Janubiy amerikaning asosiy xususiyatlari materikning xosil bo’lishida asosiy bosqichlar - Geografiya - Slaydlar

Janubiy amerikaning asosiy xususiyatlari materikning xosil bo’lishida asosiy bosqichlar

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

9851 KB

Ko'chirib olish

JANUBIY AMERIKANING ASOSIY XUSUSIYATLARI: MATERIKNING XOSIL BO’LISHIDA ASOSIY BOSQICHLAR Reja: 1. Materikning shakllanish bosqichlari. 2. Tektonik tuzilishi va rel’efi 3. Janubiy Amerika platformalari 4. Amazonka past tog’lari 5. Ichki va sohil bo’yi tekisliklari Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar

Janubiy Amerika materigini shakllanishi, qurg’oqchil iqlimning tarkib topishiga gonvanidlar zonasida va Pampa s’errasidan g’arbda platforma ichidagi burmalanishlar (ordovik quyi trassagacha) natijada quruqlikning o’sishi sabab bo’lgan. Palaeazoy qatlamlari keyinchalik kuchli ravishda yemirilgan va yassilangan,ko’tarilish va cho’kishlar ro’y beradi. Ular chekkadagi balandliklar tarzida Pampaning janubidagi Serra-de-la-ventana hamda Argetina And tog’laridagi old kordilerada yer betiga chiqib yotadi. SHimoliy-g’arbiy Argentinaning 68 gradus harbiy uzoqlikdan old kordilera palahsasimon massivlari ham paleazoy srukturalari yadrosidan tarkib topgan. SHarqda bazalt lavalari oqimi (ayniqsa Parana seniklizasida), 12000000 km paleazoy burmalanishini Folk lend oroloarida undan narida janubiy Afrika Kap tog’larida davom etiradi. Janubiy Afrikada kabi janubiy Afrikaning paleografik sharoitida yuqori paleazoyda kattagina maydonni egalagan muzliklar ta’sir etgan; bu muzliklar perm davrida janubiy materiklarni qoplab turgan. Materikning shakllanish bosqichlari.

Trias davrida Braziliya tog’ligining janubiy qismida katta yorug’lar vujudga kelgan va bu yoriqlardan chiqqan maydonni qoplagan. Yer sharining eng katta trapp maydoni vujtsdga kelgan. SHuningdek, intruziya va efuziyalar Braziliya tog’ligining shimolida va Gviana massivida ham oqib chiqqan. Mezazoy erasi davomida materikning sharqida kontinental sharoit qaror topgan va platformalar, asosan, chaqiq jinslar yemiiladigan va to’planadigan oblastlarga aylangan.Qiziil tusli qum tosh va konglomeratlar qoplami shundan dalolat beradi; perm davrida xatto Amazonka senklizasi ham suv ostidan chiqan. Faqat hozirgi patagoniyaning g’arbiy qismidagina “Patagonitlar”ning platforma ichidagi strukturalari (Nauel-Uapi ko’lidan San-Xorxe qo’ltig’iga tomon) vujudga kelgan. Trias davrida janubiy Atlantika oblastida ham yoriqlar paydo bo’la boshlaydi, yuqori bo’r davrida faraziy Gondvananing Braziliya va Afrika qismlari bir-biridan butunlay ajrab ketgan. And geosinknalida tog’ paydo bo’lish protseslari quyi va yuqori paleazoyda ham ro’y bergan. Akadiy (devon)va gertsin burmalari shimoliy Amerika Kordilera tog’laridan farq qilib,Kolumbiya And tohlaridan markaziy And tohlarigacha bo’lgan sharqiy qanoatidagi ko’pchilik tog’ tizmalarining o’z ichiga oladi.

Mezazoy erasida butun kordileradagi kabi And geosinklinalining rivojlanishi juda aktiv ro’y bergan. Yura davrida Markaziy And oblastida yangi transgresiya-Alp sikli boshlangan. Yura davrining oxiriga kelib, And geosinklinalining g’arbiy qismi g’oyat o’zgaruvchan havza bo’lgan va ko’tarilishlar va cho’kishlar bilan almashinib turgan, kuchli ravishda vulqonlar otilib chiqqan. G’arbiy uzun tipik bo’lgan mezazoy “And” qatlamlari sayoz dengiz va quruq lik yotqiziqlaridan iborat;bu qatlamlar orasida vulkanik jinslar, asosan porfirit qatlamlari uchraydi. SHimoliy Amerika kordilerasida juda muhim rol’ o’ynagan nevadi (yuqori yura ) burmalanishi shimoliy And tog’larining bir qismigina o’z olgan. Bo’r davridagi burmalanish, asosan janubiy va ayniqsa g’arbiy And tog’larida ro’y bergan va buerda mezazoy qatlamlari burmalangan. Bu burmalanish vaqtida g’oyat ko’p miqdorda “And granitlari” batolitlar (granadoridlar, kvarsli dioridlar va boshvalar) haydov bo’lgan va vulqon mahsulotlar oqib chiqqan. Huddi shu davrda markaziy And tog’larining sharqiy qanoti cho’kkan va old bukilma vujudga kelgan. Geosinklinal’ sharoitda Kolumbiyaning SHarqiy Kordil’era oblastiga, Markaziy Amerikaga va Karib And tog’lariga yoyilgan.

And Tog’laridagi Al’p tog’ paydo bo’lish tsikli keyinchalik uchlamchi davrda ham davom etib, SHimoliy va patagoniya and tog’lari hamda Qirg’oq Kordil’erasi tog’lari vujudga kelgan.Bu harakatlar, chunonchi, pliotsen harakatlari natijasida Markaziy and sharqiy tog’ tizmlarining qadimgi strukturalari ham ko’tarilgan va ularni sharq tomondan o’rab turuvchi And yoni Kordil’era tog’lari burmalari, shuningdek Kolumbiyaning qirg’oq tizmalari tashkil topgan. Kuchli ro’y bergan yosh tektonik harakatlar ilgari vujudga kelgan strukturalarda yoriqlar hosil qilgan, ko’tarilib yoki cho’kib qolgan joylar hamda bukilmalar paydo bo’lishiga olib kelgan va vulqonlar harakatini jonlantirib yuborgan; bu vulqonlar xozirgi vaqtda ham aktiv harakatdadir.

