Landshaftlarning chegaralari - Geografiya - Slaydlar

Landshaftlarning chegaralari

Yuklangan vaqt:

24.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1300.841796875 KB

Ko'chirib olish

Mavzu: Landshaftlarning chegaralari Reja: 1.Landshaft chegaralari. Aniq, keskin chegaralar va orali zonalar. Ekon tushunchasi. 2. Landshaft chegaralarini aniqlash va kartaga tushirish masalalari

Geografik qobiq va uning qismlari bo’lgan tabiiy geografik komplekslarni tabiiy geografiya o’z tadqiqot predmeti sifatida o’rganar ekan, ularni aniqlash, xaritaga tushirish, tavsiflash, baholash kabi vazifalarni tabiiy geografik rayonlashtirish orqali amalga oshiradi. Tabiiy geografik rayonlashtirish jaraѐnida hududlarning tabiiy geografik komplekslarga tabaqalanish qonuniyatlari, tabiiy geografik komplekslarning tashkil topishi, rivojlanishi, strukturasi, dinamikasi va boshqa xususiyatlari ham o’rganiladi.

 Tabiiy geografik rayonlashtirishning eng katta birligi geografik qobiq ham, eng kichik birligi xisoblangan tabiiy geografik rayon ham, o’z ichki tuzilishi jihatidan bir vaqtning o’zida, ham bir butundir , ham hilma-hildir, ya’ni o’zidan kichik bo’lgan tabiiy geografik komplekslardan tashkil topgandir. Bu tabiiy geografik komplekslar o’zining katta-kichikligiga bog’liq holda turli taksonomik qiymatga egadir. Masalan, geografik qobiq o’zidan kichikroq bo’lgan tabiiy geografik komplekslar quruqlik va okeanlarga, quruqlik esa o’z navbatida materiklarga bo’linadi. Materiklar esa o’zidan kichikroq bo’lgan tabiiy geografik komplekslar- tabiiy geografik o’lkalardan tashkil topgandir va x.k.

 Agar tabiiy geografik komplekslarning katta-kichikligini e’tiborga olgan holdabirin-ketin qo’yib chiqsak quyidagi holat yuzaga keladi: Geografik qobiq-quruqlik-materiklar-tabiiy geografik o’lkalar-tabiiy geografik zonalar-tabiiy geografik provintsiyalar-tabiiy geografik okruglar-tabiiy geografik rayonlar-landshaftlar-joylar-urochishelar- fatsiyalar.

 Bu tabiiy geografik rayonlashtirishning taksonomik birliklari tizimi bo’lib, uni hamma tabiiy geograflar ham birdek e’tirof etavermaydi. Tabiiy geografik rayonlashtirish masalalariga bag’ishlangan adabiѐtda bunday taksonomik birliklar tizimini turli hili va turli mazmundagisini uchratish mumkin (masalan, bir qatorlik, ikki ѐki uch qatorlik ko’p pog’onali, kam pog’onali kabi).

 Tabiiy geografik rayonlashtirishning taksonomik birliklari tizimi masalasi katta va munozarali mavzu bo’lib, ushbu bobning mazmunidan tashqari, alohida tahlilga loyiqdir.

 Tabiiy geografik komplekslar odatda, yuqorida aks ettirganimizdek, birin-ketin bo’lib joylashmagan, balki kichik tabiiy geografik komplekslar birgalikda kattalarini, ular esa o’z navbatida undan kattaroqlarini xosil qilib joylashgandir. Tabiiy geografik komplekslarning katta-kichikligi ularning uzunligi, kengligi, qalinligi , maydoni, hajmi kabi maxsus o’lchamlari bilan ta’riflanishi lozim edi. Bunday o’lcham ko’rsatgichlari tabiiy geografik komplekslarning ilmiy taxlilida relьef, iqlim, tuproq, o’simlik va boshqalarning son ko’rsatgichlari bilan bir qatorda ishlatilib, ma’lum bir xulosaga kelishga ѐrdam bergan bo’lardi.

 Bundan tashqari, bunday o’lchamlar tabiiy geografik komplekslarning bir qator xususiyatlarini aniqlash, ular orasidagi farqlarning mohiyatini tushunib yetishda ma’lum ahamiyatga ega bo’lishi mumkin edi. Ammo, hozirgi vaqtda ularning ilmiy asoslangan, ma’lum bir muayyan mezonlarga tayangan o’lchamlari ishlab chiqilmagan. Tabiiy geografik komplekslarning ayrim o’lchamlarini tavsiya etishga harakat qilib ko’rganlardan biri D.L.Armand (1952) edi. U asosiy o’lcham birligi sifatida komplekslarning ikkita eng yiroq chekkalari orasidagi masofani keltiradi

 D.L.Armand (1975) batafsilroq ishlab chiqqan taksonomik birliklar tizimini hamma ham baravar e’tirof etavermaydi. SHu bilan birga u tavsiya etgan o’lchamlar ham puxta ishlab chiqilgan deb bo’lmaydi. Masalan, ikki uzoq chekkalari orasidagi masofa 2000 km ga teng bo’lgan taqdirda, tabiiy geografik kompleks qaysi taksonomik birlikka (provintsiyagami, oblastgami ѐki o’lkagami) taaluqli ekanligi noma’lum bo’lib qolaveradi. SHunga o’xshash o’lchamlardan yana bir hili V.I.Prokaev (1976) tomonidan tavsiya etilgan bo’lib, u maydon o’lchamidir. Uning fikricha, eng yirik tabiiy geografik komplekslardan biri - o’lka bir necha yuz mingdan bir necha million kv.km maydonga ega bo’lishi kerak.

