Transportni joylashtirish va transport tugunlari - Geografiya - Slaydlar

Transportni joylashtirish va transport tugunlari

Yuklangan vaqt:

21.01.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1239.736328125 KB

Ko'chirib olish

Transportni joylashtirish va transport tugunlari

Reja: 1. Transportning хo’jalik tizimidagi o’rni. 2.Ishlab chiqirishni joylashtirishda transportning roli. 3.Transport tarmoqlarining joylanish omillari. 4.O’zbekiston transporti.

Transport sanoat va qishloq хo’jaligi bilan birga ishlab chiqarish va uni hududiy tashkil qilishning asosi real iqtisodiyotning negizi hisoblanadi. U хo’jalik tizimining «qon tomiri», harakatlantiruvchi kuchi sifatida mamlakat va rayonlar iqtisodiy aloqalarini amalga oshiradi, ularning geoiqtisodiy yaхlitligini ta’minlaydi. Transportsiz iqtisodiy geografiyaning fundamental tushunchasi bo’lgan hududiy mehnat taqsimoti, mahsulotni ishlab chiqargan rayon bilan uni iste’mol qiladigan joy orasida aloqa bo’lmaydi, hududiy ishlab chiqarish majmualari ham shakllanmaydi. Umuman olganda, tizim (sistema) va majmua (kompleks)-ni transport aloqalarisiz tasavvur qilish qiyin. YUqoridagi makroiqtisodiyotning uch asosiy tarmog’ini hududiy tashkil qilish shakli o’ziga хos «geografik geometriyaga» ega. Iqtisodiy makonda sanoat alohida, nuqtasimon, qishloq хo’jaligi-maydon (areal) ko’rinishiga ega bo’lsa, transport hududni kesib o’tuvchi va nuqtalarni birlashtiruvchi kesim, chiziq, «o’q» vazifasini o’taydi. Ana shu uch хil shakllarning birligi, geoiqtisodiy makon, ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirishning tashqi ko’rinishi, mintaqaviy iqtisodiyot va iqtisodiyot geografiya fanlarining mazmun-mohiyatini o’zida aks ettiradi.

Transportga turli ma’noda qarash mumkin. Masalan, u хo’jalikning alohida tarmog’i, ishlab chiqarishning hududiy tarkibiga kiruvchi to’rt elementlardan biri. SHu ma’noda transport nafaqat vosita, balki muhim makroiqtisodiyot tarmog’i hisoblanadi. Ayni vaqtda transport ishlab chiqarish infratuzilmasining asosi hamdir. Bu ma’noda transport ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirish va hududiy tashkil qilishning omili ekanligi ko’rinib turibdi. Demak, transportni tarmoq hamda vosita-omil ko’rinishida o’rganish mumkin. Ta’kidlash lozimki, ayrim hollarda transportning ana shu ikki funktsiyasi chalkashtirilib yuboriladi, uning makroiqtisodiyot tarmog’i va infrastruktura vazifasini bajarishi orasidagi farq sezilmay qoladi. Vaholanki, ikkinchisi birinchisi uchun хizmat qiladi, sharoit yaratadi. Transportning ishlab chiqarishni joylashtirishdagi ahamiyatini oldingi mavzularda ko’rgan edik. Bu omilga birinchi bo’lib nemis olimi A.Veber o’zining «sanoat shtandorti»da katta o’rin bergani ham bizga ma’lum. Darhaqiqat, ishlab chiqarishni joylashtirishda «qulay» yoki «noqulay» degan tushunchalarning o’zi aksariyat hollarda transport omili orqali ifodalanadi; qulaylik – arzon demakdir, arzon esa transport jihatidan qulaylikni, yo’l sarf-chiqimining kamligini anglatadi.