Vulqonlar ko’pincha g’arbiy tog’ kamaridagi yoriqlarda joylashgan bo’lib, uch asosiy oblastda; Kolumbiya va Ekvator And tog’lari janubida ( 6 daraja shimoliy kenglik bilan 2 daraja janubiy kenglik orasida), Markaziy And tog’larida ( 15 daraja 30 janubiy kenglik bilan 29 janubiy kengliklar orasida) va Janubiy and tog’larida 39 janubiy kenglikdan 45 kenglikkacha bo’lgan masofada to’plangan. Vulqonlar faoliyati natijasida ko’pdan ko’p vulqon konuslari va ko’p miqdordagi vulqon mahsulotlari cho’kmalarni to’ldirib, tog’ oralig’idagi platolar yuzasini tekislagan. Pleystotsen epoxasiga kelib, And tog’lari, garchi hozirgi balandligi darajasiga yetmasa-da, asosan shakllanib bo’lgan. And tog’ sistemasi bu geosinklinalining sharqiy chekkasidagi ko’tarilib qolgan qismidir, xolos. Hozirgi vaqtda aktiv tektogenez stadiyada bo’lgan geosinklinaldan iborat g’arbiy qanoti cho’kkan. CHuqurligi 7973 m gacha ( Richards cho’kmasi) bo’lgan Atakama yoki Peru novi Janubiy Amerikaning g’arbiy sohillari bo’ylab deyarli 5000 kmga cho’ziladi; bu novda, unga tutashib ketadigan g’arbiy And tog’laridagi kabi, kuchli zilzila epitsentrlari bor ( eng kuchli zilzila 1960 yil may-iyun’ oylarida CHilida ro’y bergan). And tog’laridagi vulqon harakatlari, ko’tarilish va yemirilish protsesslar to’rtlamchi davrda ham davom etadi.

Tektonik tuzilishi va rel’efi

Janubiy Amerika boshqa materiklardan deyarli butunlay alohida joylashgan; faqat kambar Panama bo’ynigina shimoli - g’arbga qo’shilib, Markazi va SHimoliy Amerikani tutashtirib turuvchi ko’prik xosil qiladi. Bepoyon okean suvlari Janubiy Amerikani boshqa materiklardan (kamida bo’r davridan boshlab) ajratib turadi; Panama bo’yni esa pliotsenda to’la shakllangan. Janubiy Amerika materigining boshqa materiklardan ayrim joylashganligi tabiatining rivojlanish harakteri, ayiqsa, endemiklarga juda boy flora va faunasiga katta taosir ko’rsatgan. Janubiy Amerikaning maydoni atrofidagi orollar (Folklend, Galapagos, CHili arxipelagi va boshqalar) ni ham qo’shib xisoblaganda salkam 18 mln.km. Materikning uzunligi 7150 km va eni 5150 km. Maydonning kattaligiga, materik kiyofasiga (shimolda kengayib, janubda torayadi) va rel’efga ko’ra Janubiy Amerika SHimoliy Amerikaga o’xshaydi.

SHimoliy Amerikaning ham g’arbiy chekkasi bo’ylab Kordil’era tog’lari sistemasi cho’zilgan bo’lib, u har ikkala materikning ham sharqiy qismini Tinch okean taosiridan to’sib turadi. Materikaning shimoliy chekka nuqtasi Galpinas burni 12 0 25’ sh.k. Janubiy cheka nuqtasi Frouerd burni 53 0 54’ j.k., g’arbiy cheka nuqtasi Kaabu Branku burni 34 0 46’ g’.u., sharqiy chekka nuqtasi Parinpyas burni 81 0 20’ g’.u. Janubiy Amerikaning And tog’lari deb yuritiladigan Kordil’era tog’lari SHimoliy Amerika Kordil’erasiga nisbatan uzunroq va balandroqdir. And tog’lari 9000 km cho’zilgan bo’lib, Yer sharidagi eng uzun tog’ sistemasi xisoblanadi. And tog’lari balandligiga kura Osiyodagi eng yuksak tog’lardangina keyinda turadi, Akonkagua tog’ining balandligi 6960 m, materikning o’rtacha balandligi 580 m dir. SHimoliy va Janubiy Amerikaning sharqiy qismlari juda katta past tekisliklar hamda o’rtacha balandlikdagi yassi tog’liklar va tog’lardan iborat, bu yerlarda Atlantika okeani taosir etib turadi, sharqiy qismlari tekislik harakterida bo’lib, orografik to’siqlarning yo’qligi kontinental tipdagi landshaftlarning (masalan, Osiyoga qiyos qilganda) kam tarqalishiga olib kelgan.

Janubiy Amerika platformasining eng qadimgi yadrolari arxey erasida paydo bo’lgan. Bu qadimiy burmali negizning (baozi komplekslarning yoshini 2,5 mld. yil deb xisoblaydilar) ko’tarilib qolgan joylarni xozirgi vaqtda uchta yirik qalqon: Gviana qalqoni, Markaziy (yoki G’arbiy) Braziliya qalqoni va aftidan, birmuncha yosh SHarqiy Braziliya (Atlantika bo’yi) proterozoy qalqoni vujudga keltirgan. Paleozoyning boshidan Janubiy Amerika platformasi Afrika palaxsasi bilan qo’shilgan, g’arbda esa xozirgi And tog’ tizmalariga qadar yetib borgan. Bu vaqtda esa hozirgi And tog’ tizmalari o’rnida Markaziy va SHimoliy Amerika Kordil’eralari geosinklinalining davomi bo’lgan juda katta And geosinklinalp oblasti mavjud bo’lgan. And oblastidagi orogenik harakatlar natijasida platformaning g’arbiy chekkasida palaxsasimon ko’tarilishlar ro’y bergan va Argentinaning shimoli- g’arbidagi Pampa S’errasi tog’lari vujudga kelgan. Platformaning janubiy chekka qismi Buenos Ayresdan janubrokdagi S’erra-delp- Tandilp massivida ko’tarilib turadi. Janubdan platformani ajratib turgan “gondvanidlar” harakatchan zonasi o’rab olgan.

Mezozoy erasida butun Kordil’eralardagi kabi And geosinklinalining rivojlanishi ham juda aktiv ro’y bergan. Yura davrida Markaziy And obastidan transgressiya - Alpp tsikli boshlangan. Yura davrning oxiriga kelib, And geosinklinalining g’arbiy qismi g’oyat o’zgaruvchan xavza bo’lgan va bu yerda ko’tarilishlar cho’kishlar bilan almashib turgan, kuchli ravishda vulqonlar otilib chiqqan. G’arbiy And uchun tipik bo’lgan mezozoy “and” qatlamlari sayoz dengiz va quruqlik yotqiziqlaridan iborat; bu qatlamlar orasida vulqanlik jinslar, asosan porfirit qatlamlari uchraydi. SHimoliy Amerika Kordil’eralarida juda muxim ro’l o’ynagan nevadiy (yuqori yura) burmalanishi shimoliy And tog’larining bir qisminigina o’z ichiga olgan. Bo’r davridagi burmalanish, asosan janubiy va ayniqsa g’arbiy And tog’larida ro’y bergan va bu yerda mezozoy qatlamlari burmalangan. Foydali qazilmalari. Janubiy Amerika mamlakatlari kapitalistik dunyoda mis rudasi zapasi jixatidan birinchi o’rinda, temir, maaranets, molibden, qalay, polimetallar, platina va bir qancha legirlaydigan hamda nodir metallar rudasiga boyligi jixatidan oldingi o’rinlardan birida turadi.

