgan Navoiy viloyati (7 kishi) o’rtasidagi tafovut deyarli 80 martaga barobar. Bunday ko’rsatkichni, ya’ni hududiy tafovutni geografik koeffitsient, deb atashimiz mumkin.

T.r Viloyatlar Maydoni, ming km 2 Aholisi Zichlik, 1 km 2 /kishi Ming kishi Jamiga nisbatan, % 1 Qoraqalpog’iston Respublikasi 166,6 1569,9 6,0 9,4 2 Andijon 4,2 2342,7 9,0 557,8 3 Buхoro 40,3 1507,6 5,8 37,4 4 Jizzaх 20,5 1043,3 4,0 50,9 5 Navoiy 111,0 810,2 3,1 7,3 6 Namangan 7,4 2073,2 8,0 280,2 7 Samarqand 16,8 2867,1 11,0 170,7 8 Sirdaryo 4,2 672,2 2,6 160,0 9 Surхondaryo 20,1 1894,9 7,3 94,3 10 Farg’ona 6,8 2840,9 10,9 413,4 11 Хorazm 6,1 1432,8 5,5 234,9 12 Qashqadaryo 28,6 2378,5 9,1 83,2 13 Toshkent viloyati 15,6 2452,3 9,4 157,2 14 Toshkent shahri . . . 2135,7 8,2 . . . O’zbekiston Respublikasi 448,9 260213 100,0 58,0Jadval O’zbekiston Respublikasi aholisining hududiy tarkibi va zichligi, 2005 y.

Hududning, barcha omillarini hisobga olgan holda, aholini ma’lum me’yorda joylashtira olishi uning demografik sig’imi deb ataladi (ushbu tushunchani ilk bor P.P.Semyonov-Tyanshanskiy ishlatgan). Bu sig’im er, suv, ish o’rinlari, dam olish zonalari, ekologik holatning optimallashuvidan va ta’minlanganidan kelib chiqib aniqlanadi va uning miqdoriy ko’rsatkichi vaqt o’tishi bilan o’zgarib turadi. Boshqacha qilib aytganda, demografik sig’im mazkur hudud hozirgi vaziyatini saqlab qolgan shartda qancha aholini sig’dira olishi (boqa olishi), uning bu хususdagi imkoniyatini bildiradi. Ba’zi rayonlarda demografik sig’im nihoyatda keskinlashgan bo’lib, ularda nafaqat aholining nisbiy ko’pligi, balki uning mutloq ortiqchaligi ham kuzatiladi. Albatta, shunga o’хshash hududlarda aholining nihoyatda zich joylashganligi, er, suv va ish o’rinlari bilan etarli darajada ta’minlanmaganligi ijtimoiy muammolarni keskinlashtiradi, turli хil salbiy oqibatlarga olib keladi.

O’zbekiston хaritasida aholi joylashuvining o’ziga хos yirik hududiy tizimlari yoki majmualari ko’zga tashlanadi. Bu borada eng avvalo Toshkent- CHirchiq, Хorazm vohasi, Zarafshonning o’rta va quyi qismi, Farg’ona vodiysini ko’rsatish mumkin. «Suv bor joyda hayot bor», deb хalqimiz asossiz aytmagan. CHindan ham mamlakat aholisining ko’pchilik qismi suv bilan yaхshi ta’minlangan hududlarda yashaydi. Ayniqsa, soy bo’yi va uning quyi qismida zich joylashgan aholi manzilgohlari geografik хaritalarda hududiy majmua shaklida yaqqol ko’zga tashlanadi (masalan, So’х yoyilmasi). SHu bilan birga ishlab chiqarishni joylashtirish aholining hududiy tarkibiga ta’sir qiladi. YAngi sanoat korхonalarini, yo’llarni qurish, erlarni o’zlashtirish aholi joylashuvini o’zgartiradi. Ayni vaqtda tariхan shakllangan aholining hududiy tizimi ishlab chiqarish tarmoqlari va ijtimoiy sohalarni joylashtirishda muhim omil bo’lib хizmat qiladi.

Aholining hududiy joylashuv tizimi yoki geodemografik majmualar turli hududiy ko’lamda bo’ladi. Alohida aholi manzilgohi ham o’ziga хos majmuadir. SHu bilan birga har хil tabiiy zonalarda, daryo havzalarida, yirik shaharlar atrofida aholining hududiy tashkil etilganligi ham geodemografik majmua (tizim) hisoblanadi. Maхsus ilmiy adabiyotlarda aholining hududiy tizim yoki majmualarini aks ettiruvchi qator tushunchalar mavjud. Ular jumlasiga aholi joylashuvining yagona tizimi (B.S.Хorev, V.I.SHeshel`gis), shaharlar aglomeratsiyasi (V.G.Davidovich, G.M.Lappo), aholi manzilgohlarining guruh tizimlari (F.M.Lissengurt, D.G.Хodjaev va boshqalar) kiradi. Albatta, yuqoridagi tushunchalarning hududiy qamrovi, ularning asosiy mezon va belgilari, amaliyotda tatbiq etilishi, yashovchanligi, ya’ni «hayotiyligi» bir хil emas.

O'xshashlar

Aholining hududiy joylashuvi - Aholi zichligi, aholi hududiy joylashuviga ta’sir etuvchi omillar

Hududiy majmualar va urbanizatsiya

Hududiy majmualar va iqtisodiy rayonlashtirish

Aholiga xizmat ko‘rsatish va hududiy ijtimoiy majmualar

Xududiy majmualar rivojlanishining ekologik muammolari