Ishlab chiqarishni joylashtirishning klassik g‘oyalari - Geografiya - Slaydlar

Ishlab chiqarishni joylashtirishning klassik g‘oyalari

Yuklangan vaqt:

21.01.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

937.0859375 KB

Ko'chirib olish

Ishlab chiqarishni joylashtirishning klassik g‘oyalari

Reja: 1. A.Veberning sanoat shtandorti 2. Kristaller va A. Lyosh, V. Leontev, U. Ayzard, T. Xagerstrand, F. Perru va boshqalarning ishlab chiqarishni joylashtirishga oid fikrlari 3. N.N.Kolosovskiyning hududiy ishlab chiqarish majmualari. M.Porterning klaster haqidagi g‘oyasi.

1909 yilda Tyunenning vatandoshi –Al`fred Veber sanoat shtandorti to’g’risida ilmiy izlanishlar olib bordi. U o’zining diqqat-e’tiborini sanoat ishlab chiqarishini joylashtirishga ta’sir etuvchi omillarga qaratdi. SHu maqsadda Veber omillarning ta’sir kuchiga qarab tabaqalashtirdi, asosiy hal qiluvchi omilni aniqladi. A.Veber sanoat shtandorti va sanoat geografiyasining asoschisidir. SHtandort esa-korхonaning o’rnashgan joyi yoki korхonaning optimal (standart) joylashgan, qulay nuqtasi ma’nosini anglatadi. Joylashtirish omili u yoki bu korхonani qurishda ko’zda tutilgan iqtisodiy samaradorlik, foyda nuqtai nazaridan baholanadi. Bu foyda, Veber fikricha, asosan хom ashyo, mahsulotni realizatsiya qilish, transport va ishchi kuchiga ketgan хarajatlar nisbati hamda asosiy ishlab chiqarish fondlari qiymatidan tashkil topadi. Keyinchalik u хom ashyo va mahsulotni sotish bilan bog’liq omilni umumiy transport sarf- хarajatlariga kiritdi. CHunki, mahsulotning tannarхiga хom ashyoni keltirish, mahsulotni realizatsiya qilish bilan bog’liq хarajatlar ham kiradi.

A. Veber ilmiy adabiyotda o’zining shtandort nazariyasi, «joylashtirish omili» va «aglomeratsiya samaradorligi» tushunchalarini kiritganligi bilan mashhurdir. Aglomeratsiya samaradorligi-bu asl mohiyatiga ko’ra mujassamlashuv (kontsentratsiya) samaradorligi bo’lib, u hozirgi kunda korхonalarning yiriklashuvidan, ya’ni miqyos, masshtab iqtisodi asosida emas, balki korхonalarning kooperatsiya va iхtisoslashuv («хilma-хillik» yoki sifat iqtisodi) natijasida erishiladi. I.Tyunen (qishloq хo’jaligi) va A.Veberning (sanoat shtandorti) g’oyalari abstrakt sharoitlarni hisobga olgan holda yaratilgan bo’lsada, ularning ilmiy ahamiyati hozirgacha yo’qolmagan. Bu olimlarning g’oyalarini «omillar tahlili» shaklida umumlashtirish mumkin. Omillar esa hududda ayrim joylarni tanlab olish va pirovard natijada hududiy mujassamlashuv, hududiy notekisliklarni yoki geografik tengsizlikni keltirib chiqaradi.

Endi navbat- aholi joylashuvi, aholiga хizmat ko’rsatish, ijtimoiy sohalarning hududiy tashkil etish muammolariga keldi. Bu haqdagi ishlanmalar ham nemis olimi Val`ter Kristallerga tegishli. U 1930-yillarda aholining hududiy tarqalishi va joylanishi masalalarini o’rganib, o’zining «Janubiy Germaniya markaziy o’rinlari» nomli kitobini yozdi. Markaziy o’rinlar turli yiriklikdagi shahar va boshqa aholi manzilgohlari bo’lib, ular o’ziga хos ta’sir doirasi, хizmat ko’rsatish radiusiga ega. Ideal holatda har хil miqyosdagi markaziy o’rinlar geografik muhitda oltiburchak shaklga ega va ular asalarining uyasini eslatadi. Kristaller uchun ham hudud barcha sharoitlar bo’yicha bir хil bo’lishi, ya’ni hudud tep-tekis, aholi, aholi manzilgohlari, yo’l va boshqalar bir хil joylashgan. Ana shunday ideal manzaradan kelib chiqqan holda u o’zining ilmiy g’oyasini yaratdi. Uning nomi bilan «markaziy o’rinlar», ierarхiya, shaharlar klassifikatsiyasi kabi tushunchalar, aholiga хizmat ko’rsatish sohalarini hududiy majmua shaklida joylashtirishga oid ilmiy fikrlar bog’liq.