Andning tog’ oldi bukilmalarida va platformalar chekkasida yirik neft konlari bor. Ikkinchi xil qazilma energetik xom ashyo bo’lgan ko’mir juda kam uchraydi. Janubiy Amerikaning asosiy geostruktura elementlari ayni vaqtda asosiy geoximik mintaqalar xisoblanadi: bular Janubiy Amerika anteklizalari, antekliza va sineklizalar chekka zonalarning cho’kindi strukturalari, And sistemasining chekkadagi hamda tog’ oralig’idagi burmalari va And geosinklinalp oblastning markaziy qismlaridir. Bu mintaqada dastavval metamorfik genetik gruppa ajralib turadi; bu gruppaga tarkibida 70% gacha temir bo’lgan eng yirik itabrit temir rudasi konlari kiradi. Temir rudasi kristal slanets, kvartsit va boshqalardan tarkib topgan rifeya ”minas” qatlamlari Braziliyada, asosan S’erra-du-Espinsuning (Minas-Jerias shtati) janubiy qismida, Gviana tog’ligining shimoliy yon bag’rida va Venesuelada tarqalgan. Asosiy neft konlari Janubiy Amerikaning And sistemasining chekka va tog’ oralig’i bukilmalaridadir. Eng yirik neftli qatlamlar Marakaybo xavzasida va Magdalena depressiyasida joylashgan.

Neftli maydonlar And sistemasining sharqiy old bukilmasida deyarli hamma joyda tarqalgan; biroq asosan Trinidadda (bu yerda asfalptning ham yirik konlari bor) . And tog’lari, Braziliya tog’ligi va Patagoniya oralig’idagi bukilma ichki tekisliklar deyiladi. Ular asosan devon davridan to’rtlamchi davrgacha o’tgan vaqtda paydo bo’lgan, qalin kontinental yotkiziqlardan tarkib topgan va rel’efi tekis, kam parchalangan. Biroq eng chekka shimol bilan janubda o’rtacha balandlikda qoldiq massiv tog’lar ham bor: shimolda balandligi 1400 m ga yetadigan Markaziy qir (Braziliya massivi kristal fundamentning yer betiga chiqib qolishi natijasida vujudga kelgan) va janubda balandligi 1200 m ga yetadigan hamda Pampa Serrasi tog’lari va godvanidlarning palaxsasi xisoblangan Buenes Ayres Serralari. Janubi G’arbda ichki tekisliklarda Kordil’era oldi bilan Pampa Serrasi tog’lari kelib tutashadi. Balandligi 2-6 ming m keladigan, tepasi yassi va yon bag’irlari tik palaxsasimon massivlar odatda uvoq jinslar bilan to’lib qolgan chuqur cho’kmalar bilan ketma-ket joylashgan. Gviana tog’ligida cho’kindi qumtosh qatlamning yemirilishi va yuvilishi hamda kristall jinslarda qalin nurash po’stining shakllanishi protseslari ro’y bermoqda. SHarqiy qismida cho’kindi qoplami deyarli butunlay yuvilib ketgan. Bu yerda balandligi 1300 m ga yetadigan kristalli massivlar va ular orasida eroziya taosirida paydo bo’lgan tektonik depressiyalar bor.

Janubiy Amerika platformalari.

Janubiy Amerika platformasini eng katta ko’tarilgan qismi Braziliya tog’ligidir. Braziliya tog’ligi rel’efning vujudga kelishida kristalli fundamentning ochilib qolishiga sabab bo’lgan hamda uzok vaqt davom etgan yemirilish va yuvilishdan tashqari yer yorilishlari, bukilmalar, cho’kmalarning dengiz, vulkan jinslari va uzoq jinslar bilan to’lib qolishi ham katta rol o’ynagan. Neotektonik ko’tarilishlar eroziya jarayonini kuchaytirgan, eroziya natijasida cho’kindi jinslaridagi vodiylar chuqurlashgan. Daryo tarmoqlari, odatdagidek, ustini cho’kindi jinslar qoplagan kristalli fundament ustida vujudga kelgan va xozirda ham rivojlanish jarayonidadir vodiylar uncha chuqur o’yilmagan va daryolar bo’ylama profilning shakli tugangan emas.

Paleozoyning boshidan Janubiy Amerika platformasi Afrika palaxsasi bilan qo’shilgan, g’arbda esa hozirgi And tog’ tizmalariga , qadar yetib borgan. Bu vaqtda And tog’ tizmalari o’rnida Markaziy va SHimoliy Amerika Kordil’erasi geosinklinalining davomi bo’lgan juda katta And geosinklinal’ oblasti mavjud bo’lgan. And oblastidagi orogenik harakatlar natijasida platformaning g’arbiy chekkasida palaxsasimon ko’tarilishlar ro’y bergan va Argentinaning shimoli-garbidagi Pampa S’errasi tog’lari vujudga kelgan. Platformaning janubiy chekka qismi Buenos-Ayresdan jaiubroqdagi S’erra-del’-Tandil’ massivida ko’tarilib turadi. Janubdan platformani Janubiy Amerika platformasini Patagoniya platformasidan ajratib turgan «gondvanidlar» harakatchan zonasi o’rab olgan bo’lgan. Patagoniya platformasi negizining yoshi to’g’risida turli fikrlar mavjud. Ko’pgina olimlar, uni kembriydan oldin vujudga kelgan desalar, ayrimlari u paleozoy burmalanishi natijasida tashkil topgan deb hisoblaydilar.

Devon davridan boshlab Janubiy Amerika platformasi hech qachon burmalangan emas. Unda katta tektonik ko’tarilish bo’lgan, bukilmalar, shuningdek, yorilishlar va darzlar vujudga kelgan; yorilgan joylarga vulkan jinslari kirib kelib, ba’zi joylarda yer betiga oqib chiqqan. Silur davrida Amazoniya sineklizasi Gviana va Braziliya qalqonlarini bo’lib yuborgan va bu yer paleozoy davomida dengiz havzasidan iborat bo’lgan. Gviana va Braziliya qalqonlarining chegaralari Amazonka tarmoqlaridagi «sharsharalar chizig’i» dan o’tadi. Janubi-g’arbda Amazonka sineklizasi La-Plata sineklizasidan janubroqda (Paragvay bo’ylab) davom etadigan platforma g’arbiy yon bag’rining chekka bukilmasiga tutashib ketadi. Quyi paleozoyda Braziliya massiviiing o’zida ham (Parana, San-Fransisku, Parnaibi daryolari bo’ylab) bir qancha sineklizalar vujudga kelgan. Bu sineklizalarda sayoz dengiz yotqiziqlari bilan birga antiklizalarning yemirilgan mahsulotlari ham to’plangan.