 Landshaft provintsiyasining maydoni yuzlab ming va bir necha o’nlab ming kv.km ga teng bo’lishi kerak. Qolgan tabiiy geografik komplekslar esa quyidagicha maydonga egadir: Landshaft okrugi - birnecha o’nlab ming kv.km dan bir necha ming kv.km gacha, Landshaft rayoni birnecha o’nlab kv.km dan birnecha yuz kv.km gacha. Landshaftning qismlari xisoblangan tipologik birliklar - fatsiya birnecha yuz kv.km dan birnecha o’n gektargacha, urochishelar esa bir necha yuz kv.m. dan birnecha kv.km gacha bo’lgan maydonni egallaydi.

 N.I.Mixaylov (1985) ham tabiiy geografik rayonlashtirishning taksonomik birliklarini tavsiflagan vaqtda tabiiy geografik rayonlarning maydoni bir necha yuz kv.km dan 2-5 ming kv.km gacha, landshaftlarning maydoni o’nlab va kamdan-kam yuzlab kv.km bo’lishini aytadi. Uningcha, urochishelarning maydoni 10 kv.km dan oshmaydi va fatsiyalarning maydoni esa bir necha o’n gektardan iboratdir.

 Tabiiy geografik komplekslarning katta-kichikligi, ularning ko’lami turlicha ekanligi haqida nemis geograflaridan E.Neef (1969), G.Xaaze (1973) kabilar ham o’z fikrlarini bildirganlar. Masalan, G.Xaaze tabiiy geografik komplekslarning to’rt hilmiqѐsdagilari mavjudligini ѐzadi. Uningcha, tabiiy geografik komplekslarning toplar miqѐsdagisi, xoralar miqѐsdagisi, regional miqѐsdagisi va geosfera (dunѐviy) miqѐsdagisi bo’lishi mumkin.

 Erning tabiiy yuzasi bilan tabiiy geografik komplekslar o’rtasidagi aloqadorlikni tahlil qilishda Yerning sathidan yuqoriga va pastga uzoqlashgan sari tabiiy geografik komplekslarning maydoniga bog’liq holda, son va sifat o’zgarishlaridagi qonuniyatlarni aniqlab olishning ahamiyati kattadir. CHunki, bevosita yer yuzasi tabiiy komponentlarning o’zaro bir-biriga ta’siri kuchaygan, turli hil tabiiy geografik hodisa va jaraѐnlarning eng kuchli namoѐn bo’lgan joyidir. Yer sathidan ikki tomonga uzoqlashgan sari turli-tumanlik kamayib boradi. SHu ma’noda V.A.Bokovning (1983) tabiiy geografik komplekslarning makon va zamondagi shakllanishi haqida bildirilgan fikrlari e’tiborga loyiqdir.

 Ya.Demek (1977) ham tabiiy geografik komplekslarning tuzilishida ma’lum bir miqѐsiy tartib borligi haqida fikr bildirib , eng katta o’lchamlar planetar (dunѐviy) ko’lamdagi tabiiy geografik komplekslarga xosligi va Yerning shakli tufayli bunday tabiiy geografik komplekslarning turli qismlarida modda va energiyaning kirib kelishi bir tekisda bo’lmasligi natijasida ichki tabaqalanish yuz berishini eslatib o’tadi. Uningcha, planetar ko’lamdagi tabiiy geografik komplekslar bir butun xosila bo’lishi bilan bir vaqtda bir qator ikkinchi darajali tabiiy geografik komplekslardan tashkil topgandir. Ularning har biri ma’lum tabiiy geografik chegaralarga va o’ziga xos xususiyatlarga egadir.

 O’rmon tundra landshaftlarining vertikal tuzilishini o’rgangan K.N.Dьyakonov (1971) oq qayinli siyrak o’rmon fatsiyalarining yuqorigi chegarasini 4-5 metrdan, urochishelarning yuqorigi chegarasini esa yer yuzidan 7-9 metr balanddan o’tishini aniqlagan. Uning fikricha, ana shu balandliklarda fatsiyalar aro va urochishelar aro havo haroratidagi farqlar yo’qolar ekan. K.N.Dьyakonov keltirgan bu ko’rsatgichlar asosan bir martalik o’lchash natijasi bo’lib, kunduz kuni, antitsiklon sharoitidagi ob-havoda, shamolning tezligi 1,8 m/sek bo’lgandagi holatinigina aks ettirishi mumkin. Boshqa kunlari, boshqacha ob-havo sharoitida bu ko’rsatgichlar boshqacha bo’lishi mumkin.

O'xshashlar

Geografik atlaslar

Janubiy amerikaning asosiy xususiyatlari materikning xosil bo’lishida asosiy bosqichlar

Janubiy Amerikaning asosiy xususiyatlari - materikning xosil bo’lishida asosiy bosqichlar

Appalachi tog`lari, Grenlandiya, Markaziy va Buyuk tekisliklar

O’zbekistonning geografik o’rni