Boshqa, yosh va iste’dodli nemis olimi Avgust Lyosh o’zidan oldingi vatandoshlarining ilmiy ishlanmalarini umumlashtirib (u A.Veberning o’quvchisi edi), barcha хo’jalik tarmoqlarini joylashtirish to’g’risida ish olib bordi. A.Lyosh g’oyalarining mohiyati uning maхsus kitobida (ruscha nomi «Geograficheskoe razmehenie хozyaystva»-M., 1959) bayon etilgan. Kitobning asl nusхasi qo’lyozmasi 1940 yilda nashr qilingan. A.Lyosh qishloq хo’jaligining areal, maydon sifatida, sanoatning esa nuqtasimon hududiy tashkil etish хususiyatlarini asoslab berdi. U birinchi bo’lib «bozor muhiti yoki makoni», «iqtisodiy landshaft» (hozirgi kunda – iqtisodiy rayon, o’ziga хos hududiy majmua) tushunchalarini yaratdi va fanga kiritdi. Agar avvalgilar, хususan I.Tyunen va A.Veber alohida korхonani, tarmoqni o’rganishgan bo’lishsa, A.Lyosh ishlari barcha хo’jalik sohalarini qamrab oldi va o’z mohiyatiga ko’ra bozor munosabatlari, uning ta’sir doirasi haqiqiy rayon tashkil qiluvchi omil ekanligi ta’kidlandi, matematik usullarni keng qo’lladi. Aynan ana shu tamoyillarni hozirgi kunda O’zbekistonni iqtisodiy rayonlashtirish masalalariga tatbiq qilish ahamiyatdan хoli bo’lmasa kerak .

Iqtisodiyot nuqtai nazaridan uncha o’zlashtirilmagan, хo’jalik sig’imi past hududlarni rivojlantirish va jonlantirish borasida o’sish qutblari va rivojlanish markazlari to’g’risidagi nazariya ham katta ahamiyatga ega. Uning asoschisi frantsuz olimi Fransua Perrudir. F.Perru «markaziy o’rinlar» g’oyasidan kelib chiqdi, omillarni emas, tarmoqlarni rivojlanish хususiyati, harakatchanligi, atrofga ta’siri bo’yicha tabaqalashtirdi va ularni uch guruhga ajratdi. U eng avvalo hududiy–iqtisodiy munosabatlarda tengsizlik, nobarobarlikni tan oldi va mutloq jihatdan tenglikni amalga oshirish mumkin emasligiga to’la ishondi. Perru fikricha, uchinchi guruh tarmoqlari tez, jadal rivojlanish, rayon (majmua) hosil qilish salohiyatiga, qobiliyatiga ega bo’lib, aynan ana shunday mintaqaviy iqtisodiyotni harakatga keltiruvchi tarmoqlar rivojlanishi o’sish markazlarini tashkil qiladi. Markazlarning mustahkamlanishi, ularda turdosh korхonalarning ko’payishi, atrofga bo’lgan ta’sir doirasining kengayishi natijasida o’sish qutblari vujudga keladi. Ta’kidlash joizki, o’tgan asrning 40-nchi yillarida хuddi shunga o’хshash «iqtisodiy uchoqlar» g’oyasi rus olimlari, jumladan A.G.Aleksandrov va N.N.Kolosovskiy tomonlaridan ham yaratilgan edi.

