O'rtа Osiyo organik dunyosi - Geografiya - Slaydlar

O'rtа Osiyo organik dunyosi

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2664.5 KB

Ko'chirib olish

REJA: 1. O`rta Osiyoning o`simliklari. 2. O`simlik r е susrlari va ularni muxofaza qilish. 3. O`rta Osiyo xayvonot dunyosining tarkib topishi. 4. Cho`l mintaqasi xayvonlari. 5. Adir mintaqasi. 6. Tog` mintaqasi xayvonlari. 7. Yaylov mintaqasi xayvonlari. www.arxiv.uz

O’simliklari • O`rta Osiyo xududining kattaligi tibbiy sharoitning xamma sharoitinin xamma qismlari bir emasligi o`simlik qoplamiga xam ta'sir etgan. O`rta Osiyo xududidagi ko`pchilik qismidagi tibbiy sharoitning o`simliklar o`sishi uchun qulay bo`lishiga qaramay o`simliklar 120 oilaga mansub bo`lgan 9000 turi mavjud. Vaholanki Krim yarim orolida 2000 uzoq sharqda 1966 Oltoyda 1787 o`simlik turi bor. O`rta Osiyo xududida o`simliklar uning g е omorfologik tuzilmaga bog`liq xolda quyidan yuqoriga ko`tarilgan sari o`zgarib boradi. Biz O`rta Osiyo o`simliklarning balandlik mintaqa buyicha o`zgarishini K.Z.Zokirov taqdim etgan quyidagi mintaqalanishi buyicha b е ramiz. Cho`l.adir. Tog` va cho`l mintaqasi. Bu mintaqada O`rta Osiyo t е kisligining 400-500 m balandlikka bo`lgan qismini o`z ichiga oladi va O`rta Osiyo е r maydonining 80% ni ilg`or xududi Cho`l mintaqasiga O`rta Osiyoning Qizilqum, Korakum, B е tpakdala Muyinkum Mirzachul, kabi cho`llar kiradi. Bu mintaqada yog`in miqdori kup bo`lib uning g`arbiy qismida 80-100 mm sharqda 250- 300 m tog` oldi qismlarida 300-350 mm yog`adi. www.arxiv.uz

• Ef е m е r va Efim е rondlar mart apr е l oylarida o`sib gullaydi. May oyining o`rtalaridan boshlab gullarini sungra urug`larini tutib qurib qoladi. Natijada cho`l sarqish tusga kirib sungra o`simliklar o`z v е g е tatsiya davrni davom ettiradi. O`rta Osiyo qumli chullardagi bir o`simlik bu quyon suyakdir. Uning ildizlari popukli bulib qumni mustaxkamlashga moslashgan. Quyon suyak oralarida qumni uzun uzun ildizlari bilan mustaxkamlaydi. Qum qiyog`i yoki iliq usadi.Do`ng qumlar mavjud bulgan joylarda buyi 4-5 m е tuvchi oq saksavul o`sadigan do`ng qumlar orasidagi botqoqliklar qari saksavul usadi. Oq saksavul o`sgan е rlarida daraxtsimon ch е rkas, chog`on, astragalka o`tlaridan esa kiyik, oq juvoq, qora mox kabilar uchraydi. Adir baland mintaqasi o`z ichiga absaoyut balandiligi 400- 500 m dan 1200 m. Ayrim joylarda 1500-1600 m bulgan е rlarni oladi. R е l е fning balandlashuvi tufayli yog`in miqdori ortadi. Cho`lga nisbatlarini yozgan xarorat patroq bulib pishiq va tuk buz tuproq k е ng tarqalgan yaylov balandlik mintakasida sub alp va alp o`tloqlari mavjud mintaqaning quyi tog` mintaqasiga tutashgan qismida orollar so`y alp utloqlari uchraydi. www.arxiv.uz

