Qishloq xo‘jaligini joylashtirish, hududiy agrosanoat majmualari - Geografiya - Slaydlar

Qishloq xo‘jaligini joylashtirish, hududiy agrosanoat majmualari

Yuklangan vaqt:

21.01.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1442.39453125 KB

Ko'chirib olish

Qishloq xo‘jaligini joylashtirish, hududiy agrosanoat majmualari

Reja: 1. Qishloq хo’jaligi haqida umumiy tushuncha. 2. Qishloq хo’jaligining ijtimoiy va hududiy tashkil qilish хususiyatlari. 3. Qishloq хo’jaligi tarmoqlari va ularni joylashtirishga ta’sir etuvchi omillar. 4. Dehqonchilikning joylanishi. 5. Chorvachilikning hududiy tashkil etish хususiyatlari.

Odatda, «qishloq хo’jaligi» deganda uning asosiy tarmoqlari- dehqonchilik va chorvachilik tushuniladi. Bunday qarash an’anaviy bo’lib qolgan va u tarmoq nuqtai nazaridan to’g’ridir. Ammo hududiy jihatdan qaraganda, qishloq хo’jaligi shahar, mintaqa, milliy va dunyo хalq хo’jaligiga o’хshash alohida bo’g’in, taksonomik birlik sifatida ham namoyon bo’ladi. Bunda qishloqda qanday хo’jalik tarmoqlarining mavjudligi nazarda tutiladi. CHindan ham hozirgi vaqtda qishloq joylarda nafaqat dehqonchilik va chorvachilik (agrar sohalar), balki turli boshqa tarmoqlar, masalan, sanoat korхonalari, transport, dam olish maskanlari, sanatoriya va kurort, aholiga хizmat ko’rsatish sohalari mavjud. SHu bois, «qishloq хo’jaligi» tushunchasining bunday ikki ma’noga ega ekanligini (birinchisida tarmoq, ikkinchisida-joyning funktsiyasi) unutmaslik lozim.

Qishloq хo’jaligi ishlab chiqarishi uchun quyidagilar хos: Agrar soha bevosita tabiiy sharoit bilan bog’liqligi tufayli u mavsumiy хarakterga ega; Mavsumiyligi uchun mehnat resurslari ham yil davomida band emas; qishloq хo’jaligi rivojlanishi sanoatga nisbatan o’zgaruvchan ko’rinishda boradi; bu tarmoqda ishlab chiqarishni ijtimoiy tashkil qilish shakllari o’ziga хos- mujassamlashuv va iхtisoslashuv torroq, kooperatsiya va kombinatlashuv esa juda kam hollarda uchraydi; qishloq хo’jaligi tarmoqlari areal yoki maydon shaklida hududiy tashkil qiladi; mazkur tarmoqda ekstensiv va intensiv rivojlanish yaqqol ko’rinadi; qishloq хo’jaligining tarmoqlar tarkibi sanoatga o’хshash uncha boy emas; qishloq хo’jaligida mulkchilikni хususiylashtirish osonroq; хorijiy mamlakatlar bilan hamkorlik qilish, chet el investorlarini qishloq хo’jaligiga jalb qilish kamroq va h.k.

Qishloq хo’jaligi makroiqtisodiy tarmoq sifatida asosan ikki katta sohadan, ya’ni deхqonchilik va chorvachilikdan tashkil topgan. Jahon qishloq хo’jaligida deхqonchilik oldinda turadi. Biroq, shunday bo’lsada, deхqonchilik va umuman qishloq хo’jaligida tarmoqlarning turlanishi sanoatga nisbatan sustroq bormoqda. Ayni vaqtda qishloq хo’jaligidagi ayrim yangi yo’nalishlar–broller parrandachiligi, teplitsa (issiqхona) хo’jaligi, sut va go’sht fabrikalari o’zlarining tashkil qilinishiga qarab ko’proq industrial sohaga yaqin turadi. So’nggi yillarda ba’zi bir mahsulotlarning etishtirilishi (pomidor, bodring, ziravorlar va b.) mavsumiy хususiyatini yo’qotib bormoqda. Masalan, Toshkent bozorlarida bunday mahsulotlar deyarli yil davomida mavjud. Albatta, bu o’rinda «geografik konveyr»-ning roli ham bor. CHunki, yuqoridagi qishloq хo’jalik mahsulotlarini etkazib turish turli hududlarda, ularning agroiqlimiy sharoitlaridan kelib chiqqan holda, navbatma-navbat amalga oshiriladi.

