O’zbekiston ko’llari va suv omborlari - Geografiya - Slaydlar

O’zbekiston ko’llari va suv omborlari

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

140.2080078125 KB

Ko'chirib olish

O’zbekiston ko’llari va suv omborlari O’zbekiston hududida ko’llar nisbatan kam bo’lib, ular notekis joylashgan. Respulikamizda joylashgan ko’llarning aksariyati kichik bo’lib, mahalliy ahamiyatga ega. O’zbekiston hududidagi ko’llar qozonining paydo bo’lishi jihatidan bir xil emas. Lekin ularning ko’pchiligi tekislik qismida daryo vodiylargajoylashgan qayir ko’llaridir. Aksincha, Respulikamiz tog’li qismidagi ko’llar va to’siq(to’g’on), morena va tektonik ko’llardir. O’zbekiston hududidagi ko’llar soni (5360ta ko’l) 100% desak, shuning 56.5% uning tekislik qismida, 43.5% esa tog’li qismida joylashgan. Lekin suv yuzasi maydonning kattaligi jihatdan tekislikdagi ko’llar oldinda bo’lib, 67% ni tashkil etadi. O’zbekiston hududining tekislik va tog’li qismida ko’llar notekis joylashgan. Respulikamiz tog’li qismining 1000 – 2000m balandliklarida (87ta ko’l mavjud) kamroq, aksincha, 2000 – 3000m balandliklarida (165ta ko’l mavjud) ko’proq, 3000m dan baland qismida esa ko’p (2083ta ko’l)joylashgan. Lekin bu ko’llar maydoni kichik bo’lib, ularning eng muhimlari Isfayram daryo havzasidagi Shovurko’l, Nihnach, Qorataka, Chotqol – 1, Chotqol – 2, Shohimardon yaqinidagi Qubbonko’l, Ohangaron havzasidagi Arashan, Sherobod havzasida joylashgan Kanbeshbuloq ko’li va boshqalar. O’zbekiston hududidagi ko’llarning ko’pchiligi uning tekislik qismida, hususan Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon, Chirchiq kabi daryo vodiylarida, asosan, ulaning quyi qismlarida joylashgan.

Bu ko’llarning ko’pchiligi sayoz va sho’r bolib, bahorda hamda daryo suvi ko’paygan vaqtda suvlarga to’lib, yozning ohiriga borib suvi juda ozayib, sayozlashib ba’zilari qurib, botqoqlik shoshakka aylanib qoladi. O’zbekiston tekislik qismida ko’llar kelib chiqishi jihatidan turlichadir. Ba’zilari daryo vodiylarining pastqam joylarida hosil bo’lib, yomg’ir, qor, irigatsiya shahobchalarining tashlama suvlari yoki yer osti suvlaridan, ba’zan esa daryolar toshganda sizib brogan suvidan to’yinib turadi. Bunday ko’llar berk ko’llar hisoblanib, suvi sho’r ba’zilarining suvi yozda qurib qolib, tagida tuz cho’kib qoladi, ba’zilari botqoqli joyga aylanadi. Bu turdagi ko’llar Sirdaryo, Amudaryo va Zarafshon daryolarining vodiyalri bo’ylab joylashgan. Tekislikda yana “Efemer” yoki davriy tuzli ko’llar ham mavjud. Bunday ko’llar kichik, sayoz bo’lib, yomg’ir jala tariqasida yog’ganda yoki bahorgi qorlar tez eriganda hosil bo’ladi, so’ngra yana qurib qoladi, ba’zan esa bir necha yillar suvga to’lmay qurib yotadi. O’zbekistonning tekislik qismida eski daryo o’zanlarida ko’llar ham mavjud. Bunday ko’llar Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon, Qashqadaryo kabi daryolarning qaysi qismidagi qadimiy o’zanlaridada joylashgan. Bu turdagi ko’llarining suvi agar daryodan tamomila, ajralmagan bo’lsa, chuchuk bo’ladi, agar daryodan ajralib qolsa, sho’r bo’ladi. Bunday turdagi ko’llarning rejimi daryo rejimiga bog’liqdir.

 O’zbekiston hududining tekislik qismida so’ngi yillarda insonlar tomondan vujudga keltirilgan ko’llar soni ortib bormoqda. Bu turdagi ko’llar ekin dalalaridan oqib chiqayotgan zovur suvlarini erkin ekiladigan maydondan tashqaridan tabiiy chuqurliklarga tashlash oqibatida vujudga kelmoqda. Sug’oriladigan maydonlardan chiqarilib tashlanadigan zovur suvlarning to’planishidan vujudga kelgan ko’llar (Sariqamish, Aydar, Arnosoy, Dengizko’l, Qoraqir va boshqalar) esa o’ta sho’r bo’lib, tarkibida xar hil kimyoviy zaharli moddalar uchraydi. Bu ko’llarning suv sathi ekin dalalarni sug’orish davrida ko’tarilib qishda ancha pasayib qoladi.  O’zbekiston hududidagi asosiy ko’llar Orol, Mirzacholdagi Arnasoy, Aydar, Tuzkon, Zarafshon daryosining quyi qismidagi Dengizko’l, Kuntako’l, Damko’l, quyi Amudaryodagi Sariqamish, Karp, Ziyko’l, Abilko’l, Oqko’l, Sudoche, Bo’zatovko’l, Zokirko’l, Tubanko’l, va boshqalar. Bu ko’llar kichik bo’lib, maydonining kattaligi bir necha yuz gektardan 10.0km 2 gacha yetadi.