Janubiy Amerika platformasining shimoliy anteklizasi L’yanos- Orinoko bilan Amazoniya oralig’idagi cho’kmada Gviana tog’ligi Atlantika okeani tomondan yil bo’yi, ayniqsa qish va baxorda ko’prok esadigan passatlar keltiradigan namni o’zida tutib koladi; yozda esa bu yerga ekvatorial havo masalari kirib keladi. Issiq va nam iqlim sharoitida ro’y bergan nurash va yuvilish jarayonlari mezozoy qumtoshli qoplamlarni yemirib, kristall fundament peneplenini g’oyat murrakab sertepa tog’likka aylantirgan: bu tog’lik ko’pdan- ko’p uzilmalar taosirida bo’linib - bo’linib ketgan va eng so’ngi tektonik harakatlar natijasida ko’tarilgan. Daryolar cho’kindi jinslar qatlamida o’zan xosil qilgan bo’lib, qattiq jinslarni chuqur o’yib tusha olmagan va shu sababli sharsharalar hamda ostona toshlarning g’oyat ko’pligi bilan ajralib turadi. Tog’likning ko’p qismi subekvatorial musson o’rmonlari zonasida joylashgan; tuproq — o’simlik qoplamining taqsimlanishiga yonbag’irlar ekspozitsiyasi va litologiyasining roli juda kattadir.

Tog’likning markaziy qismi okeandan uzoqda va birmuncha yuqori geografik kenglikda joylashgan. bu yerda qumloq qoplamlar koldigiq juda yaxshi saqlanib qolgan, qurg’oqchil va namgarchil davrlar birmuncha yaxshi rivojlangan, landshaftlarning ekspozitsiyaga bog’liq ekanligini yaqqol ko’zga tashlanib turadi. Tog’likning janubiy chekkasi g’oyat o’ziga xosdir: bu yerda kristalli negiz ustida joylashgan va eroziya taosiridan omon kolgan qum toshlar keng tarqalgan. Ular bo’ylamasiga davom etgan tik devorli tepasi yassi gryadalar satxidan 2200 — 2300 metr janubiy tik yon bag’ri 1500 m bo’lgan S’erra Pakaraima tog’ tizmasi (yoki S’erra — Parima tog’ tizmasi) yoki tog’likning eng yuksak qismidagi Rorayma (2771 m) tog’i kabi ayrim qoldiq massivlar xosil q ilgan.

CHekka shimoliy - sharda eng yosh Karib And tog’lari joylashgan. tog’lar nisbatan yosh bo’lishiga qaramay, ularning antiklinali yassilana boshlagan, yangidan ko’tarilgan (eng baland joyi Nayguata tog’i 2765 m) va daryo eroziyasi taosirida chuqur o’yilib ketgan. SHimoliy g’arbiy And tog’lari shimolga tomon yelpigichsimon kengayadigan antiklinoriy tizmalar sistemasidan iborat, ularni tog’lar orasidagi cho’kma va bukilmalar ajratib turadi. Tizmalar sisitemasining tashkil topishda eng so’ngi davrda ro’y bergan yorilish, ko’tarilish va cho’kishlar katta rol uynagan. Ekvador And tog’larida asosiy morfogenetik jarayonlar vulkan harakatlaridir. CHekka Kordil’era (G’arbiy va SHarqiy Kordil’era) tog’larining burmali strukturalarida yoriqlar bo’ylab so’ngan (CHimboraso - 6272 m) va so’nmagan vulqonlar (Kotopaxi - 5896 m, Antisana- 5704 m,) konusi bor. Vulqon maxsulotlari tog’lar orasidagi cho’kmalarini to’ldirib, baland platolar “xavza“lar sistemasiga aylantirgan.

4 0 30 j.k. bilan 28 0 j.k. orasida And tog’larining eng kengaygan qismi (750 km gacha) Markaziy And tog’lari joylashgan. Ularning balandligi 4000m ga yetadigan keng ichki yassi tog’liklar, yaoni Al’p (g’arbda) va gertsin (sharqda) strukturalari bilan harakterlanadi. Bu yassi tog’liklarni atrofdan baland chekka tog’ tizmalari o’rab turadi. Markaziy And tog’larining janubiy qismida, G’arbiy Kordil’erada va tog’lar orasidagi platolar (punas)ning g’arbiy qismida hozirgi zamon vulkanlari (Misti - 5842 m, San Pedro- 5970 m, Lyulpyaylpyako- 6723 m va boshqalar) hamda qadimgi vulkanlar (Koropuna-6613 m, Sahama- 6780 m, Oxosdelp – Salado 6885 m va x.k) va lava qoplamlari keng tarqalgan. CHili-Argentinaning And tog’larida ham qirg’oq Kordil’erasi tog’lari, Bo’ylama (yoki markaziy) tektonik cho’kma, CHili vodiylari hamda sharqda 35 0 j.k gacha Old Kordil’eraning palaxsali massivlari kelib tutashadigan Bosh Kordil’era tog’larining strukturalari ko’zga yaqqol tashlanib turadi. And tog’lari sistemaning eng janubiy va nam qismi bo’lgan Patagoniya And tog’larida, ular uncha baland bo’lmasada (eng baland nuqtasi San - Valentin tog’i - 4058 m) muzlik rel’ef shakllari keng tarqalgan: barcha And tog’laridagi kabi, bu yerda ham xozirgi zamon muzliklari yaxshi rivojlangan:

Amazonka past tog’lari

Amazoniya- umuman olganda, nam ekvatorial iqlim sharoitida shakllangan podzollashgan qizil tusli laterit tuproqlar ustini yoppasiga gileya qoplab olgan juda keng yassi tekislikdir. Biroq tipik ekvatorial tog’liklari orasida joylashgan. SHarqiy Amazoniya ko’shni tabiiy oblastlar taosirida bo’lib, subekvatorial tipli landshaftlarga ega. G’arbiy Amazoniya, xaqiqatda xam nam ekvatorial landshaftlarning klassik namunasidir. Atrofidagi qirlar orasida joylashgan bukilma bu yerda eng kengayadi (1300 km gacha) va juda chuqur. Yil bo’yi ekvatorial xavo xukumronlik qiladi. G’arbiy Amazoniyaga yiliga 3000 — 3500 mm gacha yog’in tushadi. Zich va sersuv daryo tarmoqlari, bepoyon o’rmonlar nam bug’lanishi kuchaytiradi. Yog’in mo’l yogishi tufayli yuqori Amazonka xavzasi daryo tarmoklari zich. Bu daryolar And tog’laridan boshlandi va qor muz yomgirsuvlaridan (aralash tuyinadi so’l irmoqlar apreldan iyungacha, ya’ni shimoliy yarim shar yozining boshida, ung qirg’oqlar esa dekabrdan to fevralgacha to’lib oqadi. Xuddi shu davrlarda Maranpon pasttekisligida va yuqori Amazonkada toshqinlar yuz beradi.

