Hududiy majmualar va urbanizatsiya - Geografiya - Slaydlar

Hududiy majmualar va urbanizatsiya

Yuklangan vaqt:

21.01.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1484.3115234375 KB

Ko'chirib olish

Hududiy majmualar va urbanizatsiya

Reja: 1. Shaharlar –hududiy mehnat taqsimotining natijasi. 2. Shaharlarning vujudga kelish omillari va joylanishi. 3. Ishlab chiqarishni joylashtirishda shaharlarning roli. 4. Shaharlarning rayon va majmua hosil qilish funktsiyasi.

Ma’lumki, shaharlar ijtimoiy va hududiy mehnat taqsimoti natijasida vujudga kelgan. Dexqonchilikdan hunarmandchilik va savdoning ajralib chiqishi ushbu vazifa bilan shug’ullanuvchi maxsus aholi manzilgohlarining paydo bo’lishiga sabab bo’lgan. Ular tovar ayirboshlash va vositachi markaz sifatida qulay geografik joyda rivojlanib borgan. Shaharlar dastlab davlat maqomiga teng bo’lgan (polis-shaharlar: Afina, Rim, Bog’dod, Konstantinopolg‘ yoki Vizantiya). O’zimizning qlkamiz taraqqiyotini ham Buxoro-Samarqand «musobaqasisiz», Toshkent, qqqon, Xiva, kabi qadimiy markazlarsiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Shaharlarning keyingi rivojlanishi yana o’sha ijtimoiy va hududiy mehnat taqsimotining kengayishi bilan bog’liq bo’lgan. Ularning jamiyat va ishlab chiqarishni hududiy tashkil etish hamda boshqarishdagi ahamiyati ayniqsa XIX- XX asrlarda kuchaydi. Hozirgi davrda shaharlar qishloq xo’jaligi bilan bog’liq bo’lmagan aholining yashash joyi hisoblanadi. Iqtisodiy jihatdan ular sanoat, transport, ijtimoiy-iqtisodiy nuqtai nazardan esa fan-texnika, aholiga xizmat ko’rsatish markazidir. Shuningdek, shaharlarning siyosiy ahamiyati ham katta.

Shaharlarning ishlab chiqarishni hududiy shakli sifatida yuqori darajadagi mujassamlashuvga ega. Ularning katta-kichikligi va funktsiyasi, ya’ni bajaradigan vazifasi ham aynan ishlab chiqarishning joylanishga va ixtisoslashuvi bilan bog’liq. Rivojlangan mamlakatlarda bozor munosabatlarining shakllanishida shaharlar muhim rol qynagan. Ularning bozor infrastrukturasi, bank-moliya markazi ekanligi ham ma’lum. Bunday davlatlarda urbanizatsiya darajasi juda yuqori- o‘atto 90%dan oshadi. Demak, ularni to’la shaharlashgan mamlakatlar, deb atalsa xato bo’lmaydi. Odatda, 75-90 % shahar aholisiga ega bo’lgan davlatlar milliy iqtisodiyoti yuksak darajada rivojlangan, industrial yo’nalishli mamlakatlar hisoblanadi. Agar bu ko’rsatkich taxminan 50-75% bo’lsa, bunday davlatlar iqtisodiyoti ham rivojlangan va xo’jalik tuzilmasi industrial-agrar bo’ladi; 30-50 %-li esa esa rivojlanayotgan agrar-industrial, 30%-dan pasti iqtisodiyoti zaif agrar davlatdir

Shaharlarning ikki asosiy funktsiyasi bor: shahar hosil qiluvchi va shaharga xizmat qiluvchi. Har ikkalasi ham ishlab chiqarish tarmoqlarining joylashuvi, mujassamlashuvi bilan bog’liq. Masalan, shahar hosil qiluvchi funktsiyaga tashqi transport, sanoat, fan-texnika, turizm, dam olish va xokazolar, ikkinchisiga ichki yo’lovchi transporti, shahar aholisiga xizmat ko’rsatuvchi tarmoqlar kiradi. Demak, birinchisining ahamiyati asosan tashqariga, ikkichisi— ichkariga qaratilgan bo’ladi. Shaharlarning vujudga kelishi va joylanishiga turli omillar ta’sir ko’rsatadi. Bular eng avvalo ishlab chiqarish tarmoqlaridir. Masalan, dastavval shaharlar hunarmandchilik va savdo tarmog’larini joylashtirish asosida vujudga kelgan. Keyinchalik, mayda va «katta» sanoat, turli xil transport, fan-texnika kabilar shaharlar rivojlanishiga ta’sir etgan.

Qadimda shaharlar karvon yo’llari, kema qatnaydigan va sug’orma dexqonchilik qilish imkoniyatini beradigan daryo bqylarida, tepaliklarda, muhim harbiy- strategik mavqega ega bo’lgan joylarda qurilgan. Hozirgi kunda ular har xil qazilma boylik konlari, dam olish maskanlari, universitet, ilmu-fan, bank-moliya tizimi asosida ham tashkil bo’lmoqdalar Umuman shaharlarning joylanishiga ta’sir etuvchi omillarni bir necha guruo‘ga bo’lish mumkin. Ular: tabiiy, iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy omillardir. Chunonchi, shaharni qurish uchun joy yaxshi tanlangan, uning mikrogeografik o’rni, tabiiy sharoiti-er usti tuzilishi, suv va boshqalar qulay bo’lishi talab etiladi. Ayrim shaharlar ana shu sharoitlarni hisobga olinmaganligi sababli yaxshi rivojlanmay qolgan. Masalan, 60-yillarda barpo etilgan Yangier shao‘ri Sirdaryo viloyatining markazi bo’lishi kerak edi (nomi ham yangi o’zlashtirilgan, tashkil etilgan mazmunni anglatadi). Biroq, amalda bunday bo’lmadi, sabab-bu erdagi kuchli shamol («Xovos shamoli») hisobga olinmagan edi.

