O’zbekistonda amalga oshirilgan gidrologik tadqiqotlar - Geografiya - Slaydlar

O’zbekistonda amalga oshirilgan gidrologik tadqiqotlar

Yuklangan vaqt:

24.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

8931.5791015625 KB

Ko'chirib olish

Mavzu: O’zbekistonda amalga oshirilgan gidrologik tadqiqotlar

Gidrologiya Yer to’g’risidagi fanlar turkumiga kiradi. "Gidrologiya" yunoncha so’z bo’lib, "gidro" -suv va "logos" -bilim yoki fan degan ma’noni beradi. Umumiy qilib ayt ganda gidrologiya suv haqidagi fandir.

Yer kurrasining suv qobig’i gidrosfera bir necha qismlardan tashkil topgan va undagi har bir suv ob’ekti faqat o’ziga xos xususiyatlargagina ega bo’ladi. Shu sababli gidrologiyaga kengroq ma’noda quyidagicha ta’rif berish mumkin: gidrologiya gidrosferadagi suvlarni, ya’ni okeanlar va den- gizlarni, daryolar va ko’llarni, doimiy qorliklar va muzliklarni, botqoqliklarni, yer osti suvlarini, ular- ning joylashishini, xususiyatlarini hamda ularda sodir bo’ladigan hodisa va jarayonlarning atmosfera, litos-fera va biosferadagi boshqa hodisalar bilan o’zaro aloqasini o’rganuvchi fandir.

 Gidrologiya fani o’rganiladigan suv ob’ektlarining turiga ko’ra ikki qismga - okeanologiya (okeanlar, dengizlar gidrologiyasi) va quruqlikgidrologiyasi ga bo’linadi.  Okeanologiya okeanlar va dengizlarning umumiy xusu siyatlarini hamda ularda sodir bo’ladigan hodisa va jara yonlarni atrof muhit bilan aloqador holda o’rganadi.

Quruqlik gidrologiyasi esa o’z navbatida daryolar gidrologiyasi (potamologiya) ko’llar va suv omborlari gidrologiyasi (ko’lshunoslik-limnologiya), muzliklar gidro-logiyasi (glyatsiologiya) va botqoqliklar gidrologiyasi (tal matologiya)ga bo’linadi. Ko’p hollarda gidrologiya deganda quruqlik gidrologiyasi nazarda tutiladi.

Gidrologiyaning bosh vazifalaridan biri suv ob’ekt larining gidrologik rejimini o’rganishdan iboratdir. O’rganiladigan muammolari va tadqiqot usullariga qarab hamda suv resurslaridan foydalanish bo’yicha tarixan vu judga kelgan masalalarni hal etish bilan bog’liq holda gidrologiyadan uning bir necha bo’limlari- gidrometriya, gidrografiya, gidrologik hisoblashlar, gidrologik basho rat(prognoz)lar kabilar mustaqil fan sifatida ajralib chiqqan. Oxirgi ikki fan, ba’zan, umumiy nom bilan muhandislik gidrologiyasi deb ham ataladi.

Gidrometriya- gidrologiyaning o’lchov qismi bo’lib, suv ob’ektlarining gidrologik rejimi elementlari (suv sathi, suv sarfi, suvning tezligi, suv yuzasi nishabligi)ni o’lchash, kuzatish uslublarini ishlab chiqish va ularni bevosita amalga oshirish ishlari bilan shug’ullanadi.

 Тadqiqot usullari  Suv havzalarida kechadigan hodisalar qonuniyatlarini to’la o’rganish, tegishli xulosalar chiqarish va ulardan amalda samarali foydalanish maqsadida gidrologiyada turli tadqiqot usullaridan foydalaniladi. Ular ichida eng aso- siylari statsionar, ekspeditsiya va tajriba laboratoriya usullaridir.

