Tibbiyot geografiyasi - Geografiya - Slaydlar

Tibbiyot geografiyasi

Yuklangan vaqt:

22.01.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

9918.111328125 KB

Ko'chirib olish

MAVZU: TIBBIYOT GEOGRAFIYASI M.R.USMANOV 60530400 –Geografiya taʼlim yo‘nalishiSOTSIAL GEOGRAFIYA

MAVZU:TIBBIYOT GEOGRAFIYASI

REJA  Tibbiyot tizimi – tibbiyot geografiyasining tadqiqot obyekti sifatida.  Tibbiyot geografiyaning fanlar tizimida tutgan o’rni. Tadqiqot obyekti va predmeti hamda boshqa fanlar bilan aloqasi.  Zamonaviy tibbiyot tizimining tuzilishi va rivojlanishi.  Nozogeografiya.  Aholining tibbiy xizmatga bo’lgan ehtiyojlari, uning turlari va qondirilishi darajasi.

Tibbiyot geografiyasi - geografiya hamda tibbiyot fanlari oralig’ida vujudga kelgan fandir. Uning rivojlanishi bilan iqtisodiy geografiyaning sotsiallashuv (ijtimoiylashuv) jarayonlari yanada jadallashdi. Bularning natijasi o’laroq, tibbiyot geografiyasi zamonaviy iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning sotsial qanotidan o’rin oldi. Tibbiyot geografiyasi – inson salomatligi va turli kasaliklarning vujudga kelishiga ta’sir etuvchi omil va sharoitlar, ularning mamlakat hamda rayonlarda tarqalish qonuniyatlari va xususiyatlari ni o’rganadi.

Tibbiyot geografiyasining boshqa fanlar bilan o’zaro aloqalari juda keng va xilma-xildir. U quydagi fanlar bilan aloqador iqlimshu noslik ekologiy a biogeog rafiya sotsial ekologiy a epidemi ologiyaparazito logiyasotsial gigienaaholi geografi yasi demografiy a sotsiologiy a kartografiy a mamlak at shunosli ketnografiy asotsial statistik a landshaf t shunosli k08 24 14 22 1D 1F 15 1E 21 1D 1F 1D 17 2B 27 21 1C 1F 1C 16 23 1F 2117 1F 25 1F 1A 1F 21 25 1D 1F 2117 21181F 1F 27 1807 21 25

Tarix • Ko’pchilik olimlar tibbiyot geografiyasini mustaqil fan tarmog’i sifatida vujudga kelishi vaqtini XIX asrning o’rtalari deb hisoblaydilar. Shu davrdan boshlab, to hozirga qadar tibbiyot geografiyasining tadqiqot obyekti va predmeti borasida olimlar tomonidan turli tuman fikrlar bildirildi va shunday qilib, mazkur fanning predmeti muttasil takomillashib bordi • Tibbiyot geografiyasining ko’pchilikka tushunarli bo’lgan ta’rifini A.A.Keller quyidagicha ifodalaydi: «tibbiyot geografiyasi, geografik muhitning kompleks tabiiy, ijtimoiy - iqtisodiy omillarini aholining salomatlik holatiga, inson kasalliklarining vujudga kelishi va tarqalishiga ta’siri qonuniyatlarini o’rganadi».

Tibbiyot geografiyasining mustaqil fan sifatida tanilishi, garchi ko’pchilik olimlar tomonidan XIX asrning o’rtalari deb hisoblansada, tibbiy – geografik tadqiqotlarga oid masalalar qadimgi Sharq va G’arb olimlarining (Ibn Sino, Gippokrat) asarlarida yoritilgan. Ammo, hozirgi ko’rinishdagi tibbiyot geografisiga oid bo’lgan dastlabki yirik tadqiqot (ruscha nomi “Обобшение все обшей медицинской практической географии”) nemis olimi Finke tomonidan 1792-yilda amalga oshirildi. Bunda, u tibbiyot geografiyasini joyning aholi salomatligi va kasalliklariga ta’sirini o’rganuvchi fan , deb hisobladi. Undan keyin juda ko’plab mutaxassislar uni rivojlanishiga hissa qo’shdilar08 181F22 1F 181F23 17 1617 1C 31 4849 1817 1814 0F 07 0B0605 0E06 3007 05 05 25 1E