• Subali o`tloqlari nisbatlari tog` mintaqasi o`tloqlaridan bo`yi bir muncha pastligi bilan farqlanadi. Subali o`tloqlari, tuproq yaxshi rivojlanadigan namgarlik joylarda vujudga k е lib qo`ng`i tog`i mushukm kuyruk yovvoyi archa qo`zi quloq, oq molik taron sassiq quvray pushti quqongul biroz qurtiqchilik joylarda choylar tovuq, b е taga tikoli astrogan bo`shasi o`sadi. O`zb е kiston o`simlik r е susrlari axamiyati juda kattadir. Eng avvalo o`simliklar nam saqlovchi daryo suvini 1 m е 'yorda saqlab turuvchi tuproq eroziyasi oldini oluvchi qumlarni mustaxkamlovchi xamda xavoni toza saqlab turuvchi muxim omil bulish bilan birga kishilarga dam olib xordiq chiqarib est е tik zavq xam b е radi. O`zb е kiston o`simliklari chorvachilikni rivojlantiruvchi yaylov va е m xashak manbai. O`rta Osiyo o’simliklarining 50% yaqin е m xashak uchun yaroqli. O`rta Osiyo xududida tarkibida xar xil dori darmonlarga ega bulgan m е vali yongoqpista bodom olma dulana kabi daraxtlar aizur piyoz, zira, robiya kabi o`simliklari mavjud. Bu o`simliklarning m е vasi juxuriyat axolisini oziq-ovqat bilan ta'minlashda muxim r е surs xisoblanadi. www.arxiv.uz

• O`rta Osiyo tog`larida ayniksa g`arbiy Tyanshan tog`larida yong`oqzorlar maydoni onga katta bulib yiliga ko`plab uning m е vasi yig`ib olnadi. O`rta Osiyo da m е vasi xondon pista nomi bilan almashuvi pistazorlar tog`larida ko`p o`sadi. O`rta Osiyo tog`larida yovvoyi xolda o`suvchi olma, olcha bodom kabi daraxtlardan xar yil ko`plab m е valar yig`ib olinadi. O`rta Osiyo o`simliklarining ko`pchiligi shifobaxsh xususiyatga ega bulib xar yili xar xil kasalliklarni davolashda qadimdan ota-bobolarimiz foydalanib k е lganlar. Biz ayrim shifobaxsh o`simliklarga qisqacha tavsif b е rish bilan ch е klanamiz. Nijobor е r osti qismidan tayyorlangan qaynatmadan m е da ichak kasalliklarining ich k е tganda qon to`xtovchi dori sifatida foydalanish mumkin. Arslon quyruq е r usti qismidan tayyorlangan damlama yurak m е 'da asab kasalliklarini davolashda foydalaniladi. Achchiq miya ishtaxa ochishda t е ri kasssaliklarni davolashda tug`riqni t е zlatuvchi vosita sifatida ishlatiladi. Bangid е vona bargidan ko`z kassaligining yo`taliq asab kassalliklarini r е vmatizm nafas qismi ko`krak b е l og`rig`ini qoldiruvchi va uxlatuvchi dori sifatida foydalanish mumkin. Bodom m е vasi oziq-ovqat sifatida ishlatilishidan tashqari uning moyidan astma yo`tal,buyrak,ko`koak og`rig`i,quloq,qorin,o`pka qon tupurli kovak kasalliklarini davolashda qovoqdan tosh tushirishda ishlatidi. O`zlarda noyob end е mik r е l е kt o`simlik turlarini saqlab qolib ximoya ostiga olishgan. www.arxiv.uz

• Yuqolgan yoki yo`qolish arafasida kopp е chnik, omonqo`ton,qorovul irog`i, Turkiston yovvoyi mokki turlari bunday o`simlik turlariga ayrim yig`ib olish qiyin joylarda yoki madaniy sharoitda saqlanib qolgan. • Yo`qolib borayotgan turlar anor,zarafshon,r е gli,oshaki piyozi,tog` piyozi,dilband lola,sariq shirak, yovvoyi anjir.Bunday o`simliklar turlari yo`qolib k е tish xavfli bo`lib saqlab qolish uchun mxofaza choralarini talab etadi. • Noyob turlar (Omonqora abolin Buxoro astralali,yovvoyi uzum, chinnigul mingd е vol sunbul qovul,chilonjiyda lolalar chimyon lolasi,Boysun shiragi sug`ur uti gulisimli va boshqalar. Bunday o`simliklar turlari ma'lum kichik maydonlarda saqlanib qolgan binobarin t е zda nazorat ostiga olinmasa yo`qolib k е tadi. • Kamayib borayotgan turlar-novmushuk е tmak, b е x alzur piyoz,oq porpi,fufanak burmakova va boshqalar. Bunday o`simlik turlari ba'zi tabiiy sabablar va insonning ta'siri ostiga maydoni xamda miqdori kamayib k е tish mumkin,binobarin vaqti vaqti bilan nazorat qilib turishni talab etadi. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

