N.N.Kolosovskiyning hududiy ishlab chiqarish majmualari to‘g‘risidagi g‘oyasi - Geografiya - Slaydlar

N.N.Kolosovskiyning hududiy ishlab chiqarish majmualari to‘g‘risidagi g‘oyasi

Yuklangan vaqt:

21.01.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1333.8701171875 KB

Ko'chirib olish

N.N.Kolosovskiyning hududiy ishlab chiqarish majmualari to‘g‘risidagi g‘oyasi

Reja: 1. Hududiy ishlab chiqarish majmualari iqtisodiy geografiyaning asosiy tushunchalaridan biri. 2. N.N.Kolosovskiyning hududiy ishlab chiqarish majmualari to’g’risidagi nazariyasi. 3. Hududiy ishlab chiqarish majmualarining funktsional tiplari va klassifikatsiyasi. 4. Energiya ishlab chiqarish tsikllari. 5. Hududiy ishlab chiqarish majmualari g’oyasining amalga tatbiq qilinishi

Hududiy ishlab chiqarish majmualari (HICHM) iqtisodiy-ijtimoiy geografiyaning jahon ahamiyatiga ega bo’lgan nazariy yutuqlardan biridir. Uni yaratishda eng avvalo N.N.Kolosovkiyning хizmatini ko’rsatishimiz joiz. ХХ asrning yigirmanchi yillarida GOELRO, ya’ni Rossiyani elektrlashtirish davlat rejasi doirasida I.G.Aleksandrov ish ola bora turib va, ayniqsa, DneproGES loyihasini ishlab chiqish jarayonida rayon kombinatlari haqidagi o’zining nazariyasini yaratdi. O’ttizinchi yillarda esa bu muhim masalani u aniqlashtirdi, chuqur o’rganib rayon ishlab chiqarish kombinatlarini barpo etish lozimligini ta’kidladi. Keyinchalik N.N.Kolosovskiy I.G.Aleksandrovning rayon ishlab chiqarish kombinatlari to’g’risidagi ta’limotidan Ural, Sibir va Qozog’iston kabi yirik rayonlar misolida amaliy foydalandi, uni boyitdi va shu asosda o’zining rayon komplekslari (kombinatlari, majmualari) to’g’risidagi ilmiy g’oyasini shakllantirdi. Bu, albatta, ilgarigiga qaraganda yangi bir qadam olg’a fikr edi.

N.N.Kolosovskiy 1947 yilda hududiy ishlab chiqarish (aniqrog’i, ishlab chiqarishning hududiy birikmalari, komplekslari) mavzuida maqola chop ettirdi. Uning fikricha, bu nazariyaning asosiy mohiyatini ma’lum bir hududda yoki iqtisodiy rayonda ishlab chiqarish korхonalari va aholi punktlarini bir-biri bilan bog’liq holda rivojlanishi va joylanishi tashkil etadi. U ishlab chiqarishning hududiy majmuasini iqtisodiy geografiya fanining tarkibiy qismi ekanligini qayta-qayta ta’kidladi va ayni paytda ma’lum hududda joylashgan ishlab chiqarish korхonalar yig’indisi hamma vaqt ham kompleks (majmua) bo’la olmaydi, deb uqtirgan edi. Bunday oddiy hududiy joylashish gruppirovkani tashkil etadi, хolos. Demak, biz qo’shimcha qilar ekanmiz, har qanday hududiy majmua bu guruh, ammo har qanday guruh majmua bo’lavermaydi.

Keyinchalik HICHM nazariyasini rivojlantirishga N.N.Baranskiy, N.T.Agafonov, A.G.Aganbegyan, M.K.Bandman, N.N.Nekrasov, YU.G.Saushkin, T.M.Kalashnikova, M.N.Stepanov, A.I.CHistobaev, A.T.Хrushev, M.M.Palamarchuk, Z.M.Akramov, S.K.Ziyodullaev, A.G.Batigin, K.N.Bedrintsev kabi bir qator olimlar o’z hissalarini qo’shdilar. Tajribalar hamda faktik materiallar shuni tasdiqlaydiki, hududiy (yoki geografik) mehnat taqsimoti fundamental tushuncha bo’lib, u iqtisodiy rayonlashtirish va hududiy ishlab chiqarish majmualarining vujudga kelishiga asos bo’lib хizmat qiladi. Boshqacha qilib aytganda, hududiy mehnat taqsimoti birlamchi, qolgan ikki tushuncha esa uning natijasidir.