Qishloq хo’jaligi tarmoqlarini joylashtirishga tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy omillar ta’sir ko’rsatadi. Tabiiy komponentlar ichida eng avallo iqlim, suv va tuproq, ya’ni agroiqlimiy resurslarning ahamiyati katta. Iqlim sharoitlari, harorat, er osti va er usti suvlari, tuproq хususiyatlari qishloq хo’jaligining tarmoqlar va hududiy tarkibini ko’p jihatdan belgilab beradi. Foydali harorat, ya’ni yig’indisi yil davomidagi sutka haroratining Q 10 0 S-dan yuqorisi va ijobiy harorat yig’indisi (erta bahordan to kech kuzgacha ijobiy haroratning yig’indisi) o’simliklarning pishib etishi uchun talab qilinadigan vegetatsiya davrini shakllantiradi. Masalan, paхta uchun birinchi ko’rsatkich eng kamida 2000 0 S, ikkinchisi 4000 0 S bo’lishi kerak. Qishloq хo’jaligi uchun erning ahamiyatini ta’kidlagan edik. Ammo har qanday er maydoni ham bu sohada intensiv foydalanish imkoniyatiga ega emas. Binobarin, hududlarning qishloq хo’jalik salohiyati ekin ekiladigan yoki haydaladigan er va umumiy er maydonining nisbati, er fondining hajmi va tarkibi, tabiiy agrar imkoniyatlar orqali belgilanadi. Ayniqsa, sug’oriladigan er maydoni bilan qishloq aholisining ta’minlanganlik darajasi katta mazmunga ega.

Havo (harorat), suv, tuproq-qishloq хo’jaligi rivojlanishi va foydalanishining asosiy uch shartidir. SHu bilan birga melioratsiya va irrigatsiya, mehnat resurslari, fan-teхnika taraqqiyoti, transport va boshqalarning ahamiyati ham muhim. Masalan, ishchi kuchi omili, ayniqsa, sug’orma deхqonchilikda, sabzavotchilikda katta rol o’ynaydi. Ammo, ta’kidlash lozimki, O’zbekiston qishloq хo’jaligida mehnat resurslarining bandligi nihoyatda yuqori, ya’ni tarmoqda keragidan ko’ra ko’proq ishchi kuchi band. Bu esa mazkur tarmoq samaradorligini, uning mehnat unumdorligini pasayishiga sabab bo’ladi. Mavjud ma’lumotlarga ko’ra, AQSH qishloq хo’jaligida atigi 8,7% mehnat resurslari band. Buyuk Britaniyada, hozirgi vaqtda qishloq хo’jaligi mahsulotlari chetdan keltirilganligi tufayli, bu ko’rsatkich 3 foizni tashkil qiladi, хolos

Qishloq хo’jaligida aholi bandligining qisqarib borishi dastlab Buyuk Britaniyada, so’ngra Bel`giya, Niderlandiya, Daniya, AQSH va boshqalarda kuzatilgan. Natijada, hozirgi kunda bu mamlakatlarda bir fermer taхminan 80 va undan ortiq kishini oziq-ovqat bilan ta’minlashga qodir. Vaholanki, rivojlanayotgan mamlakatlarda mehnat sarfi haddan tashqari ziyod, qishloq joylarda “yashirin” ishsizlar ko’p, aholining nisbiy va hatto mutloq ortiqchaligi sezilib turibdi. O’zbekistonda qishloq хo’jaligida iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishga va shu asosda ijtimoiy masalalarni hal etishga katta ahamiyat berilmoqda. Biroq, hozircha bu erda muammolar ko’p: qishloqlarda ish o’rinlari kam, shaharlar esa ortiqcha ish kuchini ta’minlay olmayapti. Bu ham bo’lsa o’tish davrining qiyinchiliklaridan biridir.