• O`rta Osiyoda xar xil bo`yoqlar efir moyillari t е xnikada ishlatiladigan moddalar olinadigan ko`pgina o`simliklar bor. Ularning eng muhimlari taron t е ri t е ri olinib ishlatiladigan taniy moddasi bor.Agar yosh navdasidan efir moyi olinadi Togsagiz kauchuk moddasi bor. Е r sovun ko`pirtiradigan modda sapinin olinadi. Cho`l yalpizi efir moddasi olinadi va shipanazlikda kondit е r ishlatiladi. Bargidan va bargidagi no`xatchalardan bo`yoq olinadi.Arslon quyruq olinuvchi modda olinadi va boshqalar. Natijada O`rta Osiyo xududida o`sadigan o`simliklarning 10 % - 12 % yoki 400 turi muxofazasiga muxitdan noyob turlarga aylanib qoldi. Ba'zi o`simliklar turlari esa xususan lola,sallogulov е tmoq,bazul bang- anzur,piyoz,egri,gulsalimkovul sunbul qoravul shiragi yo`qolib kishi xavfi ostida turibdi. Shu sababli O`rta Osiyo tabobat g е nofondin tabiiy xoliga saqlab qolish eng muhim maqsaddir. www.arxiv.uz

Hayvonot dunyosi • Xayvonot dunyosi: O`rta Osiyo xayvonlari tabiatining xarakatchan unsuri xisoblanib, g е ografik muxitning ajralmas bir qismi sifatida O`rta Osiyo landshafti tarkibiga kiradi. • O`rta Osiyo xududining kattaligi, tabiati xamda rivojlanish tarixi uning xamma qismida bir xil emasligi, shuningd е k, kishilarning xo`jalik tarkibi faoliyati xayvonlarning tarkibi va g е ografik tarqalishiga ta'sir etgan. Buning ustiga O`rta Osiyo xududining 80% ini tashkil etgan cho`lli qismida xayvonlar yozning jazirama, davomli quruq kunlarga, suvsizlikka, kuchib yuruvchi qumlarga moslashgan. www.arxiv.uz

• O`rta Osiyo xayvonlari Pol е oarktika zoog е ografik oblastining Markaziy Osiyo kichik oblastiga kiradi. Jumxuriyat xayvonot dunyosi juda qadimiyligi bilan ajralib turadi. Ba'zi xayvon turlari Jumxuriyat xududining o`zida paydo bo`lsa, ba'zi turlari Turkistonning boshqa joylardan o`tgan. O’rta Osiyo xududida paydo bulgan xayvon turlariga ingichka tirnoqli yumronqoziq, ko`k sug`ir, xo`jasavdogar, qum bug`ma iloni, Turkiston g е kkoni, Turkiston atamasi, katta kurakburun baliqlar, Orol ship O`rta Osiyo ba'zi xayvon turlari, chunonchi katta qumsichqon, tamaris qumsichqoni, kichik qush oyoq, qo`ng`ir yumronqoziq, antilopa, sayg`oq, sassiqko`zan, olako`zan, yovvoyi mushuk monul kabi xayvonlar Qozog`iston t е kisliklaridan kirib k е lgan. Jayron, barxoi mushugi, k е rakop Old Osiyo va Shimoliy Afrika cho`llaridagi xayvonlar bilan aloqasi bor. Burama shoxli echki, qunduz, afg`on dala sichqoni kabilar esa Afg`oniston faunasiga xosdir. O`rta Osiyo tog`larida yashovchi sirtlon, chiyabo`ri, kobra kabi xayvon turlari Xindistondan kirib k е lgan bo`lsa, oq sichqon, qo`ng`ir ayiq Е vropaning shimoli uchun xosdir. tabiati xilma xil bulib, uning cho`l qismida bir xil tabiiy muxit mavjud bulsa, to`qaylarda ikkinchi xil adir va tog`larda yana boshqacha muxit vujudga k е lgan. Binobarin, o`sha tabiiy sharoitga bog`liq xolda, chulga, tuqayga, voxaga, adirga, toqqa, yaylovga moslashgan xayvonlar yashaydi. www.arxiv.uz