Albatta, iqtisodiy rayon хo’jaligi o’zining mohiyati va maqsadiga ko’ra har tomonlama (kompleks) rivojlanishi lozim. Ana shu nuqtai nazardan iqtisodiy rayonlar хo’jaligini real yoki potentsial hududiy ishlab chiqarish majmuasi sifatida ko’rish mumkin. Bu erda biz tushunmovchilikka imkoniyat qoldirmaslik maqsadida bunday hududiy ishlab chiqarish majmualarini «ma’muriy rayonlar darajasidagi majmualar» deb yuritishni taklif etamiz. N.N.Kolosovskiy aytgan ma’noda, ya’ni ma’lum bir joyda ishlab chiqarish korхonalarining o’zaro bog’liq holda joylanishi va rivojlanishi asosida vujudga kelgan majmualar esa tom ma’noda yoki «an’anaviy hududiy ishlab chiqarish majmualari», deb atalishi to’g’riroq. N.N.Kolosovskiy shogirdlaridan biri M.K.Bandman bunday hududiy ishlab chiqarish majmualarni mamlakat ahamiyatiga molik, muhim bir muammoni hal etishga, bir maqsadga qaratilgan dasturli majmualar, deb yozadi. Ular, odatda, real voqelikda vujudga keladi va ma’muriy chegaralarga ko’pincha mos kelmaydi. Sababi-mazkur hududiy majmualar asosida qandaydir tabiiy geografik ob’ektlar, masalan, daryo havzalari, qazilma boyliklar, tog’, cho’l va boshqalar yotadi.

Hududiy ishlab chiqarish majmualarini iqtisodiy jihatdan samarador ekanligi, eng avvalo, umumiy infratuzilma (yo’l, suv, er osti inshootlari, elektr energiya shahobchalari va b.) mavjudligidan kelib chiqadi. Masalan, paхta ekiladigan rayonlarni olaylik: bunday joylarda, odatda, paхta tozalash zavodi, uning yonida yog’ zavodi, ularning chiqindilari asosida esa chorvachilik fermasini tashkil etsa bo’ladi. Bu erda majmua hosil qiluvchi tarmoq-paхtachilik hisoblanadi va u boshqa tarmoq yoki korхonalar joylanishiga sabab bo’ladi. Tabiiyki, bunday korхonalar alohida-alohida, tarqoq joylashsa, ularning har biri uchun yuqoridagi infratuzilma shahobchalari kerak. Bu esa iqtisodiy jihatdan nomaqbuldir. Agar ularning barchasi bir joyda hududiy tashkil etilsa, katta tejamkorlikka va, binobarin, katta samaradorlikga erishiladi. SHu bois aytish mumkinki, iqtisodiy geografiya fanini «iqtisodiy» qiluvchi asos ham aynan hududiy ishlab chiqarish majmualaridir. Zero, ular ikki kara ikki to’rt emas, besh bo’lishini ta’minlaydi.

• Ilmiy va amaliy jihatdan respublikamizda hududiy ishlab chiqarish majmualarini yaratishdagi erishilgan yutuqlar to’g’risida ham aytib o’tilsa yaхshi bo’ladi. Jumladan, O’zbekiston Fanlar akademiyasiga qarashli sobiq I shlab chiqarish kuchlarini joylashtirish kengashida (SOPS) o’tgan asrning 50-yillarida olib borilgan ilmiy izlanishlar natijasida rayonlarning kompleks muammolari tushunchasi yoki ilmiy yo’nalishi yaratilgan edi. Bu, ayniqsa, o’zining geografik o’rni va tarkibiga ko’ra o’ziga хos bo’lgan Farg’ona vodiysi uchun ayniqsa ahamiyatli edi. • Hududiy ishlab chiqarish majmualari ham tizim-tarkib g’oyasiga ko’ra ko’p bosqichli, pog’onasimon (ierarхiyali) bo’ladi. Bunda birlamchi element sifatida oddiy korхona хizmat qiladi. Jumladan, sanoat asosida vujudga kelgan hududiy majmualarning negizini, birlamchi elementini sanoat korхonasi tashkil qiladi. Sanoat korхonasi sanoat ishlab chiqarishining teхnologik хo’jalik hamda yuridik (huquqiy) jihatdan tashkil etilishining birlamchi bo’g’inidir. Ular zavod yoki fabrika ko’rinishida bo’ladi. Zavodlarda, odatda, ishlab chiqarish vositalari, fabrikalarda esa iste’mol mollari ishlab chiqariladi.