O’zbekiston hududidagi eng katta tektonik yo’l bilan vujudga kelgan ko’l Orol dengizidir. O’zbekistonda so’ngi yillarda sun’iy suv havzalari, suv omborlar ko’plab qurilgan. Bu suv omborlar asosan daryo suv rejimini tartibga solib, bahorgi, qishki, kuzgi suvlarni to’plab, yozda ekin dalalariga berish uchun qurilgan mavsumiy bo’lib, asosan sug’orish maqsadi uchun barpo etilgan. O’zbekiston suv omborlari sathining o’zgarishi daryo rejimiga va suv xo’jaligi talabiga bog’liq. Qishloq xo’jalik ekinlari uchun suv kerak bo’lmaganda va ayniqsa bahorgi daryolarning to’lin suv davrida omborlarga suv to’planib uning sathi ko’tarilsa, aksincha yozda to’plangan suv sug’orishga sarflanib, suv sathi pasayib qoladi. O’zbekistonda suv omborlari ko’p bo’lib, ularning eng muhimlari Qayroqqum, Tuyamo’yin, Chorbog’, Andijon, Kattaqo’rg’on, Janubiy Surhon, Chimqo’rg’on, Quyimozor, Pachkamar, Tuyabo’g’iz, Karkidon, Uchqizil va boshqalardan turli maqsadlarda foydalaniladi.

Kattaqo’rg’on suv ombori.O’zbekistonda dastlabki suv ombori Zarafshon vodiysida qurilgan bo’lib, Zarafshon vodiysida unumdor yer ko’p, ammo daryo suvi oz, kerak yerlarni suv bilan ta’min eta olmaydi. Toshqin vas el suvlarini, qishda bekorga oqadigan suvni jamg’arish maqsadida Kattaqo’rg’on shahridan 5.5km janubda tabiiy chuqurdan foydalanib 1941 – 1945 yillarda suv ombori qurildi. 1941 – yilda uzunligi 4 km, balandligi 28 m tuproq to’g’on ko’tarildi. Keyinchalik balandligi 31.5 m ga yetkazildi. Keyinchalik suv omborining hajmi yildan – yilga ko’paytirib borildi va 1954 – yilda loyihada ko’rsatilgan miqdor 662mln/m 3 ga yetkazildi va umumiy suv sig’imi 1mlrd/m 3, suv yuzasining maydoni 90km 2 , uzunligi 22km, kengligi 12km, chuqurligi 20m ga yetdi. Bundan tashqari, uzunligi 40km atrofida bo’lgan suv keladigan va suv chiqariladigan 2 ta kanal qazildi.

Kattaqo’rg’on suv ombori Samarqand va Buxoro viloyatlarida paxtachilik va boshqa qishloq xo’jalik mahsulotlaridan yuqori hosil olish va ularni yanada rivojlantirishga katta yordam berdi. Natijada 65ming ga yerni sug’orib, 384 ming ga yerning suv ta’minotini yaxshiladi. Suv omborida xo’jalikning yangi tarmog’i – baliqchilik barpo etildi. Hozir har yili o’rtacha 240 – 250s baliq ovlanmoqda. Zarafshon daryosining quyi qismidagi tumanlarni toshqin suvi bosishi xavfidan saqlash hamda Qorako’l va Olot tumanlarida sug’orish ishlarini yanada yaxshilash maqsadida Quyimozor suv ombori qurildi. Quyimozor suv omborining dastlabki suv xajmi 280mln m 3 , maydoni 16.2 km 2 , eng keng joyi 5 km, o’rtacha chuqurligi 17 m, eng chuqur joyi 40 m dan ortiq bo’lsa, 1968 – yili uning suv xajmi 350 mln m 3 , suv yuzasi esa 17.3 kv.km ga yetdi. Bu suv omborining qurilishi natijasida Buxoro viloyatida 25 ming ga yerning suv ta’minoti yaxshilandi. Tuyabo’g’iz suv ombori. 1960 – yilda Ohangaron daryosining o’rta qismida Tuyabo’g’iz suv ombori – “Toshkent dengizi” qurildi. Bu suv omborining suv sig’imi 250 mln kub m dan oshadi va Chirchiq, Ohangaron vodiylaridagi yerlarni sug’orish ishlarini yaxshilashbilan birga yerni o’zlashtirish imkonini berdi. Suv ombori Chirchiq, Ohangaron daryolaridagi mavsumiy suvlarini tartibga solidi.

O'xshashlar

Suv omborlari va ularning ahamiyati

O’zbekiston va Markaziy Osiyo davlatlarida suv omborlarini tashkil etilishining muammolari

Fransiya va O’zbekiston

Ko'llar va suv ombori

O’zbekistonda amalga oshirilgan gidrologik tadqiqotlar