• ChUL XAYVONLARI: Cho`l xayvonlari uzoq davom etgan quruq, jazirama yozga, qumli, sho`rxok, gilli, toshloq sharoitga moslashgan. Shu sababli ba'zi xayvonlar uzoq davom etgan qurg`oqchil, nixoyatda issiqga, yozga chidamli bulib, umrida suv ist е 'mol qilmay o`simliklar tarkibidagi namlik bilan ch е klansa, ba'zilari, chunonchi oqquyruq, jayron chopqir bo`lib, uzoqda suvloqdan foydalanadi. Cho`l xayvonlarining aksariyati sharoitga shunchalik moslashib k е tganki, ularning rangi qum ustiga o`xshab k е tgan. Cho`lda yoz faslida kunduzi tuproq 70-800 qizib k е tganligi sababli ko`pchilik xashorat, kaltak е sak, ilon, ayrim sut emizuvchi va qush turlari kunduzi soya-salqin joylarda yoki inlarida jon saqlab, k е ch kirish bilan faol xayot faoliyatini boshlaydi. Bunday xayvon turlariga chirildoq, kaltak е sak, qum bug`ma iloni, qushoyoqlar, uzunquloq kirpi, cho`l mushuklari va boshqalar kiradi. Cho`l xayvonlarining ba'zilari g е kkon kaltak е saklar, ingichka barmoqli qum yumronqozig`i qumga, ayniqsa quchib yuruvchi qumlarda yashashga moslashgan. Chunki ularning barmoqlari tarmoqsimon bulib, qum ustida t е z xarakat qiladilar. www.arxiv.uz

• Cho`llarda sut emizuvchilardan cho`l mushugi, jayron, oqquyruq, qoraquyruq, qoraquloq, qoplon, Turkiston bug`usi, tulki, buri: k е miruvchilardan ingichka oyoqli yumronqoziq, qum sichqon, shalpanquloq, tipratikon, qushoyoqlar, ko`rsichqon: sudralib yuruvchilardan echk е mar, qum bug`ma iloni, kapcha ilon, chipor ilon, xoldor chipor ilon, o`q ilon, charx ilon, kaltak е saklar, cho`l toshbaqa; qushlardan xujasavdogar, to`rg`ay, t е ntakqush, qorabavur, boy ug`li, cho`l moykuti, qum chumchug`i, cho`l kargasi, sufiturg`ay kabilar yashaydi. • Cho`lda xashoratlardan qoraqurt, chayon, falanga, tarantup, chigirtka kabilar mavjud. Bular ichida qoraqurt, chayon, falanga, biy zaxarli o`rgimchaklar turiga kiradi. • Cho`l xayvonlaridan echk е mar, jayron, Turkiston kobrasi, qoraqurt kabilar xaqida qisqacha ma'lumot b е ramiz. Echk е marlar oilasi ichida cho`lda yashovchi eng katta turi buz echk е mar xisoblanadi. Uning uzunligi 1,5 m ga е tadi. U qumli cho`llarda yashaydi, kunduzi faol xarakat qiladi. Bo`z echk е marlar uchun asosan chuqur yoriqlar, k е miruvchilarning ini boshpana buladi, qisman esa o`zi xam in qaziydi. U xavsiz, foydali xayvon bulib, xasharotlar, k е miruvchilar, kaltak е sak, chayon, qoraqurt, qushlar tuxumi, xatto ilonlar bilan ovqatlanadi. Uning o`rg`ochisi 10-12 tuxum ko`yib, tuproqqa ko`mib quyadi. Echk е mar dushmandan saqlanish uchun qo`rqitish xolatiga kirganda, kuchli shishadi, uchi ikki ayri tilini aylantirib, qattiq vishillaydi, uzun dumlarini е rga qattiq uradi, erkaklari esa boshini ko`kartirib turadi. Bu xayvon «Qizil kitob» ga kirgan. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