Umuman shaharlarning joylanishiga ta’sir etuvchi omillarni bir necha guruo‘ga bo’lish mumkin. Ular: tabiiy, iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy omillardir. Chunonchi, shaharni qurish uchun joy yaxshi tanlangan, uning mikrogeografik o’rni, tabiiy sharoiti-er usti tuzilishi, suv va boshqalar qulay bo’lishi talab etiladi. Ayrim shaharlar ana shu sharoitlarni hisobga olinmaganligi sababli yaxshi rivojlanmay qolgan. Masalan, 60-yillarda barpo etilgan Yangier shao‘ri Sirdaryo viloyatining markazi bo’lishi kerak edi (nomi ham yangi o’zlashtirilgan, tashkil etilgan mazmunni anglatadi). Biroq, amalda bunday bo’lmadi, sabab-bu erdagi kuchli shamol («Xovos shamoli») hisobga olinmagan edi. Yurtimizda ko’pgina qadimiy shaharlar borki, ular turli noqulay tabiiy sharoitlar ta’sirida rivojlanishdan to’xtab qolgan va hozirgi kunda xarobalarga aylanib qolgan (Nasaf, Axsi, Afrosiyob, Pop, Tuproqqalha va o‘.k.). Ularda suv toshqini, zilzila, surilma, er osti suvi yuqoriligi tufayli chqkish kabi noxush hodisalar bo’lgan.

Shaharlarda ishlab chiqarishning mujassamlashuv darajasi juda yuqori. Buni ilmiy adabiyotlarda urbanistik mujassamlashuv deyiladi. A.Veberning aglomeratsiya samaradorligi ham aynan ana shunday mujassamlashuv natijasida vujudga keladi. Hududiy urbanistik mujassamlashuv tushunchasi ham mavjud (I.M.Maergoyz). U mamlakat ichki qismining katta shaharlar (ya’ni har birida aholi soni 100 ming kishidan ziyod) bilan ta’minlanganlik holatini anglatadi. Masalan, Farg’ona va Toshkent viloyatlarining hududiy urbanistik tarkibi yaxshi, Chunki ularning har qaysisida 3 tadan katta shahar mavjud. Ayni vaqtda Sirdaryo viloyatida bu daraja qta past-o‘atto viloyat markazi Guliston ham katta shaharlar qatoriga kirmaydi.

Shaharlarning klassifikatsiyasi, ya’ni katta-kichikligi bo’yicha taqsimlanishi mamlakat yoki rayon xo’jaligining hududiy tashkil etilganlik va rivojlanganlik xususiyatlarini aniq ifodalab beradi. Yuqorida keltirilgan misolimizda, Toshkent va Farg’ona viloyatlari turli bosqichdagi shahar joylariga ega. Ayni paytda ularda sanoat ishlab chiqarishining joylashuvi va mujassamlashuvi ham rivojlangan. Sirdaryo viloyatida esa shaharlar to’ri va tizimi yaxshi rivojlanmagan. Chunki sanoat va boshqa shahar hosil qiluvchi tarmoqlarning o’zlari ham xuddi shunday darajada; ushbu viloyat hududining «iqtisodiy sig’imi» yoki salohiyati ancha past bo’lib, bu erda ko’zga ko’rinadigan ishlab chiqarish markaz yoki qutblari juda oz.

Ishlab chiqarish tarmoqlarining o’ziga xos va o’ziga mos shahar xosil qilish qudrati bor. Masalan, temir yo’l yoqasida ko’proq kichik shaharlar vujudga keladi, konserva, vino yoki paxta tozalash zavodlari ham xuddi shunday shaharlarning moddiy asosi bo’lib xizmat qiladi. Ayni vaqtda yirik mashinasozlik zavodlari, metallurgiya kombinatlari nisbatan kattaroq shaharlar rivojlanishini ta’minlaydi. Shaharlar sanoat markazi, shahar aglomeratsiyalari tugunlarini aks ettiradi. Ularning hududiy ishlab chichqarish majmualar, iqtisodiy rayonlar shakllanishidagi roli ham sezilarli. Jumladan, iqtisodiy rayonlashtirishning muhim omillaridan biri-bu erda rayon hosil qiluvchi markazning borligidir. Agar bunday markaz shakllanmagan bo’lsa hudud ham iqtisodiy jihatdan hozircha rivojlanmagan, o’zlashtirilmagan. Demak, bu hudud alohida iqtisodiy rayonni tashkil etmaydi. Aksincha –agar ma’lum hududda bunday markazlar soni ko’p va ular bir biridan uzoqroqda joylashgan bo’lsa, u holda bu erda keyinchalik shunga muvofiq bir nechta iqtisodiy rayon shakllanishi mumkin («bir qozonda ikki qo’chqorning kallasi qaynamaydi», deyishadi).

O'xshashlar

Hududiy majmualar va iqtisodiy rayonlashtirish

Aholiga xizmat ko‘rsatish va hududiy ijtimoiy majmualar

Urbanizatsiya. Aglomeratsiya va megapolislar

Shaharlar rivojlanishi va urbanizatsiya

Urbanizatsiya jarayoni