Gidrologiya daryolar va boshqa turdagi suv havzalarida kechadigan ximiyaviy va biologik jarayonlarni hamda ular dagi suv massalarining tabiiy xususiyatlarini, sifatini va biologik resurslarini gidrofizika, gidroximiya (suv kimyosi), gidrobiologiya fanlari bilan hamkorlikda o’r-ganadi. Suv havzalarida kuzatiladigan harakatlar (suv oqimlari) qonuniyatlarini o’rganishda gidrodinamika va gidravlika qonunlari va usullaridan, gidrologik hisoblashlar va bashoratlarda esa maxsus matematik usullardan va zamonaviy hisoblash texnikasi va kompyuter texnologiya-sidan keng foydalaniladi.

3) amalga oshirilayotgan suv xo’jaligi tadbirlari (me lioratsiya, irrigatsiya, gidroenergetika, suv resurslarini hududlar bo’yicha qayta taqsimlash va hokazolar)ni iqti sodiy va ekologik nuqtai nazardan asoslash uchun kerakli gidrologik ma’lumotlar bilan ta’minlash.

 XX asrning ikkinchi yarmiga kelib sayyora mizning ancha qismida shu resurslardan qishloq xo’jaligi, sanoat, iste’mol uchun olinadigan va suv ob’ektlariga qayta tashlanadigan oqava hamda chiqindi suvlarning ko’lami shu darajaga yetdiki, ular hajmi va sifati bo’yicha tabiiy holda tiklana olmayapti. Mazkur muammo tufayli gidrologiya fani oldida suv resurslari va atrof muhit muhofazasiga taalluqli quyidagi yangi vazifalar paydo bo’ldi:  1) suv resurslarini miqdoran tejash va sifat ji hatdan muhofaza qilish;  2) tabiiy va antropogen omillar ta’sirida ularning o’zgarish qonuniyatlarini o’rganish;

Bizga ma’lumki, tabiiy suvlar (buloqlar, soylar, daryolar, ko’llar, muzliklar, yer osti suvlari) geografik mu hitning asosiy komponentlaridan biridir. Ma’lum bir hududda mavjud bo’lgan barcha turdagi suvlar shu hududning asosiy tabiiy boyliklaridan biri- suv resurslarini tashkil etadi.

Gidrologik hisoblashlar va gidrologik bashoratlar (muhandislik gidrologiyasi)-suv ob’ektlarining turli gidrologik ko’rsatkichlarini hisoblash va bashorat qilish usullarini ishlab chiqish bilan shug’ullanadi. Bu usullar suv havzalari tabiiy holatini o’zgartirish yoki aniqrog’i, ulardan foydalanish, shuningdek gidrotexnik inshootlarni loyihalash, qurish ishlari bilan bog’liq bo’lgan muam molarni hal etishda qo’llaniladi.

Gidrografiya- esa ma’lum hududdagi suv ob’ektlari-ning o’ziga xos xususiyatlarini joyning tabiiy geografik sharoiti bilan bog’liq holda o’rganib, ularga gidrologik va xalq xo’jaligidagi ahamiyati nuqtai nazaridan yondoshgan holda yozma tavsif beradi.

Statsionar usulda suv ob’ektlari (daryolar, ko’llar, muzliklar)ning gidrologik rejimi elementlari ko’p yillar davomida kunning ma’lum belgilangan soatlarida muntazam ravishda kuzatib boriladi.

Statsionar usuldagi kuzatish ishlari fan va amaliyot ehtiyojlarini hisobga olib, mutaxassislar tomonidan max sus tuzilgan yagona dastur va qo’llanmalarga qat’iy amal qilgan holda bajariladi. Mamlakatimiz daryolari, ko’llari, suv omborlari, va muzliklarida bu ishlar, asosan, O’zbe kiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Gid rometeorologiya Bosh Boshqarmasi tizimiga qarashli 180 ga yaqin gidrologik stansiyalar va kuzatish joylari (post lar) da amalga oshiriladi. Ayrim hollarda bu usuldagi tad qiqotlar tegishli muassasalar, masalan, Qishloq va suv xo’ jaligi vazirligiga qarashli kuzatuv joylarida ham o’tka ziladi.