Tabiiyki, Amazoniyada xam suvda, xam quruqlikda yashovchi va sudraluvchi xayvonlar: daraxt baqalari, “jonli lianalar” ya’ni ilonlar, toshbaqa va kaltakesaklar nixoyatda ko’pdir. Daryolarda Kayman va mayda yirtqich baliqlar — piranpya (daryo odamxo’ri), juda katta (5 m gacha) arapaima va 2000 ga yaqin boshqa xil baliqlar to’lib toshib yotibdi. qushlar xam ko’p: yirik yirtqich qushlardan tortib, og’irligi ikki- kuch gramm keladigan kalibrigacha uchraydi. Xashorat va o’rgamchiklarning minglab turi; ular G’arbiy Amazoniyada og’ir xayot sharoitini yanada mushkullashtiradi. G’arbiy Amazoniya Yer sharidagi inson tomonidan eng sust o’zlashtirilgan oblastlardan biridir. SHarqiy Amazoniya—G’arbiy Amazoniya bilan bir xil geografik kenglikda joylashgan, uning harorati xattto birmuncha yuqoriroq (26—28 0 S) G’arbiy Amazoniyadagi kabi yil bo’yi bir me’yorida turadi. Biroq SHarqiy Amazoniya rel’efi u qadar bir xil emas; yog’inlar rejimida

Qurg’oqchil daryo sezilib turadi, daryolar rejimi xam birday turmaydi, daryolarda ostona toshlar ko’p; gileya massivlarida ko’p miqdorda bargini tashlaydigan daraxtlar xatto savannalardan iborat joylar uchraydi. Janubi-SHarqiy passatlar deyarli butun sharqiy Amazoniyaga taosir ko’rsatadi va iyundan to sentyabrga qadar Qurg’oqchil fasl qaror topadi. Bu davrda yillik yalpi yog’inning (2300mm) bor yug’i 175 mm qismi yogadi (ayrim oylari 12- 14 mm dan yogadi, yomg’irli mavsumda esa 450 mm ga yetadi). SHarqiy Amazoniyada yog’inlar taqsimotining notekisligi va geologik tuzilishning xilma-xil ekanligini tuproq o’simlik qoplamining g’arbiy Amazoniyaga qaraganda g’oyat turli tuman bo’lishiga sabab bo’lgan. SHarqiy Amazoniyada xayvonlar bilan birga o’rmonsiz yerlarda yashaydigan xayvonlar—mazam bug’ulari, mayda bronenosetslar, o’rtacha kattalikdagi chumolixo’rlar va boshqalar xam uchraydi.

Orinoko daryosining so’l qirg’og’i bo’ylab ketgan va And tog’lari, Gviana tog’ligi xamda Guavpyare daryosi orasida joylashgan tekislikdan iborat xudud Lpyanos-Orinoko deyiladi. Lpyanosning subekvatorial geografik kengliklarda joylashganligi yozgi nam ekvatorial xavoning qishki quruq tropik xavo bilan almashinishi, savanna tipidagi o’simliklar xamda qizil tuproqlarning keng tarqalganligi, butun tabiat rivojlanish ritmidagi mavsumiylikni belgilab beruvchi omildir. Lpyanos-Orinoko janubi g’arbidan shimoli- sharqqa tomon taxminan 1000 km ga cho’zilgan. Tabiyki, bunday masofada davom etgan xudud landshaftning boshqa komponentlarida xam tafovut bo’ladi. Yuqori Lpyanosda Qurg’oqchil fasl yanada keskin va uzoq davom etadi, yomg’irli davr esa qisqaradi. Lpyanosni sharqdan Orinoko daryosi o’rab turadi. Orinoko Janubiy Amerikaning uzunligiga ko’ra (2500 km) to’rtinchi, xavzasi maydoniga kura uchinchi (1 mln. km.kv. ga yakin) o’rinda turadigan daryosi xisoblanadi va suvi yomg’irgarlik davrida birdan ko’payib, Qurg’oqchil davrida keskin kamaib ketadigan subekvatorial daryolar tipiga kiradi. Orinokoning bosh irmoqlari Sperra Parima yon bag’rilarida vujudga keladi.

Janubiy Amerika platformasining shimoliy anteklizasi Lpyanos- Orinoko bilan Amazoniya oralig’idagi cho’kmada Gviana tog’ligi Atlantika okeani tomondan yil bo’yi, ayniqsa qish va baxorda ko’prok esadigan passatlar keltiradigan namni o’zida tutib koladi; yozda esa bu yerga ekvatorial xavo masalari kirib keladi. Issiq va nam iqlim sharoitida ro’y bergan nurash va yuvilish jarayonlari mezozoy qumtoshli qoplamlarni yemirib, kristall fundament peneplenini g’oyat murrakab sertepa tog’likka aylantirgan: bu tog’lik ko’pdan- ko’p uzilmalar taosirida bo’linib - bo’linib ketgan va eng so’ngi tektonik harakatlar natijasida ko’tarilgan. Daryolar cho’kindi jinslar qatlamida o’zan xosil qilgan bo’lib, qattiq jinslarni chuqur o’yib tusha olmagan va shu sababli sharsharalar xamda ostona toshlarning g’oyat ko’pligi bilan ajralib turadi. Tog’likning ko’p qismi subekvatorial musson o’rmonlari zonasida joylashgan; tuproq — o’simlik qoplamining taqsimlanishiga yonbag’irlar ekspozitsiyasi va litologiyasining roli juda kattadir.

Tog’likning markaziy qismi okeandan uzoqda va birmuncha yuqori geografik kenglikda joylashgan. bu yerda qumloq qoplamlar koldigiq juda yaxshi saqlanib qolgan, Qurg’oqchil va namgarchil davrlar birmuncha yaxshi rivojlangan, landshaftlarning ekspozitsiyaga bog’liq ekanligini yaqqol ko’zga tashlanib turadi. Tog’likning janubiy chekkasi g’oyat o’ziga xosdir: bu yerda kristalli negiz ustida joylashgan va eroziya taosiridan omon kolgan qum toshlar keng tarqalgan. Ular bo’ylamasiga davom etgan tik devorli tepasi yassi gryadalar satxidan 2200 — 2300 metr janubiy tik yon bag’ri 1500 m bo’lgan Sperra Pakaraima tog’ tizmasi (yoki Sperra — Parima tog’ tizmasi) yoki tog’likning eng yuksak qismidagi Rorayma (2771 m) tog’i kabi ayrim qoldiq massivlar xosil kilgan. Baland tog’ va o’rmon bilan qoplangan tog’ tizmalari bu yerda juda keng chala cho’l cho’kmalar bilan almashinib keladi. Landshaftlarning umumiy xususiyati xududning rel’efi, iqlimi, o’simliklari va xo’jalik jixatidan foydalanishidagi keskin tafovutlardan iboratdir.

Rel’efning umumiy manzarasi baland tekisliklar xosil qiladi: bu tekisliklar ustida o’rtacha balandligi 2500—4000 m keladigan, yon bag’irlari tik tushgan massivlar mavjud. masivlar har xil yo’l bilan xosil bo’lgan. Ularning baozilari, masalan, Pampa Sperralari kembriydan oldingi qadimgi strukturalarning palaxsalaridir. Kordilpera oldi paleozoy harakatlarida vujudga kelgan. SHarqiy Kordilpera esa bloklardaan iborat. Biroq bu massivlarning xammasi uzoq vaqt yemirilgan va yassilangan, And tog’laridagi tektonik harakatlar- ko’tarilish va cho’kish, yorilish, darz ketish va xatto vulkanlar taosirida bo’lgan Meridianal uzilmalar tog’ massivlarini qirralari silliqlangan, platosimon va yonbag’irlari tik, kambar tog’ tizmalariga aylantirilgan. Tog’ tizmalari ularni ajratib turgan bo’ylama cho’kmalardan 1600—2000 m balandga bo’y cho’zib turadi: bo’ylama cho’kmalar yoki tor, cho’ziq vodiylar Valpesdan, yo bo’lmasa bir tomoni ochiq keng bolpsonlardan iborat. Janubi-SHarqiy passatlar deyarli butun sharqiy Amazoniyaga taosir ko’rsatadi va iyundan to sentyabrga qadar qurg’oqchil fasl qaror topadi. Bu davrda yillik yalpi yog’inning (2300 mm) bor yug’i 175 mm qismi yog’adi (ayrim oylari 12- 14 mm dan yog’adi, yomg’irli mavsumda esa 450 mm ga yetadi).