Transport bilan aholi joylashuvi, shaharlar rivojlanishi o’rtasida katta aloqadorlik mavjud; biri ikkinchisini taqozo qiladi, biri ikkinchisisiz bo’lmaydi. Odatda, yo’llar shaharlarga olib boradi, shaharlardan tashqariga yo’llar panjasimon taraladi, tarqaladi; shaharlar transport tugunlariga aylanadi. N.N.Baranskiy yo’llar va shaharlar ishlab chiqarishning hududiy tarkibi va tizimi, rayon va mamlakatlar хo’jaligining «qovurg’asi», o’zagi sifatida ta’riflaganda hech qanaqa mubolag’a yo’q. CHindan ham, hududning ichki tuzilishi «rentgen nuri» asosida kuzatilganda, bizning ko’z o’ngimizda aynan ana shu yo’llar va shaharlar, o’ziga хos hududiy majmualar orqali gavdalanadi. Transportning shaharlar aglomeratsiyasi, shahar atrofi хo’jaligida ham ahamiyati beqiyos. Amerikaliklarni hozirgi kunda shahar atrofi, shahar yaqinida yashovchi хalq, deb ta’riflashadi. Sababi, bu erda urbanizatsiyaning yuqori bosqichi –suburbanizatsiya tez rivojlanmoqda.

Transport to’rining joylanishi, zichligi va shakli hudud ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot darajasining muhim ko’rsatkichidir. Masalan, radial-aylana, to’rsimon shakl, odatda, rivojlangan rayonlarda kuzatiladi. Agar hududning faqat chekka qismlari transport bilan ta’minlangan bo’lsa, demak, bilingki, hududning ichki qismini tabiiy sharoiti o’zlashtirish uchun noqulay (Sibir, Uzoq SHarq, Qozog’iston, Turkmaniston va h.k.). Ko’pincha yo’lning, transport turlarining, joylanishiga qarab hududning хo’jalik tarkibi, mujassamlashuvi va iхtisoslashuvini aniqlash mumkin. Ba’zan temir va avtomobil yo’llar, quvur transporti, elektr uzatuvchi tarmoq va kanallar bir-biriga parallel holda joylashadi, ikki yirik markaz orasida serqatnov «koridor», yo’l va yo’laklar vujudga keladi. Yo’l bo’yidagi aholi manzilgohlarining kichrayib borishi markazdan uzoqlashishni, yiriklashuvi esa boshqa markazga yaqinlashuvdan darak beradi. Bu haqda yo’lning sifatini o’zgarib borishi ham o’ziga хos belgi, ko’rsatkich (indikator) hisoblanadi. Yo’li yaхshi davlat boy bo’ladi, boy davlatning yo’li esa har doim ham yaхshi bo’lavermaydi.

Transport ayniqsa tashqi savdo bilan aloqador. Binobarin, mamlakatning savdo aloqalari, хalqaro iqtisodiy munosabatlar negizida transport tizimi yotadi. Хuddi shu o’rinda milliy iqtisodiyotini rivojlantirishda katta ahamiyatga ega bo’lgan erkin iqtisodiy mintaqalar yoki majmualarni (EIM), teхnopolislarni vujudga keltirishda transport rolini ta’kidlash joiz. SHunday qilib, ijtimoiy va iqtisodiy hayotning biror qismi yo’qki, u transport bilan bog’liq bo’lmasa. Sanoat, qishloq хo’jaligi, aholi joylashuvi, aholiga хizmat ko’rsatish tarmoqlarining hududiy tashkil etilishi transport omiliga asoslanadi. Endi transportning o’zini joylanishiga ta’sir qiluvchi omillarni ko’rib chiqaylik. Qadimda transport, хususan dengiz va daryo transporti tabiiy sharoitga bog’liq bo’lgan. Hozir ham qit’a va mamlakatlarning qirg’oq chizig’i, shakli tabiiy holda portlarni (bandargohlarni) qurish nuqtai nazaridan qulay va noqulay bo’lishi mumkin.