TIBBIYOT GEOGR AFIYA SI FAN IN I RI VOJ LA NI SHI GA H ISSA QO’SH GA N OLIMLA R Sobiq Ittifoqda tibbiyot geografiyasining nazariy XX asr boshlariga qadar metodologik aso slari, Xorijda tibbiyot a h o l i n i n g s a l o m a t l i k h o l a t i v a Rossiyada tibbiyot geografiyasining n o z o g e o g r a f i k t a d q i q o t l a r , g e o g r a f i y a s i n i n g n a z a r i y v a rivojlanishi sog’liqni saqlashni a m a l i y m a s a l a l a r i rivojlanishi, tibbiyot g e o g r a f i y a s i h a m d a t i b b i y – g e o g r a f i k r a y o n l a s h t i r i s h D . K . Z a b o l o t n i y , A . A . S h o s h i n , A.P.Markovin, P.Z.Kondoid, N.I.Toropov, Y . N . P a v l o v s k i y , Finke, N . I . P i r o g o v , I . M . S e c h e n o v , A.I.Vinogradov, S h n u r r e r , S . P . B o t k i n , I . P . P a v l o v , A . V . Y a k o v l e v , A . A . K e l l e r , B u d e n , E.X.Ikavitts, N.I.Litunovskiy, A.V.Chaklin, Y.I.Ignatyev, Rayt, A.F.Zmeyev, B . B . P r o x o r o v , V . P . B y a k o v , G i r s h , P . I . P r e o b r a j e n s k i y , Y . I . V e s e l o v , B . V . Y e r s h i n s k i y , F u k s , D . V . M Y e r t s a l o v , V . Y . P o d o l y a n , A . D . L e b e d e v , M e y , K . P . A n d r e y e v , P . A . B u r s e v , A . G . V o r o n o v , A . P . A v t s i n , M a s a k o , N . A . K o r j a v i n , K . S . M o r k o t u n , P . P . R e s h e t n i k o v , Y . L . R a y x , R a t t s e l , S.P .Lovsov, G.I.Arxangelskiy, A.P.Ayriyan, S t e m p , P . A . P e s k o v , I . A . P e s k o v , A.A.Polovetskaya, B o j e G a r n e , N . I . A v g u s t o v k i y , P . I . S h m a k o v , V.P.Pospelov. S.I.Belov, Layt A . A . B u n g e , Y . V . B e k , Y.S.Feldman, V . L . Y a k i m o v B . I . X o d j a m b e r d i y e v , T.E.Boldiryev, N.K.Sokolov, S.E.Shipelenya, O.P.Depin Jadval mualliflar tomonidan shakllantirilgan

• O’zbekistonda esa aholining salomatligi, kasalliklar hamda sog’liqni saqlash masalalari bevosita tibbiyot nuqtai nazaridan bajarilgan ishlar mavjud, ammo, ushbu masalalarni tibbiyot geografiyasi doirasida o’rganilgan maxsus tadqiqotlaramalga oshirilmagan. Aholi o’limi bilan bog’liq demografik masalallar g’aniyev tomonidan ko’rib o’tilgan. • XX asrning 90 - yillaridan boshlab, o’zbekiston va uning ayrim regionlari bo’yicha tibbiyot muassasalarini hududiy tashkil etish masalalari M.I.Nazarov (1996), nozogeografik vaziyat esa N.Komilovalar (1999) tomonidon ilk bor o’rganilgan. Ta’kidlash joizki, o’zbekiston FA geografiya bo’limi tomonidan 90-yillarda respublikaning tibbiy-geografik atlasiga oid ishlar olib borilgan edi.

Tibbiyot geografiyasining predmeti turli davrlarda olimlar tomonidan turlicha ifodalandi. Bunda, ko’pchilik tadqiqotchilar 2 guruhga bo’linishadi BIRINCHI • Tabiiy-geografik, ijtimoiy-iqtisodly omillarga katta ahamiyat bergan holda, tibbiyot geografiyasini geografiya fanlari qatoriga qo’shsa (E.I.Ignatyev, Y.P.Pavlovskiy, B.B.Proxorov, Y.L.Rayx) IKKINCHI • Boshqalari tibbiy omillarning ustuvorligini ta’kidlab, tibbiyot geografiyasini tibbiyot fanining bir tarmog’i, deb biladilar (D.K.Zabolotniy, A.I.Sisgin va b.). 01 08 17 2C 1C 31 0A 01 0A 28 1C 26 15 02