CHapparal - guayakan, divi-divi va boshqalar o’sadigan qizil jigar rang tuproqli tikanli butAzonlar. Yog’inlarning mo’lligi va bir meoyorda tushishi, temperaturaning juda kam o’zgarishi hamda past ekanligi Patagoniya And tog’lari landshaftning ko’pgina xususiyatlarini belgilab beradi. Orinoko daryosining so’l qirg’og’i bo’ylab ketgan va And tog’lari, Gviana tog’ligi hamda Guavpyare daryosi orasida joylashgan tekislikdan iborat xudud L’yanos-Orinoko deyiladi. L’yanosning subekvatorial geografik kengliklarda joylashganligi yozgi nam ekvatorial havoning qishki quruq tropik havo bilan almashinishi, savanna tipidagi o’simliklar hamda qizil tuproqlarning keng tarqalganligi, butun tabiat rivojlanish ritmidagi mavsumiylikni belgilab beruvchi omildir. L’yanos-Orinoko janubi g’arbidan shimoli- sharqqa tomon taxminan 1000 km ga cho’zilgan. Tabiyki, bunday masofada davom etgan xudud landshaftning boshqa komponentlarida ham tafovut bo’ladi. Yuqori L’yanosda qurg’oqchil fasl yanada keskin va uzoq davom etadi, yomg’irli davr esa qisqaradi.

L’yanosni sharqdan Orinoko daryosi o’rab turadi. Orinoko Janubiy Amerikaning uzunligiga ko’ra (2500 km) to’rtinchi, xavzasi maydoniga kura uchinchi (1 mln. km.kv. ga yakin) o’rinda turadigan daryosi xisoblanadi va suvi yomg’irgarlik davrida birdan ko’payib, qurg’oqchil davrida keskin kamaib ketadigan subekvatorial daryolar tipiga kiradi. Orinokoning bosh irmoqlari S ’ erra Parima yon bag’rilarida vujudga keladi. Amazoniya- umuman olganda, nam ekvatorial iqlim sharoitida shakllangan podzollashgan qizil tusli laterit tuproqlar ustini yoppasiga gileya qoplab olgan juda keng yassi tekislikdir. Biroq tipik ekvatorial tog’liklari orasida joylashgan. SHarqiy Amazoniya ko’shni tabiiy oblastlar taosirida bo’lib, subekvatorial tipli landshaftlarga ega. G’arbiy Amazoniya, xaqiqatda ham nam ekvatorial landshaftlarning klassik namunasidir. Atrofidagi qirlar orasida joylashgan bukilma bu yerda eng kengayadi (1300 km gacha) va juda chuqur. Yil bo’yi ekvatorial havo xukumronlik qiladi. G’arbiy Amazoniyaga yiliga 3000 — 3500 mm gacha yog’in tushadi. Zich va sersuv daryo tarmoqlari, bepoyon o’rmonlar nam bug’lanishi kuchaytiradi. Yog’in mo’l yogishi tufayli yuqori Amazonka xavzasi daryo tarmoklari zich.

Bu daryolar And tog’laridan boshlandi va qor muz yomgirsuvlaridan (aralash tuyinadi so’l irmoqlar apreldan iyungacha, yaoni shimoliy yarim shar yozining boshida, ung qirg’oqlar esa dekabrdan to fevralgacha to’lib oqadi. Xuddi shu davrlarda Maranpon pasttekisligida va yuqori Amazonkada toshqinlar yuz beradi. Tabiiyki, Amazoniyada ham suvda, ham quruqlikda yashovchi va sudraluvchi xayvonlar: daraxt baqalari, “jonli lianalar” yaoni ilonlar, toshbaqa va kaltakesaklar nixoyatda ko’pdir. Daryolarda Kayman va mayda yirtqich baliqlar — piranpya (daryo odamxo’ri), juda katta (5 m gacha) arapaima va 2000 ga yaqin boshqa xil baliqlar to’lib toshib yotibdi. qushlar ham ko’p: yirik yirtqich qushlardan tortib, og’irligi ikki- kuch gramm keladigan kalibrigacha uchraydi. Xashorat va o’rgamchiklarning minglab turi; ular G’arbiy Amazoniyada og’ir xayot sharoitini yanada mushkullashtiradi. G’arbiy Amazoniya Yer sharidagi inson tomonidan eng sust o’zlashtirilgan oblastlardan biridir.

SHarqiy Amazoniya—G’arbiy Amazoniya bilan bir xil geografik kenglikda joylashgan, uning harorati xattto birmuncha yuqoriroq (26—28 0 S) G’arbiy Amazoniyadagi kabi yil bo’yi bir meoyorda turadi. Biroq SHarqiy Amazoniya rel’efi u qadar bir xil emas; yog’inlar rejimida qurg’oqchil daryo sezilib turadi, daryolar rejimi ham birday turmaydi, daryolarda ostona toshlar ko’p; gileya massivlarida ko’p miqdorda bargini tashlaydigan daraxtlar xatto savannalardan iborat joylar uchraydi. Janubi-SHarqiy passatlar deyarli butun sharqiy Amazoniyaga taosir ko’rsatadi va iyundan to sentyabrga qadar qurg’oqchil fasl qaror topadi. Bu davrda yillik yalpi yog’inning (2300mm) bor yug’i 175 mm qismi yogadi (ayrim oylari 12- 14 mm dan yogadi, yomg’irli mavsumda esa 450 mm ga yetadi). SHarqiy Amazoniyada yog’inlar taqsimotining notekisligi va geologik tuzilishning xilma-xil ekanligini tuproq o’simlik qoplamining g’arbiy Amazoniyaga qaraganda g’oyat turli tuman bo’lishiga sabab bo’lgan. SHarqiy Amazoniyada xayvonlar bilan birga o’rmonsiz yerlarda yashaydigan xayvonlar—mazam bug’ulari, mayda bronenosetslar, o’rtacha kattalikdagi chumolixo’rlar va boshqalar ham uchraydi.