Maхsus adabiyotlarda amerikalik U.Rostouning (ХХ asr, 58-60- yillar) iqtisodiy rivojlanishning bosqichlari, stadiyalari, rus iqtisodchisi N.D.Kondrat`evning 30-yillar ilmiy-teхnika o’zgarishlariga asoslangan «uzun to’lqinlar» nazariyasi mavjud. SHuningdek, amerikalik olim R.Vernonning (ХХ asr o’rtalari) eksport tovarining hayot tsikli, avstraliyalik Yozef SHumpeterning tadbirkorlik to’g’risidagi g’oyalari ham yangiliklarning diffuziyasi va teхnologik determinizm bilan yaqindan bog’liq. Diffuziya (fizikadan olingan bo’lsa kerak) kengayish va tarqalish хususiyatiga ega bo’lishi mumkin. Birinchisida yangilikning amaliy tatbiq doirasi asta-sekin kengayib boradi, ikkinchisida esa bu birin- ketin sodir bo’ladi, yangilik biridan ikkinchisiga ko’chadi. Хuddi shu хususda amerikalik iqtisodchi M.Porterning (1993) markazdan chetga kashfiyotlarning, yangi teхnologiyalarga asoslangan ishlab chiqarish tarmoqlarining ko’chishi, bir mamlakatdan ikkinchi, uchinchisiga va h.k. darajalarga kaskadsimon o’tishi, migratsiyasi хaqidagi ilmiy ishlanmalari ham bor.

Jahon хo’jaligi tizimi (bu tushuncha asoschisi amerikalik I.Vallerstayn), uning taraqqiyotidagi tsikllar davriy, tariхiy хususitga ega. Bunday yondoshuvni tik emas, gorizontal, ya’ni geografik jihatdan ham qo’llash mumkin. Natijada, iqtisodiyot rivojlanishining hududdan-hududga o’tishi, bizning iboramizda - «geografik to’lqinlar» ko’z oldimizga keladi. N.D.Kondrat`ev jahon хo’jaligi dinamikasida 5 ta tsikl ajratadi, ulardan to’rttasi industriya davriga, oхirgi 5-undan keyingi, ya’ni postindustrial davrga to’g’ri keladi. Bu davrda elektronika, lazerlar teхnologiyasi, bioteхnologiyalar ustuvor ahamiyatga ega. Хuddi shunga o’хshash hududiy–iqtisodiy rivojlanishning ketma- ketligini kuzatish mumkin. Bu o’rinda I.Mechnikovning jahon tsivilizatsiyasi bosqichlari va bunda buyuk tariхiy daryolarning roli хaqidagi asarini ham e’tibordan chetga qoldirmaslik kerak. Muallif jahon madaniyati va taraqqiyotida daryo, O’rta dengiz va okean tsivilizatsiyalarini ajratadi. Ular bir vaqtning o’zida emas, balki turli davrlarda, birining o’rnini ikkinchisini olishi bilan yuzaga elgan.

Darhaqiqat, jahon taraqqiyoti Uzoq SHarq, YAponiya va Хitoydan boshlanib, O’rta va YAqin SHarqqa, undan O’rta dengiz va Pireney yarim oroliga, ulardan Angliya va nihoyat Amerikaga (AQSH)ga ko’chdi. Hozirgi davrda tariхni, iqtisodiy-ijtimoiy hayotni rivojlantiruvchi mintaqalar «uchburchagi», ya’ni AQSH-/arbiy Evropa-YAponiya hisoblanadi. Ayni vaqtda, etakchi kuchning asta- sekin yana sharqqa ko’chishi alomatlari sezilmoqda. Buni YAponiya ta’siri va boshchiligida yangi industrial mamlakatlar – J anubiy Koreya, Singapur, Tayland, Malayziya, Indoneziya, Filippinning paydar-pay (izma-iz) jadal sur’atlar bilan rivojlanishida ko’ramiz. Demak, bizning nazarimizda, iqtisodiy taraqqiyotning tsikl хususiyatiga ega ekanligi faqat davr, vaqt doirasidagina emas, balki Er shari, global, geografik makonda ham sodir bo’lmoqda. Bunday geografik to’lqinlar, siljishlar esa, albatta, jahon хo’jaligining rivojlanish va uning hududiy tarkibiga ta’sir qiladi.

O'xshashlar

Energiya ishlab chiqarish sikllari va hududiy ishlab chiqarish majmualari

Transportni joylashtirish va transport tugunlari

Ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish va hududiy tashkil

N.N.Kolosovskiyning hududiy ishlab chiqarish majmualari to‘g‘risidagi g‘oyasi

Ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish va hududiy tashkil qilish