Olimlar tibbiyot geografiyasini turlicha ta’riflashgan N.I.Toropov (1864) Har qanday kasallikni Yer yuzasi bo’yicha tarqalishi masalalarini tibbiyot geografiyasi o’rganadi E.Ikavitts (1885) Yer sharining turli mamlakatlari va xalqlari orasida hayot va o’lim, salomatlik va kasalliklarning turli tuman hodisalari tibbiyot geografiyasining predmetidir D.K.Zabolotniy Tibbiyot geografiyasi tibbiyotning bir tarmog’i sifatida Yer yuzida turli kasalliklarning tarqalishini o’rganuvchi fan Y.I.Ignatyev Tibbiyot geografiyasi geografik muhitning inson tanasiga ta’sirini o’rganuvchi geografiyaning bir tarmog’idir Y.P.Pavlovskiy Geografiya fanining muhim tarmog’i bo’lgan tibbiyot geografiyasi yer yuzida inson kasalliklarining tarqalishi sabablari ni o’rganadi

Tibbiyot geografiyasining hozirgi rivojlanish bosqichida olimlar tomonidan uning quydagi bo’limlari ajratiladiNozogeografi ya Salomatlik geografiyasi Sog’liqni saqlash geografiyasi 08 1C 2C 1E 15 17 18 28 15 1F2D 13 16 11 1C1D 11 21 1C1D

Tibbiyot geografiyasining asosiy yo’nalishlari (V.P.Byakov va Y.I.Veselovlar) Tibbiyot geografiya si yo’nalishla ritibbiyot landshaft - shunoslig i tibbiyot mamlaka t- shunoslig i nozoge ografiy a tibbiyot kartogra fiyasitabiiy omillarni tibbiy- geografik baholash sotsial omillarni tibbiy- geografik baholash

• Hozirgi tibbiy geografik tadqiqotlarda rayonlashtirish masalalari tobora ko’proq amalga oshirilmoqda. Binobarin, uning ilmiy asoslari , tamoyillari A.A.Keller tomonidan 1962-yildayoq ishlab chiqilgan edi. Chunonchi, tibbiy - geografik rayonlashtirish bu kompleks tadqiqotlarning natijasi bo’lib, aholini salomatlik holati, tabiiy va sotsial – iqtisodiy shart – sharoitlarni inson salomatligiga ta’siri, inson kasalliklarini vujudga kelishi va tarqalishi jarayonlarini qamrab oladi.01 57 1A 0A14 01 3007 09 07 1D 07 18 56 25 21 21 25 24

 Tibbiy - geografik tadqiqotlar va ularga bo’lgan amaliy talab - ehtiyojlar hozirda tibbiyot geografiyasi oldiga quyidagi vazifalarni ko’yadi: a. Tabiiy sharoit (omillar) yoki ularning majmualarini aholi salomatligiga ta’sirini o’rganish; b. Kompleks tabiiy va ijtimoiy iqtisodiy omillarning inson kasalliklarini vujudga kelishi va tarqalishidagi rolini aniqlash; c. Landshaftlar va alohida olingan davlatlarda inson d. Kasalliklarini vujudga kelishi va tarqalishiqonuniyatlarini aniqlash; e. Tibbiy – geografik ishlanmalarni amaliy tadbiqi masalalarini kuchaytirish.02 08 1D 2A1F 1F12 08 211F 15 34 25 3512 591F22 23 34 1F 1D 08 25

Tabiatda turli xil landshaft ko’rinishlari quruqlik va suvliklar, sahro va o’rmonlar , tog’ va tekistliklar mavjud bo’lib, ularning barchasida insonlar o’ziga xos faoliyat ko’rsatadilar. Har bir landshaft doirasida tashqi muhit omillarning u yoki bu turi inson jismiga ko’proq ta’sir ko’rsatadi. Abu Ali ibn Sino ham kasalliklarning kelib chiqishi sabablarini aniqlashda va davolashda tashqi sharoitning (iqlim, ob – havo, turar-joy, ovqatlanish) ta’siriga alohida e’tibor qaratgan edi. Abu Bakir ar Roziy asarlarida kishilarda uchraydigan kasalliklarning aksariyat qismi uning yashash joyi bilan bog’liqligi qayd etilgan. U hatto kasalxonalar qurilishida joyning iqlimi, joylashgan o’rni kabi jihatlarga e’tibor berish zarurligini ta’kidlagan. Gippokrat shunday deb yozgan edi: «Odam jismining tabiatini tashqi muhit belgilaydi. Jamiyat esa o’z qonun qoidalari bilan odam tabiatini o’zgartirishi mumkin». Abu Rayhon Beruniy tomonidan ham ilgari surilgan. Uning yozishicha «Odamlar tuzulishlarining rangi, surati, tabiat va axloqi turlicha bo’lishi faqatgina nasablarning turlichaligidan emas, balki tuproq, suv, havo va yerning, kishilar yashaydigan joylarning turlichaligidan hamdir». Inson salomatligi va ular orasida uchraydigan kasalliklar hududiy tafovvutlarga ega. XVIII asrda yashab ijod qilgan fransuz olimi Sharl Monteskiye o’zining «Qonunlar ruhi to’g’risida» nomli asarida «Iqlimning hukumronligi barcha kuchlardan ustunroqdir» degan shiorni olg’a surgan ekan.

