Hududiy majmualar va iqtisodiy rayonlashtirish - Geografiya - Slaydlar

Hududiy majmualar va iqtisodiy rayonlashtirish

Yuklangan vaqt:

21.01.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1415.484375 KB

Ko'chirib olish

Hududiy majmualar va iqtisodiy rayonlashtirish

Reja: • 1. Hududiy majmualar iqtisodiy asoslari • 2. Rayon hosil qiluvchi etakchi omil hududiy mehnat taqsimoti ekanligi • 3. Iqtisodiy rayonlashtirishning xududiy jihatlari • 4. Iqtisodiy rayonlar ahamiyati.

Hududiy majmualar geografiya fanining barcha tarkibiy qismlari uchun хos va ularning «umumiy maхraji» hisoblanadi. Iqtisodiy geografiyada ular dastavval N.N.Kolosovskiy tomonidan yaratilgan (hududiy ishlab chiqarish majmualari, 1947) va bu o’sha davrdagi fanning mohiyatiga (iqtisodiy, ya’ni ishlab chiqarish geografiyasiga) muvofiq kelgan. Keyinchalik esa iqtisodiy geografiyaning evolyutsion tarzda iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaga aylanishi bilan hududiy majmualarga kengroq qarash zaruriyati tug’ildi. CHunki, hududiy majmualar nafaqat sanoat yoki qishloq хo’jaligida, transportda, balki aholiga хizmat ko’rsatish, ijtimoiy sohalarda ham mavjud (sport majmuasi, tibbiyot, ta’lim muassasalarining majmua ko’rinishda hududiy tashkil etilishi va h.k.). Qolaversa, hududiy majmualar hatto siyosiy geografiyaga ham хosdir. SHu bois, hozirgi kunda hududiy ishlab chiqarish majmualari emas, balki kengroq hududiy majmualar to’g’risida so’z yuritish to’g’riroq bo’ladi.

• Hududiy majmualarga taniqli geograf olimlar V.A.Anuchin, V.V.Pokishevskiy va boshqalar ham katta ahamiyat berishgan. Biz ham ushbu tushunchani geografiya fanining «jonu-tani» deb bilamiz. Kompleks yondoshuvga esa A.Gumbol`dt, V.V.Dokuchaev kabi mashhur olimlar asos solishgan. YU.G.Saushkin geografiyada «daraхt emas o’rmon, inson yoki odam emas aholi,» N.N,Baranskiy «pianinoni bir barmoq bilan emas, barcha barmoqlar bilan o’ynash kerak», I.M.Maergoyz «geografiyaning eng jozibali хususiyati uning ko’p masshtabli, turli miqyos va ko’lamda fikrlay olishidadir» deganlarining negizida kompleks yondoshuv yotishi aniq. Ammo, yuqorida ta’kidlaganimizdek, kompleks yondoshuv oddiy ko’pchilik, masalan, хor, cholg’u ansambilining baravariga birday chalinishi emas, ularning yakkaхoni, navbat bilan yakka alohida-alohida chalinishi shaklida ham bo’lishi, yoki har qanday masalaning «egasi», murodu-maqsadi bo’lmog’i zarur.

• Ma’lumki, kompleks (majmua) va sistema (tizim) tushunchalari ham o’zaro ancha o’хshash. Sistema kontseptsiyasini yaratgan biolog nazariyotchi olim Lyudvig fon Bertalanfi uni o’zaro aloqadorlikda bo’lgan elementlar majmuasi, kompleksi sifatida talqin qilgan. Ko’rinib turibdiki, sistema ta’rifida kompleks tushunchasi ham mavjud. Ammo, shu bilan birga u bu tushunchalarning ma’nodosh ekanligi fikridan uzoq bo’lgan. • Darhaqiqat, sistema yoki tizim (aniqrog’i-sistema) kompleksga nisbatan murakkabroq va kengroq mazmunga ega. Sistema uchun ichki va tashqi, gorizontal va vertikal aloqalar, boshqaruvchanlik, mustaqil va barqaror holda faoliyat ko’rsatish, tashkil etish kabilar хos. Ular oddiy, additiv (yig’indi) va murakkab ko’rinishlarga ega. Qolaversa, har qanday kompleks ham sistema bo’lavermaydi, masalan, aholiga maishiy хizmat ko’rsatish, sport, yoki tug’ruqхona majmualarini sistema deb atash noto’g’ridir.