Ekspeditsiya usulida ma’lum hududdagi nisbatan kam o’rganilgan yoki umuman o’rganilmagan suv ob’ektlari, to’g’ ridan to’g’ri dala sharoitida, umumiy tarzda yoki aniq bir yo’nalishdagi maqsadni ko’zlab tadqiq etiladi. Bu usulda bajarilishi zarur bo’lgan gidrologik o’lchov va kuzatuv ish lari majmui, ekspeditsiya oldiga qo’yiladigan vazifalarga bog’liq holda, oldindan tuzilgan dasturda batafsil ko’rsa tilgan bo’ladi. Ekspeditsiya sharoitida, asosan, makonda keng miqyosda o’zgaruvchi, lekin ma’lum vaqt ichida kam o’zgara digan gidrologik hodisa va jarayonlar tadqiq qilinadi. O’rganilayotgan hudud gidrografik tarmoqlarida nisbatan qisqa muddatda (bir necha oylardan to bir ikki va ba’zan undan ham ko’p yillarda) o’lchov va kuzatuv ishlari baja rilib, kerakli ma’lumotlar to’planadi.

Тajribalaboratoriya usuli suvning tabiiy va ximiyaviy xossalarini aniqlash, gidrodinamik hodisalarni va boshqa jarayonlarni modellash sharoitida o’rganish im konini beradi. Тajribalar loyiha ilmiy tadqiqot insti tutlarida, maxsus uskuna va qurilmalar bilan jihozlangan laboratoriyalarda amalga oshiriladi. Bu usul ayniqsa gid rotexnik inshootlar (GES, suv omborlari, kanallar)ni loyihalash vaqtida kerak bo’ladigan ko’pgina asosiy ko’r satkichlarni va kechishi mumkin bo’ladigan hodisalarni modellash orqali aniqlashda juda qo’l keladi.

Yuqoridagilardan tashqari nazariytahlil usuli ham mavjud bo’lib, bu usul kuzatish ma’lumotlaridan va boshqa turdagi axborotlardan ilmiy xulosalar chiqarishga asos langandir.

Shakllanish va rivojlanish bosqichlari. Тaniqli olim O.A.Spenglerning yozishicha gidrologiya haqidagi ilk fikrlar bundan 6000 yil avval qadimgi Misrda paydo bo’lgan. O’sha paytdayoq misrliklar oddiy gid rologik kuzatishlarni amalga oshirganlar. Ular hozirgi Asvon to’g’onidan 400 km yuqorida tog’ qoyalarida suv sat hining o’zgarishini belgilaganlar. Nil daryosida bo’ladigan har yilgi toshqinni qaysi vaqtda kuzatilganligini qayd qilib borganlar. Keyinroq esa quyi Nilda 30 ga yaqin o’z davriga xos bo’lgan "gidrologik" kuzatish joylari (postlar) tashkil etilgan. Ana shulardan biri Qohira yaqinida saqlanib qolgan "Nilometr" bo’lib, u yuksak did bilan ishlangan ajoyib arxitektura yodgorligi hisoblanadi.

Xulosa O‘zgidromet bo‘linmalariga (xususan OMOGYaiGK) bo‘limda bajarilgan ilmiy-tadqiqot ishlari natijalarini joriy etadi. Taqdim etilgan materiallar O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga, Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligiga, O‘zbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligiga, boshqa davlat organlari va xalq xo‘jaligi tashkilotlariga turli ma’lumot va byulitenlar berish uchun qo‘llanadi Glyatsiologiya bo‘limi O‘zgidromet OMOGYaiGKga Qor ko‘chkilari bo‘yicha Boshqaruv qo‘llanmasini yangilash bo‘yicha materiallar tayyorlashda metodik yordam ko‘rsatmoqda.

O'xshashlar

O’zbekistonda tabiiy geografiya fanining rivojlanish tarixi

Mustaqillik yillarida O’zbekistonda mashinasozlik sanoatining rivojlanishi

Migratsion siyosatni amalga oshirishning Buyuk Britaniya tajribasi

O’zi yozar suv o’lchash qurilmasi lentasini qayta ishlash

Qishloq joylar geografiyasi