Kordil’era oldi (tog’ oldi tizmalari) va Pampa (yoki Pampas) S’erralari ulkan janubiy CHako hamda Pampa tekisliklardan g’arbdadir. Baland tog’ va o’rmon bilan qoplangan tog’ tizmalari bu yerda juda keng chala cho’l cho’kmalar bilan almashinib keladi. Landshaftlarning umumiy xususiyati xududning rel’efi, iqlimi, o’simliklari va xo’jalik jixatidan foydalanishidagi keskin tafovutlardan iboratdir. Rel’efning umumiy manzarasi baland tekisliklar xosil qiladi: bu tekisliklar ustida o’rtacha balandligi 2500—4000 m keladigan, yon bag’irlari tik tushgan massivlar mavjud. masivlar har xil yo’l bilan xosil bo’lgan. Ularning baozilari, masalan, Pampa S’erralari kembriydan oldingi qadimgi strukturalarning palaxsalaridir. Kordil’era oldi paleozoy harakatlarida vujudga kelgan. SHarqiy Kordil’era esa bloklardaan iborat. Biroq bu massivlarning hammasi uzoq vaqt yemirilgan va yassilangan, And tog’laridagi tektonik harakatlar- ko’tarilish va cho’kish, yorilish, darz ketish va xatto vulkanlar taosirida bo’lgan Meridianal uzilmalar tog’ massivlarini qirralari silliqlangan, platosimon va yonbag’irlari tik, kambar tog’ tizmalariga aylantirilgan. Tog’ tizmalari ularni ajratib turgan bo’ylama cho’kmalardan 1600—2000 m balandga bo’y cho’zib turadi: bo’ylama cho’kmalar yoki tor, cho’ziq vodiylar Valpesdan, yo bo’lmasa bir tomoni ochiq keng bolpsonlardan iborat.

Ichki va sohil bo’yi tekisliklari Bu tabiiy o’lka Braziliya tog’ligi, And tog’lari, Amazoniya va patagoniya oralig’idagi meridional bukilmada joylashgan. Bu bukilmaning ustini atrofidagi tog’lar va tog’liklardan yemirilib tushgan mahsulotlar qoplab olgan bo’lib, uning rel’efi tekislikdan iborat: rel’efning tekislik harakterining faqat ikki joydagi uncha baland bo’lmagan qirlargina buzib turdi.Bukilmaning geografik kenglik bo’ylab uzoq masofaga (10 dan 39 jan. kenglikkacha) cho’zilganligi bilan o’lkada turli tuman landshaftlarning tarqalishiga sabab bo’lgan. Bu joyning rel’efi tekislikdan iborat bo’lganidan zonalar oldinma keyin va qonuniy ravishda almashinib keladi; shimoldan janubga tomon subekvotorial hamda tropik mintaqalarda, sharqdan g’arbga tomon esa ( SHimoliy Amerika Ichki tekisliklarining subtropik zonalari kabi) subtropik mintaqada joylashadi. Janubiy Amerika ichki tekisliklarining landshaft zonalari spektrini ( namgarchil savanna va savanna o’rmonlari, siyrak o’rmonlar, savanna va preriyalar, qurg’oqchil dashtlar) sharqiy okean bo’yida materik ichkarisidagi zonalar spektriga tomon o’tuvchi hamda kontinentallik xutssusiyatlari g’arbga qarab orta boradigan spektriga kiritmoq lozim.

Ichki tekisliklarning eng shimoliy ( 17 sh.k. gacha), Boliviyadagi qismi, ya’ni Mamore tekisliklari deyarli butunlay Amazonka havzasiga kiradigan Beni va Mamore daryolari sistemasidan suv oladi.Amazoniya tomonidan esadigan xavo massalari oktyabrdan may oyigacha juda ko’p miqdorda ( 2000 mm gacha ) yog’in keltiradi va bu yerdagi ko’pdan ko’p kichik- kichik daryolarni to’lib toshib oqishiga hamda yassi alyuviall tekisliklarni suv bosib ketishiga sabab bo’ladi. Beni va Mamore ( Leanos, Moxos) va Mamore Guapore- daryolari oralig’ida toshqinlar “ Ichki dengizi” vujudgv kelib, 120 ming km kv bo’lgan maydonlarni egallaydi. Mamore tekisliklarining janubiy sharqiy qismida balandligi 500-600 metrrga yetadigan ayrim qirlar bor; ular 18 janubuy kenglikda shartli ravishda Markaziy qirlar deb atash mumkin bo’lgan massivlar gruppasiga ( eng yuqori nuqtasi balandligi 1425 metr bo’lgan CHochi tog’idir) tutashib ketadi.

Bu yerda qadimgi kristalli jinslar yer betiga chiqib yotadi. Amazoniyadan esadigan nam xavo oqimi yoo’lida joylashgan.Markaziy qirlar, o’zidan ko’p miqorda nam to’playdi. Uni daryolar erroziyasi chuqur va shiddatli parchalab yuborgan, massivlar hamda bu massivlarga uyib tushgan daralar qalin o’rmonlarga burkangan, bo’lib Amazoniya gleylardan bargini to’kadigan daraht turlarining ko’pligi bilangina farq qiladi. Markaziy qirlardan sharqda joylashgan yuqori Paragvay- Pantanal cho’kmasi ( Pantanal ispancha – botqoqlangan joy demakdir) . Haqiqiy anfibiya landshaftidir. Pantanal cho’kmasi juda yosh va juda chuqur- uning absolyut balandligi bor – yo’g’i 50-70 metr. U cho’kishda davom etar ekan, ko’l daryo yotqiziqlari qatlami tobora qalinlashib bormoqda, atrofni o’rab turgan Braziliya tog’ligi jarlardan oqib tushadigan suvlarni o’zida to’plamoqda, Tapajos, Arugvay va Parananing ba’zi irmoqlarining o’ziga qo’shib olishga harakat qilmoqda, Guapore daryosining irmoqlarini o’ziga qo’shib olgan bo’lishi ham mumkin.Tep-tekis yer yuzasi qattiq jala yoqqan vaqtlarda butunlay ko’lu botqoqlikka aylandi.Xatto qurg’oqchil faslda ham Pantanal savannasida ko’pgina botqoqliklar bo’ladi.

Materik markazida 18 gradus va 30 gradus janubiy kengliklar orasida Gran – CHako tekisliklari keng yoyilib yotadi. Yozgi yomg’irli fasl shimoldan keladigan xavo massalariga bog’liqdir; bu xavo massalari kuchli ravishda qizib ketgan tekisliklar (yanvar’ oyining o’rtacha temperaturasi 28-29 S, maksimum temperatura - 47S) ustida vujudga keladigan bosim dipressiyasiga butun materikda 1009mb) so’riladi. CHakoning g’arbiy qismida yiliga 1200 mm gacha yog’ing tushadi, janub va g’arbga tomon yog’inlar 800 va 500 mm gacha kamayadi; shunisi ham borki, yog’inlarni ko’p qismi yozgi jalalar tashkil etadi. Qish fasli jduda qurg’oqchil va sovuq ( iyul’ oyining o’rtacha temperaturasi 12 S- 15 S) , janubda pamperos shamollari kirib keladigan xatto qora sovuqlar ham bo’lishi mumkin.