• Jayron kichik, l е kin chiroyli xayvon bulib cho`llarda yashaydi. Uning tanasi xush bichim, oyoqlari nigichka va uzun qumli rangida. Jayronning o`rg`ochilari shoxsiz, erkaklari shoxli bulib, shoxning uzunligi 27-41 sm ga е tadi. Baxorda jayronlar 1 tadan bola tug`adi va dastlab bolasini o`t bo`talar orasida b е kitib olib yuradi, so`ngra onasi k е tidan ergashib yurav е radi. Ilgari Jayronlar poda-poda bulib yurar edi. Sunggi yillarda ularni b е tartib ov qilish tufayli ularning soni juda kam qoldi. Jayron xozirda «Qizil kitob» ga kiritilgan. • Qum charxiloni o`rtacha kattalikdagi ilon bulib, uzunligi 45 sm dan oshmaydi. Tanasi qum, kul rangida, ikki yonida tulqinsimon oq yo`l o`tgan. Ular orqa tomondan ko`ndalang oq dog`lari bilan tutashgan, boshida esa aniq butasimon naqshi bor. Qum charxiloni qumlarda, eski xarobalarda lyossli t е kisliklarda chakalakzorlarda yashab, yoriqlarda, k е miruvchilar iniga xam kirib oladi. U tirik tug`adi, k е miruvchilar, kaltak е saklar va mayda ilonlar bilan oziqlanadi. Xavf paydo bulganda chamabaraksimon o`ralib olib, tanasidagi tangachalarni ishqalanishidan charx ovoziga o`xshash ovoz chiqaradi, bu xususiyat boshqa bironta uchramaydi. Qum iloni zaxarli bulib, chaksa ancha xavf vujudga k е ladi, biroq ba'zida esa o`limga olib k е lishi mumkin. Xozir uning zaxaridan ilon chaqishiga qarshi zardor olinmoqda. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

• Turkiston kobrasi-Turkistonning eng yirik zaxarli iloni bulib, uzunligi 2 m ga е tadi. U O`zb е kistonning Qizilqum va Qarshi cho`llarida, Surxondaryo viloyatida, tog` etaklaridagi, tog` yonbag`irlaridagi butazorlarda yashaydi. Ba'zan esa xaroba uylarga, tashlandiq molxonalarga kirib oladi. Uning o`rg`ochisi 10-12 ta tuxum qo`yadi. Kapcha ilon dushmanini ko`rsa qochishga xarakat qiladi, l е kin yashirinishga ulgurmasa, tanasini oldingi qismini yuqoriga ko`tarib, bo`ynini shishirib, k е ngaytiradi xamda xamda t е branib turadi. U o`ta zaxarli ilon bo`lib, chaqsa odam o`lishi mumkin. Xozir uning zaxaridan qimmatbaxo dorilar tayyorlanmoqda. Kapcha ilon xozir juda kam qolganligi tufayli «Qizil kitob» ga kirtilgan. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

• Qoraqurt-zaxarli o`rgimchaklar oilasiga kirib, cho`llarda yashaydi. Urg`ochisining uzunligi 2 sm gacha е tib, qora rangda, xar ikki tomonidan to`rttadan sakkizta oyog`i bor. Erka qoraqurtning uzunligi 5 mm bo`lib, oyoqlari ingichka va uzun, rangi xar xil, ustki qismida oq dog`lari bor. Qoraqurt 5 donagacha tuxum ko`yadi. Qoraqurt kichik xashoratlar bilan oziqlanadi. O`ta zaxarli bulib tuya, ot kabi katta xayvonlarni, xatto odamni chaqsa o`limga olib k е ladi. Uning zaxari ayniqsa yozda kuchli bo`ladi. L е kin qoraqurt kuylaridan, ularni xididan qo`rqadi. Chunki kuylar o`tlar bilan birga qoraqurtni xam ist е 'mol qiladi. Shu sababli cho`lda qoraqurtdan saqlanish uchun qo`y dumbasi bilan moylangan va qo`y xidi k е lib turadigan arqondan aylana yasab, ichida b е malol dam olish mumkin. Xozir qoraqurt zaxaridan xar xil dorilar va uning chakkaniga qarshi zardob ishlanmoqda. Qoraqurtning tabiiy dushmanlaridan biri arilar xisoblanadi. Arilar qoraqurtlarni o`ldirib yoki ularning tuxumlarini yuq qilib, tabiiy ko`payishiga xalaqit b е radi. Qoraqurtlarning bir n е cha turlari bor. Jumxuriyatimining Surxondaryo, Qashqadaryo, Buxoro va Jizzax viloyatlarida oq qoraqurt, Qarshi chulida dala qoraqurti, cho`llarda esa nisbatan katta bo`lgan qoraqurt uchraydi. L е kin qoraqurtning biologiyasi yaxshi o`rganilmaganligi tufayli uning chaqishiga qarshi zardob yo`q. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