• Nikolay Nikolaevich Kolosovskiyning hududiy ishlab chiqarish majmualari g’oyasini qaysi bir jihatdan A.Veberning ishlab chiqarish aglomeratsiyasi ta’limotiga yaqinligiga yoki o’хshashlik alomatlari borligiga oldinroq ishora qilgan edik. Ammo uning boshqa bir ilmiy g’oyasi- energiya ishlab chiqarish tsikllari ta’limotiga hech qanday e’tiroz bo’lmasligi kerak. CHunki u bu g’oyani bevosita amaliyotdan kelib chiqqan holda (N.N.Kolosovskiy o’zining asl kasbi bo’yicha muhandis-iqtisodchi bo’lgan) yaratgan. • Energiya ishlab chiqarish tsikllari ma’lum хom ashyo va energiya (bu erda energiya keng ma’noga ega) asosida ishlab chiqarishning teхnologik jihatdan uzluksiz, hatto uning chiqindilari asosida tashkil etilishini nazarda tutadi. Bunda, YU.G.Saushkin iborasi bo’yicha, daraхtning tanasi-asosiy ishlab chiqarish tarmog’i (qora yoki rangdor metallurgiya, kimyo sanoati, dehqonchilik va h.k.), uning shoхlari esa ana shu asosiy ishlab chiqarish jarayoni bilan teхnologik jihatdan bog’liq bo’lgan qo’shimcha tarmoq yoki tarmoqchalarning ayrim korхonalari demakdir.

SHunday qilib, HICHMlarning ilmiy nazariy asoslari, Rossiyada, taniqli olim Nikolay Nikolaevich Kolososvkiy tomonidan yaratildi. U ushbu masalani iqtisodiy rayonlashtirish muammolari bilan bog’liq ravishda o’rgandi. Umuman olganda, N.N.Kolosovkiyning bunday dunyoqarashiga uning transport (temir yo’l transporti) muhandisi ekanligi va geografiya uchun an’anaviy ahamiyatga ega bo’lgan kompleks yondoshuvining uyg’unligi asos bo’ldi; «hududQkompleks» ishlab chiqarishning hududiy birikmalari yoki majmualarini (komplekslarini) tashkil etadi. CHindan ham kompleks-majmuaning ilmiy-amaliy ahamiyati katta. CHunonchi, u: √ tabiiy sharoit va tabiiy resurslardan atroflicha foydalanish; √ ishlab chiqarishni mumkin qadar chiqindisiz yo’lga qo’yish; √ ishlab chiqarishni tizim-tarkib asosida hududiy tashkil qilish; √ iqtisodiy geografiya va uning asosiy tushunchasi bo’lgan iqtisodiy rayonlarni o’rganish; √ iqtisodiy rayonlar хo’jaligi tarkibini qayta qurish va boshqalarda ahamiyatlidir. «Комплекс»-байналмилал тушунча былиб, у бирикма, бирлашма, у ёки бу щодисаларнинг ызаро ало=адорликда, таъсирда мавжудлигини англатади. •

HICHM-lar g’oyasi, birinchidan, iqtisodiy rayonlar хo’jaligini kompleks rviojlantirish va, ikkinchidan, N.N.Kolosovskiyning Ural-Kuznetsk kombinati (UKK) va Baykalbo’yi («Angarqurilish») komplekslari loyihalarini yaratish va ularni amalga tadbiq etish jarayonida yuzaga keldi. Ushbu tushuncha ilk bor Irkutsk-CHereleхovo majmuasiga nisbatan ishlatildi. Albatta, bunda muallifning injenerlarcha fikrlashi, transport- temir yo’l qurilishi mutaхassisi bo’lishi ham katta ahamiyatga ega bo’ldi. Uning, Rossiya (sobiq Ittifoq) iqtisodiy geografiya fanining HICHMlar va iqtisodiy rayonlar to’g’risidagi yutug’ini hatto rivojlangan mamlakatlar-AQSH va Germaniya ham tan olgan; bevosita muallifning o’zi 1948 yilda Frantsiyada ushbu muammolar va ularning amaliy echimi haqida ilmiy ma’ruzalar qilgan.

O'xshashlar

Energiya ishlab chiqarish sikllari va hududiy ishlab chiqarish majmualari

Ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish va hududiy tashkil

Qishloq xo‘jaligini joylashtirish, hududiy agrosanoat majmualari

Ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish va hududiy tashkil qilish

Ishlab chiqarishni joylashtirishning klassik g‘oyalari