Tog’ kasalligi • Tog’ kasalligi to’g’risidagi ma’lumotlarni ispan sayohi Akosta tomonidan yozib qoldirilgan. Uning yozishicha 1590-yil and tog’lari bo’ylab sayohat chog’ida 4500 metr dengiz sathidan balandlikda hamrohlari orasida qandaydir kasallik yuzaga kelganligi, ularning yurak urishlari o’zgarib, bosh aylanish, nafas siqishi, burunlarining qonashi, quloqlarining shang’ilashi kabi holatlar kuzatiladi. Bu tog’ kasalligi bo’lib, faqatgina 1887-yil fransuz olimi Bert tomonidan aniqlangan va bu kasallikning bosh sababchi deb kislorod yetishmasligi bilan izohlagan.

Dengiz kasalligi • Dengiz va boshqa suv havzalarida faoliyat ko’rsatuvchi kishilar orasida ko’pincha “ dengiz kasalligi ” uchraydi. Ushbu kasallik kemaning chayqalishi natijasida yuzaga keladi. Dengiz kasalligining kelib chiqishi va rivojlanishida asab tizining holati muhim rol o’ynaydi.

O’rmon kasalligi • O’rmon tayga hududlarida ham o’z nomi bilan “ o’rmon kasalligi ” deb nomlanuvchi kasallik uchraydi. Bu kasallikda kishi jismida har xil ruhiy holatlar, karaxtlik, tinimsiz uyqu, chivinlar va kanalar chaqishi bilan bog’liq kasalliklar ko’p uchraydi.

CHO’L KASALLIGI • Cho’l va unga yaqin hududlarda havo harorati va bug’lanish yuqoriligi, nisbiy namlik esa past bo’ladi. Aslida inson organizmi uchun 18-21 gradusli havo harorati, 40-60 foizli nisbiy namlik qulay hisoblanadi. Doimiy yuqori harorat va namlikning me’yorda bo’lmasligi kishi tanasiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Bu hol o’z navbatida asab va gormonal tizimlar bog’liq kasalliklarni, shuningdek, qon-tomir tizimidagi kasalliklarni keltirib chiqaradi. Bunday sharoitda cho’l sharoitida ko’proq holsizlanish, darmonsizlanish va o’ta tashnalik bilan ajralib turuvchi “ cho’l kasalligi ” ko’p uchraydi. Cho’l kasalligiga chalinish natijasida ruhiy xastaliklar ham yuzaga kelishi mumkin. Masalan tropik mamlakatlar aholisi orasida astiniya kasalligi tarqalgan va uning vujudga kelishi mazkur mamlakatlarning tabiiy sharoiti bilan bevosita bog’liq.

Tuproq • Inson salomatligini belgilashda joylarning tuproq xususiyatlari ham yetakchi ahamiyatga ega. Chunki, tuproq tarkibida kasallik tug’diruvchi bakteriyalar va mikrorganizmlar hayot kechiradi. Tuproq turli xil mikroorganizmlar uchun makonhisoblanadi. O’lat, tulyaremeya, gangrena singari ko’plab kasalliklarni tashuvchi infektsiyalar, aynan, tuproqda yashaydi. Mashhur tibbiy geograf shaalya o’z tadqiqotlarida salmonelezlarning vujudga kelishi va tarqalishini ko’proq tuproq omili bilan bog’laydi. Tuproqni ifloslanishi o’z navbatida suvni ham ifloslanishiga olib keladi. Tuproqdagi barcha mikroelementlar inson ogranizmiga suv orqali o’tadi. Shuning uchun yirik aholi pukntlarida suv ichimlik suvi doimo xlor bilan tozalanadi. • Ayrim hollarda endemik buqoq kasalligini yuzaga kelishi suvning tarkibidagi mikroelementlar bilan bog’liq. A.P.Vinogradov tadqiqotlaridan ma’lumki, inson organizmi bir kecha kunduzda 120 gramm yod qabul qilishi kerak. Buning 70 grammi o’simlik mahsulotlaridan 40 grammini esa hayvon mahsulotlaridan olinishi kerak. Demak, inson yodni asosiy qismini o’simliklardan oladi. Yod moddasini esa o’simliklar suv orqali tuproqdan oladi. A.P.Vinogradov nazariyasiga ko’ra, tog’ va kulrang tuproqlarda yod tanqisligi mavjud.