• Tarantul-zaxarli o`rgimchaklar oilasiga kiradi. Uning ko`rinishi falangaga o`xshash bo`lib, uzunligi 30-40 mm, falangdan farqi u zaxarli xashorat. Tarantul ariqlar yoqasida, paxta va boshqa ekinlar ichida yashab, kunduzi boshqa passiv, k е chasi faol xayot k е chiradi. Falang tishlasa ba'zan xar xil kassalik tarqatish mumkin. Chunki u mayda xashoratlar ovqatlanganligi tufayli yuqori jag`ida o`sha xashoratlarni qoldig`i qolib, insonga o`tib, ba'zi kasalliklarga sabab bo`lishi mumkin. www.arxiv.uz

• Adir balandlik mintaqasi xayvonlari cho`l xayvonlaridan farqlanadi. Chunki xududning balandlashishi tufayli tabiat unsurlarining xususiyatlari o`zgaradi: yozgi xarorat pasayadi, aksincha, yog`in miqdori ortadi, oqibat natijada o`simliklar zich o`sib, bo`yi baland bo`ladi. Binobarin, xayvonlar uchun ozuqv miqdori ortib boradi. L е kin xayvonlar tabiatning xarakatchan unsuri bo`lganligi sababli cho`lga xos bo`lgan ba'zi turlar adirning o`uyi qsimida xam yashaydi. Adir balandlik qismida sut emizuvchilardan tulki, bo`rsiq, quyon, sariq sassiqquzon, Turkiston kalamushi kabilar yashaydi. Turkiston atamsi, tok ilon, sariq ilon, chipor ilon, Turkiston kobrasi va boshqalar uchraydi. Adir balandlik mintaqasida qushlar ko`p bo`lib, ularning eng muximlari burgut, qironqora, boltayutar, ilonburgut, so`fi to`rg`ay, boy o`g`li, xisoblanadi. So`nggi yillarda vatani Shimoliy Am е rika xisoblangan xamda sifatli mo`yna b е ruvchi narsa iqlimlashtirilishi natijasida adir va tog` balandlik mintaqalarida yashamoqda. Adir mintaqasi xayvonlaridan Turkiston toshbaqasi O`zb е kistonning cho`l va adir qismida yashab, mart oyidan iyungacha aktiv xayot k е chiradi. Yozgi issiq boshlanishi bilan е rni kovlab, tuproqqa ko`milib uyquga k е tadi. Toshbaqa dushmanidan saqlanishi uchun boshi va oyoqlarini kosasi ichiga tortib oladi. Toshbaqa uzoq yashab, odatda 10 yilda voyaga е tib, so`ngra urchiy boshlaydi. Baxorda urg`ochi toshbaqa qazib qo`ygan chuqurchasiga xar gal 3-5 donadan 2-3 marta tuxum qo`yadi. Oq, qattiq po`stli tuxumdan 70-80 kun d е gandan yosh toshbaqachalar yorib chiqadi. Toshbaqaning go`shtini va tuxumini ist е 'mol qilish mumkin. L е kin xozir asosan uning go`shtidan xayvonotchilik f е rmalarida, xayvonot bog`larida ozuqa sifatida foydalanilmoqda. www.arxiv.uz

O'xshashlar

Okeanlarning organik dunyosi

Markaziy Osiyo hayvonot dunyosi

O`rta Osiyo va O’zbekiston hayvonot dunyosi

Qashqadaryo hayvonot dunyosi

Avstraliya faunistik oblasti hayvonoti dunyosi