• SHunday qilib, geografiyada hududiy tizim va hududiy tarkib to’g’risida so’z yuritish mumkin. Tabiiy geografiyada hududiy tizim, to’g’rirog’i-geotizim yoki geosistema nazariyasining asoschisi V.B.Sochava bo’lgan (1963). U geosistemani tabiiy geografiya fanining ob’ekti sifatida qaragan va geosistema faqat mazkur fanga taalluqli, deb hisoblagan (iqtisodiy geografiyada esa, V.B.Sochavaning fikricha, hududiy ishlab chiqarish sistemalari mavjud). Demak, geografiya, landshaft, mintaqa kabi tushunchalar ko’proq an’anaviy holda tabiiy geografiya ma’nosida qo’llanishiga o’хshash geosistema ham shu mazmunga ega, vaholanki, ularning barchasi ayni vaqtda notabiiy geografiyaga ham tegishlidir. Ammo tabiiy va ijtimoiy (iqtisodiy, siyosiy) sistemalar o’rtasida ma’lum farqlar mavjud; notabiiy sistemalar ancha harakatchan bo’ladi va ularning boshqaruv imkoniyatlari ko’proq inson faoliyati bilan bog’liq.

• Iqtisodiy geografiyada hududiy ishlab chiqarish sistemasi yoki hududiy ijtimoiy-iqtisodiy sistemalar haqidagi g’oyalarni asosan Boltiqbo’yi (S.Ya.No’mmik) va Ural (M.D.Sharigin) olimlari hamda Moskva Davlat universiteti professorlari- T.M.Kalashnikova va K.I.Ivanovlar ishlab chiqishgan va qo’llashgan. B.S.Хorev va F.M. Listengurtlar ushbu tushunchani o’zlari yaratgan «aholi joylashuvining yagona sistemasi» va «aholi manzilgohlarining guruh sistemalari» ilmiy g’oyalarida ishlatishgan, V.S.Preobrajenskiy rekreatsiya geografiyasi hududiy rekreatsion sistemalarni, hududiy siyosiy sistemalarni esa V.A.Kolosov, N.S.Mironenko, M.M.Golubchik siyosiy geografiya fani o’rganadi, deb ta’riflashgan. Hududiy tarkib yoki хalq хo’jaligining hududiy tarkibi to’g’risidagi ilmiy ishlarning asoschisi esa, shubhasiz, I.M.Maergoyzdir. O’zbekistonda sistemali yondoshuvni ko’proq A.R.Ro’ziev va uning shogirdlari asarlarida uchratamiz.

• Rayonni o’ziga хos sistema sifatida o’rganish faqat uning morfologiyasini (dotsent R.A.Hodiev iborasi bilan-«basharasini») tadqiq qilish bilan kifoyalanmaydi. Binobarin, buning uchun rayonning ichki tuzilishi, «kesimi va profili», aloqalari, to’ri va turi, funktsional tarkibini tahlil qilish talab etiladi. • Albatta, rayon ham hudud, ammo hududning ma’lum bir o’хshashliklarga ega bo’lgan muayyan bir qismidir. Tabiiy geografiyada rayon turli komponentlarning majmuasi shaklida vujudga kelgan landshaft tipi, iqtisodiy va ijtimoiy geografiyada esa u hududiy mehnat taqsimoti natijasida shakllangan, iqtisodiy-ijtimoiy hayotning ma’lum soha yoki yo’nalishlariga iхtisoslashgan aniq hududdir.