And tog’laridan boshlanadigan daryolar yomg’irli davrda juda hayqirib oqadi. Bu daryolarni ko’pchiligi monte tipidagi kserofit- sukkullent o’simliklari( akkattsich, mimoza va kaktuslar) o’sib yotgan qumli toshloq yoyilma konuslariga singib ketadi. Pastqamliklarda botqoq va sho’r ko’llarni keng tog’ oldi mintaqasi vujudga keladi.Botqoqliklarning ikkinchi polosasi Paragvay daryosi bo’ylab cho’zilib ketgan. Faqat Pilkomayo, Rio-Bermeho ( Teko) va Rio- Salado daryolarigina CHakoning markaziy qismini kesib o’tib, Mum olinadigan karnauba pal’masi o’sgan daraxzori bo’lgan keng vodiydan burilib-burilib oqadi va Paragvayga borib quyiladi. Biroq bu daryolar ham qurg’oqchil davrda juda sayyozlashib qoladi; Rio-Salado ( “ SHo’r daryo”) esa qator tizilib ketgan sho’r ko’llar va botqoqliklarga aylanadi. Yassi qumoq daryo oraliqlaridan yer usti suvlarigina emas balki chuchuk grunt suvlari ham yo’q. Bu yerdagi jigar rang-qizil chirindisi kam va sho’rtop tuproqlarda tropik siyrak o’rmonlari, aniqrog’i-CHakoning asosiy boyligi byuo’lgan egri bugri darahtlar o’rmoni keng tarqalgan. Paranana bilan Urugvay o’rtasida Ikki daryo oralig’i deyiladigan territoriya joylashgan. Ikki daryo oralig’ining shimoliy qismi Paragvay bo’ylab cho’zilib ketgan botqoqlik va past tekisliklarning davomidir.

XULOSA Xulosa qilib shuni aytishim mumkinki, “Janubiy amerika materigining rel’efiga tabiiy geografik ta’rif “mavzuimda materikning o’ziga xos bo’lgan rel’ef shakllarini shakllanish jarayonlarini, materikning geologik va gemorfologik xususiyatlarini, tektonikasi va foydali qazilmalarini tabiiy va ilmiy asoslarini o’zimni ushbu bitiruv malakaviy ishimni bajarish orqali o’rganishga harakat qildim. E’tiborli jixati, Janubiy Amerika materigining nafaqat rel’ef hususiyatlari balki boshqa turdagi tabiiy geografik komplek va komponentlari o’rganish va uning boshqa materiklar bilan taqqoslash tabiiy va ilmiy asoslarini yanada mukammalroq o’rganish muhimligi xis etdim. Janubiy Amerika platformasidagi davriy o’zgarishlar va materik maydonidagi hamda bu bilan bog’liq geologik tarixidagi o’ziga xos shakllanishlar o’rganish orqali quyidagi xulosalarga keldim. Janubiy Amerika tabiyati Afrika, ayniqsa SHimoliy Amerika tabiatiga qaraganda uncha to’la o’rganilgan emas Bu materikni birmuncha aktiv o’rganish XX asrdan boshlandi. Biroq hozirga qadar ham Amazoniya, Braziliya tog’ligi, Ekvator And tog’lari va shu kabi juda katta territoriyalarning maxsus ilmiy tasviri hamda aniq topografik kartasi no’q. Geologik tuzilishi hamma yerida bir xilda bo’lmasa ham, birmuncha mukammal o’rganilgan. Bunnng taajjublanarli joyi yo’q. So’nggi vaqtlarga qadar

Latin Amerikasidagi deyarli barcha mamlakatlar asosan SHimoliy Amerika monopoliyalarining xom ashyo bazasi bo’lib kelgan. Amerika monopoliyalari behisob yer osti boyliklarinigina emas, balki o’rmonlarni ham nes-nobud qilganlar, qimmatli daraxt zotlarini kesиb tugatganlar. Plantatsiyalar va tovar don xo’jaliklari rivojlangan asosiy rayonlarda tuproq eroziyasi juda kuchayib ketgan. Tuproq-o’simlik resurslarining nes-nobud bo’lishi agrar munosabat-larning feodal xarakteri, qishloq xo’jaligining monokulьtura tipida bo’lishi va texnika darajasi past ekanligi sababli yanada avjga chiqadi. So’nggi yillarda Afrikadagi kabi, Lotin Amerikasidagi mamlakatlarda ham bu kontinent xalqlarining o’z siyosiy va iqtisodiy mustaqilligi, mamlakat tabiiy resurslaridan rejali va majmuali foydalanish uchun kurashi tobora keskin tus olmoqda. Gondvanoy nazariyasiga ko’ra asosan, Janubiy Amerika Gondvannoy kontinentining qismi bo’lgan degan qarashlar ham mavjud. “Glossopteris” paporotniklar va boshqa bir qator mahalliy o’simliklar buni isbotlaydilar. Keyinroq esa, milodiy davrga kelib ”Andi” noadatiy murakkab strukturali tog’ sistemasi paydo bo’ldi. ”Andi”lar oxirigacha yaьni uzoq davr mobaynida ustma-ustlik va yuqoriga ko’tarilishiga asoslangan. Golibi, shimoliy CHili rayoni va Peruning yuqori qismlari eroziyaga uchraganligi sababli, tog’ tekisliklarining 3660 m ga ko’tarilishiga to’g’ri keldi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Islom Karimovning 2010 yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2011 yilga mo’ljallangan eng muhim ustivor yo’nalishlariga bag’ishlangan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi majlisidagi “Barcha reja va dasturlarimiz – Vatanimiz taraqqiyotini yuksaltirish, xalqimiz farovonligini oshirishga xizmat qiladi” nomli ma’ruzasi. 2011 yil 22 yanvar. 2. Aktsiyadorlik jamiyatlarini boshqarish tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida Karimov I. A. Xalqimizning yo’li mustaqillik, ozodlik va tub islohotlar yo’lidir. Toshkent: O’zbekiston, 1996, 30-b,, 3. Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. -T.: O’zbekiston, 1997. -315 4. Karimov. I.A O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida.–T.; O’zbekiston, 1995. 5. Ermakov Yu.G. i dr. Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov. M: Vqsshaya shkola, 1988. 6. Ryabchikov A.M. Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov. M: Vqsshaya shkola, 1988. 7. Fizicheskaya geografiya mirovogo okeana. M: Izdatel’stvo Moskovskogo Universiteta, 1988. 8. Ryabchikov A.M. Dunyo qit’alari tabiiy geografiyasi, Toshkent, 1968. 9. Vlasova T.M. Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov. Tom I-II, M: Prosveo’enie, 1976. 10. Vlasova T.M. Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi. I - II tom.Toshkent, 1985.

O'xshashlar

Janubiy Amerikaning asosiy xususiyatlari - materikning xosil bo’lishida asosiy bosqichlar

Appalachi tog`lari, Grenlandiya, Markaziy va Buyuk tekisliklar

Janubiy Amerikaning geografik o’rni, o’rganish tarixi, geologik tuzilishi foydali qazilmalari, relefi

Antarktida materigiga umumiy geografik tavsif. Materikning o’ziga xos xususiyatlari

Ekvatorial o’rmonlarda joylashgan materiklar