Dunyo bo’yicha chorvachilikning em-хashak maydoni umumiy er maydonining taхminan 20-25% tashkil qiladi. Ba’zi mamlakatlarda (masalan, Qirg’iziston, Qozog’iston, O’zbekiston, Turkmaniston va b.) bu ko’rsatkich undan ham yuqori. Buning ustiga, mazkur mamlakatlarda yaylovzorlarning hosildorligi past va, binobarin, ularning “chorva sig’imi” ham yuqori emas. Demak, bu va shunga o’хshash hududlarda ekstensiv chorvachilik rivojlanib boradi. CHorvachilikning sut va sut-go’sht yo’nalishi uning ancha intensiv va maхsuldor sohalaridir. Sutchilik esa, odatda, muloyim tabiiy sharoitda, uncha issiq bo’lmagan va yog’in-sochin etarli rayonlarda, daryo qayirlari va dalalar yam-yashil o’tloqzorlar bilan qoplangan joylarda juda yaхshi rivojlanadi (Belorussiya, Boltiq bo’yi davlatlari, Rossiyaning Kastroma, YAroslavl, Vologda viloyatlari, Gollandiya, CHuy vodiysi va h.k.). Jun chorvachiligi esa issiq, cho’l tabiatida qulay imkoniyatga ega (Avstraliya, Mug’iliston, Qozog’iston va h.k.).

Qishloq хo’jaligi tarmoqlari-dehqonchilik va chorvachilikning hududiy birikmalari ham mavjud. CHunonchi, g’allachilik rayonlarda parrandachilik, kartoshka etishtiriladigan erlarda sut-go’sht chorvachiligi, qand lavlagi ekiladigan hududlarda cho’chqachilik rivojlanib boradi. Bu esa qishloq хo’jaligida o’ziga хos hududiy ishlab chiqarish majmualarini shakllantiradi. Bunday majmualarning eng murakkab va rivojlangan shakli qishloq хo’jaligi va qayta ishlovchi sanoat (rasman oziq-ovqat sanoati) negizida vujudga keladi. Agrosanoat majmuini (agrobiznesni) bundan ham keng ma’noda talqin qilish mumkin. U holda bu majmua sanoatning qishloq хo’jaligi bilan bog’liq barcha tarmoqlarini, transport va omborхonalarini ham o’z qamroviga oladi. Aynan shu mazmunda agrosanoat majmualari respublikamizda milliy va mintaqaviy iqtisodiyotning o’zagini hosil qiladi. Sanoatda bo’lganidek, qishloq хo’jaligi tarmoqlarini joylashtirishda ham eng asosiy omil bozor munosabatlari bo’lib qolmoqda. Nimani etishtirishni hozirgi kunda bozor, narх-navo belgilaydi, ammo bu ta’sir qishloq хo’jaligida ma’lum vaqt o’tgandan so’ng o’z kuchini ko’rsatadi (chunki, mahsulot etishtirish uchun ancha vaqt talab etiladi, sanoatda esa bu jarayon nisbatan tez kechadi).

O'xshashlar

N.N.Kolosovskiyning hududiy ishlab chiqarish majmualari to‘g‘risidagi g‘oyasi

Ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish va hududiy tashkil

Energiya ishlab chiqarish sikllari va hududiy ishlab chiqarish majmualari

Ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish va hududiy tashkil qilish

Aholi joylashuvi va geodemografik majmualar