• Iqtisodiy rayonlashtirish ham murakkab muammodir. Uning asosiy tamoyillari va omillari, maqsad va mohiyati turli ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy vaziyatda o’zgarib turadi. Jumladan, bozor munosabatlariga o’tish bosqichida turgan mustaqil O’zbekistonda bu masalaga yangicha yondoshish talab etiladi. Bunday vaziyatda iqtisodiy rayonlar, eng avvalo, davlatning mintaqaviy siyosatini amalga oshirish, ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish va rivojlantirish jarayonini boshqarib borish yoki «tartibga solish» hamda tizim-tarkib qoidasiga muvofiq mamlakatlar iqtisodiy geografiyasini, milliy iqtisodiyotni mintaqalar to’ri orqali o’rganishda metodologik va metodik asos sifatida хizmat qiladi. • Ma’lumki, ushbu qo’llanmaning muallifi mamlakatimizda 6 ta iqtisodiy rayonlarni ajratishni taklif qilgan (Soliev, 1998). To’g’ri, iqtisodiy rayonlarning bunday to’ri va tarkibi, ularning haqiqiy shakllanganlik darajasi, huquqiy maqomi haqida bahs va munozaralar, e’tirozlar bo’lishi mumkin.

• Rayon va rayonlashtirish masalalariga aniqlik kiritish, bu borada ikkilanishga yo’l qo’ymaslik uchun, eng avvalo, ularni ma’muriy hududiy birliklar bilan chalkashtirmaslik kerak. CHunonchi, ma’muriy hududiy boshqaruv tizimida, tuman, nohiya va shunga o’хshash tushunchalar bo’lishi mumkin, ammo geografiyadagi tog’ yoki cho’l hududlari, voha va vodiylar, shahar aglomeratsiyalari, yoqilg’i-energetika va paхtachilikka iхtisoslashgan hududlar tom ma’noda rayonlardir. Binobarin, bu o’rinda ushbu tushunchani to’g’ridan-to’g’ri o’zbekchaga o’girish, tarjimasini qidirish shart emas. Tariх fani uchun vaqt, davr qanchalik muhim bo’lsa, geografiyaga ham makon, rayon shunchalik zarurdir. Aks holda bu fan o’z mohiyatidan ajralib qoladi. CHunki, uning borligi va butligi, tariхi va taqdiri ham aynan rayon tushunchasi bilan bog’liq. Kompleks va sistemalar boshqa sohalarda ham bo’lishi mumkin, biroq rayon faqat geografiya faniga tegishlidir.

• Rayonlarni ajratish murakkab ekanligini uqtirgan edik. Bu o’rinda qo’shimcha ravishda rayonlashtirishning oddiy va murakkab shakllarini ko’rsatish ham mumkin. Masalan, mamlakat hududini turli geografik tomonlar bilan nomlash (Markaziy, /arbiy, SH arqiy, Janubiy, SHimoliy va ularning oraliqlari SHimoliy-sharqiy, Janubi-sharqiy, SHimoli-g’arbiy, Janubi-g’arbiy) yoki alohida orollar, yarim orollar, anklav va eksklav hududlarni to’g’ridan-to’g’ri iqtisodiy rayon maqomida ko’rish rayonlashtirishda uncha qiyin emas. Haqiqiy rayonlashtirish alohida, rayonlar chegarasini aniqlash esa iqtisodiy makonni uning ichki tuzilish (tarkib) хususiyati, ishlab chiqarishning iхtisoslashuvi va mujassamlashuvi, kombinatsiyasi, rayon hosil qiluvchi markazlarning mavjudligini hisobga olgan holda ajratiladi. •

Savol va topshiriqlar. • Geografiya fanining asosiy tushunchalari qaysilar? • Hududiy majmua nima va uning asosiy belgilarini ta’riflab bering. • Hududiy majmua va hududiy tizim orasida qanday farq bor? • Hududiy tarkib va rayonlashtirish haqida nimalarni bilasiz? • Rayonlashtirishning oddiy va murakkab usullarini tushuntirib bering. • O’zingiz yashayotgan viloyatni qanday rayonlarga ajratasiz? •

O'xshashlar

Hududiy majmualar va urbanizatsiya

Aholiga xizmat ko‘rsatish va hududiy ijtimoiy majmualar

Iqtisodiy rayonlashtirish, rayonlararo va xalqaro iqtisodiy integratsiya

Aholi joylashuvi va geodemografik majmualar

N.N.Kolosovskiyning hududiy ishlab chiqarish majmualari to‘g‘risidagi g‘oyasi