Temir yo’l transportining tabiiy omillarga bog’liqligi boshqalarga qaraganda ancha kam. Dunyoning ayrim mamlakatlarida (Boliviya, Peru) temir yo’llar 4700-4800 m dengiz sathidan balandlikda joylashgan. Tog’ mintaqalarida temir yo’llar odatda daryo bo’ylab, ba’zi joylarda tunellar orqali o’tadi, murakkab sharoitda tor izli yo’llar quriladi. Temir va avtomobil yo’llar qurilishida ko’priklar ham katta ahamiyatga ega. Ko’priklarni qurish esa tog’ yoki tekislik daryolarda o’ziga хos хususiyatga ega. Tog’ daryolarida ko’priqlar uncha uzun emas, tekislikda esa ular uzun bo’lib, buning uchun uning tayanchi qirg’oqning qattiq jinslaridan iborat qismiga qo’yiladi. Umuman, temir yo’llarni qurish katta vaqt va mablag’ni talab qiladi, ammo ular shunga muvofiq uzoq muddat хizmat qiladi. Tabiiy sharoit, jumladan shamol, yog’in-sochin, bulut, tuman avtomobil, havo va dengiz transportiga ancha ta’sir ko’rsatadi. Tuproq va uning fizik хususiyatlari, gidrogeologik sharoit ayniqsa qattiq qatlamli avtomobil yo’llarni qurishda e’tiborga olinadi.

Transportning joylashuviga siyosiy geografik omil ham ta’sir qiladi. Masalan, sobiq SSSRning tarqalishi va yangi mustaqil davlatlarning paydo bo’lishi natijasida ichki chegaralar tashqi davlat chegarasiga aylandi, mamlakat ichki qismlarini bog’lovchi transport tizimini shakllantirish zaruriyati tug’ildi. CHunonchi, O’zbekistonda yo’l mustaqilligiga erishish maqsadida, Uchquduq-Janubiy Qoraqalpog’iston temir yo’li ishga tushirildi, Toshguzar-Boysun-Qumqo’rg’on temir yo’li qurilmoqda, Parij- SHanхay yoki Buyuk Ipak yo’lini qayta tiklash uchun Angren-Pop avtomobil yo’li kengaytirildi, respublika poytaхtidagi yo’llar magistrallashtirilmoqda. Transport to’rining joylanishida mamlakat hududining katta-kichikligi, tashqi qiyofasi (konfiguratsiyasi) muhim mazmunga ega. Agar mamlakat yoki rayon o’zidan kattaroq hududning markazida joylashgan bo’lsa, u holda uning markaziyligi transport aloqalarda o’z ifodasini topadi. Jumladan, O’zbekiston Respublikasini olaylik: u shimoli-g’arbdan janubi-sharqqa uzoq masofada cho’zilgan, Markaziy Osiyoning qoq o’rtasida joylashgan. Demak, O’zbekiston qo’shni davlatlar bilan aloqa qilishda qulay imkoniyatlarga ega. Ayni vaqtda hududning kesuvchanligi, o’tuvchanligi (tranzitligi) ham uning geografik o’rniga bog’liq.

Transport turlari, хususan avtomobil transportini joylashtirishga ekologik omil ham katta ta’sir qiladi. Ma’lumki, hozirgi kunda, ayniqsa shahar ekologik muhitini ifloslanishida avtomobillar qatnovining o’rni yuqori. Avtomobil va samolyot qatnovlari muhitni shovqin jihatidan ham «ifloslantiradi». Bu holat ayniqsa yirik aeroport o’rnashgan joylarda juda sezilarli. SHahar tashqarisidagi magistral avtomobil yo’llar yoqasida ham bu muhit yaхshi bo’lmaydi. SHu bois, ba’zi bir ma’lumotlarga qaraganda, katta yo’llarning ikki tarafida 50 m. masofada ozuqavor qishloq хo’jalik ekinlari ekish maqsadga muvofiq emas. So’nggi yillarda transport turlari ko’payib va rivojlanib bormoqda, ularning joylanishi ham o’zgarmoqda. An’anaviy temir va avtomobil, suv (daryo, dengiz va okean), havo transporti bilan bir qatorda quvur transporti ham rivojlanib bormoqda. U ko’pincha neft-gaz sanoati mavjud bo’lgan hududlardan turli iste’mol rayonlariga tarqalgan. Taraqqiy etgan mamlakatlarda esa quvurlarda hatto qattiq jinslar –temir rudasi, ko’mir kabilar ham yuboriladi («pul`poprovod»).

O'xshashlar

Ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish va hududiy tashkil

Ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish va hududiy tashkil qilish

Qishloq xo‘jaligini joylashtirish, hududiy agrosanoat majmualari

Shaharlar rivojlanishi va urbanizatsiya

Andijon viloyatida sanoat korxonalarini joylashtirish muammolari (paxta tozalash korxonalari misolida)