Nozogeografiya • Tibbiyot geografiyasining asoslarini yaratishga katta hissa qo’shgan yirik olim A.A.Shoshin nozogeografiya, ya’ni inson kasalliklari geografiyasini tibbiyot geografiyasining tarkibiy qismlaridan biri ekanligi hamda u bilan shug’ullanuvchi tibbiy bilan geografik bilimlarga ega mutaxassisni nozogeograf, deya ta’riflaydi • Nozogeografiyaning asosiy vazifasi inson kasaliklarini geografik tarqalishining umumiy qonuniyatlarini ochib berish, alohida olingan kasaliklarning nozokomplekslari va nozoareallarini hamda ularning tadrijiy o’zgarishlarini aniqlash bilan belgilanadi. Demak, shunday qilib, tadqiqot obyektining o’ziga xosligiga borliq holda, nozogeografiya tibbiyot geografiyasining mustaqil bo’limi hisoblanadi01 08 1D 22 1C 1814 01 13 28 22 15 2C

Nozogeografik tadqiqotlarda nafaqat kasalliklarning kelib chiqishi yoki ularning tarqalishi qonuniyatlari, balki nozokomplekslar, nozoareallarni aniqlash, tadkiq etish muhim masalalardan biridir. Ammo, amalda bunday nozoareallar, ayniqsa nozokomplekslarni aniqlash murakkab va tadqiqotchidan chuqur epidemiologik bilimlarni bilimlarni ham talab qiladi. Nozokompleks bu, bir qator bo’g’inlarni (komponentlarni) o’z ichiga olgan bir butun tizim sifatida tushunilishi mumkin. Ushbu bo’limlarning xar biri o’zaro bevosita aloqadorlikka ega. Ulardan birortasining o’zgarishi dorhol boshqasiga o’z ta’sirini ko’rsatadi Nozogeografik vaziyatning bosh mezonlari va ko’rsatkichlariga aholining o’rtacha umr ko’rishi, umumiy va bolalar o’limi darajasi, aholining kasallanishi, turli mamlakat va rayonlardagi ekologik, sanitariya -gigiena va epidemiologik holatlar kiradi.

Inson kasalliklari va uning turlicha nozokomplekslari va nozoareallarini vujudga kelishi va tadrijiy o’zgarishlariga ta’sir ko’rsatuvchi omillarga quyidagilar kiradi • Tabiiy —geografik omil lar (iqlim, yer yuzasi tuzilishi, suv manbalari va tuproq, hayvoiot va o’simliklar, regionning ekologik ahvoli) inson kasalliklarini vujudga kelishiga bevosita va bilvosita ta’sir ko’rsatadi. Ular kasalliklarni hududiy tarqalishini belgilab, nozoareallarni vujudga kelishida katta rol o’ynaydi. • Ijtimoiy — iqtisodiy omil lar (sog’liqni saqlash tizimini axvoli, aholining joylashuvi, zichligi, jins —yosh va ijtimoiy tarkibi, ma’lutmotlilik darajasi, ko’chib yurishi, yashash va mehnat sharoitlari, shahar va qishloqlar to’ri va tizimi, transportning rivojlanganlik darajasi, urbanizatsiya jarayonlari, region (hudud) ning xo’jalik ixtisosla shuvi, ishlab chiqarish kuchlarining joyla shuvi va rivojlanish darajasi, ijtimoiy va ishlab chiqarish infrastrukturasining holati va boshqalar) ning inson kasalliklarini kelib chiqipti va nozoareallarini vujudga kelishidagi ta’siri kuchayib bormoqda.

• Nozoareallar miqyosida aholinnig kasallanishi darajasi va kasalliklarning tarqalishida tabiiy hamda ijtimoiy-iqtisodiy omillarning rolini aniqlash zamonaviy tibbiy-geografik tadqiqotlarning dolzarb muammolaridan biridir.

O'xshashlar

Din geografiyasi

Jinoyatchilik geografiyasi

Turizm geografiyasi

Ta’lim geografiyasi

Kanada iqtisodiy geografiyasi