Janubiy Amerikaning asosiy xususiyatlari - materikning xosil bo’lishida asosiy bosqichlar - Geografiya - Slaydlar

Janubiy Amerikaning asosiy xususiyatlari - materikning xosil bo’lishida asosiy bosqichlar

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

4629.5 KB

Ko'chirib olish

JANUBIY AMERIKANING ASOSIY XUSUSIYATLARI: MATERIKNING XOSIL BO’LISHIDA ASOSIY BOSQICHLAR

Janubiy Amerika materigini shakllanishi, qurg’oqchil iqlimning tarkib topishiga gonvanidlar zonasida va Pampa s’errasidan g’arbda platforma ichidagi burmalanishlar (ordovik quyi trassagacha) natijada quruqlikning o’sishi sabab bo’lgan. Palaeazoy qatlamlari keyinchalik kuchli ravishda yemirilgan va yassilangan,ko’tarilish va cho’kishlar ro’y beradi. Ular chekkadagi balandliklar tarzida Pampaning janubidagi Serra-de-la-ventana hamda Argetina And tog’laridagi old kordilerada yer betiga chiqib yotadi. SHimoliy-g’arbiy Argentinaning 68 gradus harbiy uzoqlikdan old kordilera palahsasimon massivlari ham paleazoy srukturalari yadrosidan tarkib topgan. SHarqda bazalt lavalari oqimi (ayniqsa Parana seniklizasida), 12000000 km paleazoy burmalanishini Folk lend oroloarida undan narida janubiy Afrika Kap tog’larida davom etiradi. Janubiy Afrikada kabi janubiy Afrikaning paleografik sharoitida yuqori paleazoyda kattagina maydonni egalagan muzliklar ta’sir etgan; bu muzliklar perm davrida janubiy materiklarni qoplab turgan. Materikning shakllanish bosqichlari.

Trias davrida Braziliya tog’ligining janubiy qismida katta yorug’lar vujudga kelgan va bu yoriqlardan chiqqan maydonni qoplagan. Yer sharining eng katta trapp maydoni vujtsdga kelgan. SHuningdek, intruziya va efuziyalar Braziliya tog’ligining shimolida va Gviana massivida ham oqib chiqqan. Mezazoy erasi davomida materikning sharqida kontinental sharoit qaror topgan va platformalar, asosan, chaqiq jinslar yemiiladigan va to’planadigan oblastlarga aylangan.Qiziil tusli qum tosh va konglomeratlar qoplami shundan dalolat beradi; perm davrida xatto Amazonka senklizasi ham suv ostidan chiqan. Faqat hozirgi patagoniyaning g’arbiy qismidagina “Patagonitlar”ning platforma ichidagi strukturalari (Nauel-Uapi ko’lidan San-Xorxe qo’ltig’iga tomon) vujudga kelgan. Trias davrida janubiy Atlantika oblastida ham yoriqlar paydo bo’la boshlaydi, yuqori bo’r davrida faraziy Gondvananing Braziliya va Afrika qismlari bir-biridan butunlay ajrab ketgan. And geosinknalida tog’ paydo bo’lish protseslari quyi va yuqori paleazoyda ham ro’y bergan. Akadiy (devon)va gertsin burmalari shimoliy Amerika Kordilera tog’laridan farq qilib,Kolumbiya And tohlaridan markaziy And tohlarigacha bo’lgan sharqiy qanoatidagi ko’pchilik tog’ tizmalarining o’z ichiga oladi.

Mezazoy erasida butun kordileradagi kabi And geosinklinalining rivojlanishi juda aktiv ro’y bergan. Yura davrida Markaziy And oblastida yangi transgresiya-Alp sikli boshlangan. Yura davrining oxiriga kelib, And geosinklinalining g’arbiy qismi g’oyat o’zgaruvchan havza bo’lgan va ko’tarilishlar va cho’kishlar bilan almashinib turgan, kuchli ravishda vulqonlar otilib chiqqan. G’arbiy uzun tipik bo’lgan mezazoy “And” qatlamlari sayoz dengiz va quruq lik yotqiziqlaridan iborat;bu qatlamlar orasida vulkanik jinslar, asosan porfirit qatlamlari uchraydi. SHimoliy Amerika kordilerasida juda muhim rol’ o’ynagan nevadi (yuqori yura ) burmalanishi shimoliy And tog’larining bir qismigina o’z olgan. Bo’r davridagi burmalanish, asosan janubiy va ayniqsa g’arbiy And tog’larida ro’y bergan va buerda mezazoy qatlamlari burmalangan. Bu burmalanish vaqtida g’oyat ko’p miqdorda “And granitlari” batolitlar (granadoridlar, kvarsli dioridlar va boshvalar) haydov bo’lgan va vulqon mahsulotlar oqib chiqqan. Huddi shu davrda markaziy And tog’larining sharqiy qanoti cho’kkan va old bukilma vujudga kelgan. Geosinklinal’ sharoitda Kolumbiyaning SHarqiy Kordil’era oblastiga, Markaziy Amerikaga va Karib And tog’lariga yoyilgan.

And Tog’laridagi Al’p tog’ paydo bo’lish tsikli keyinchalik uchlamchi davrda ham davom etib, SHimoliy va patagoniya and tog’lari hamda Qirg’oq Kordil’erasi tog’lari vujudga kelgan.Bu harakatlar, chunonchi, pliotsen harakatlari natijasida Markaziy and sharqiy tog’ tizmlarining qadimgi strukturalari ham ko’tarilgan va ularni sharq tomondan o’rab turuvchi And yoni Kordil’era tog’lari burmalari, shuningdek Kolumbiyaning qirg’oq tizmalari tashkil topgan. Kuchli ro’y bergan yosh tektonik harakatlar ilgari vujudga kelgan strukturalarda yoriqlar hosil qilgan, ko’tarilib yoki cho’kib qolgan joylar hamda bukilmalar paydo bo’lishiga olib kelgan va vulqonlar harakatini jonlantirib yuborgan; bu vulqonlar xozirgi vaqtda ham aktiv harakatdadir.

Vulqonlar ko’pincha g’arbiy tog’ kamaridagi yoriqlarda joylashgan bo’lib, uch asosiy oblastda; Kolumbiya va Ekvator And tog’lari janubida ( 6 daraja shimoliy kenglik bilan 2 daraja janubiy kenglik orasida), Markaziy And tog’larida ( 15 daraja 30 janubiy kenglik bilan 29 janubiy kengliklar orasida) va Janubiy and tog’larida 39 janubiy kenglikdan 45 kenglikkacha bo’lgan masofada to’plangan. Vulqonlar faoliyati natijasida ko’pdan ko’p vulqon konuslari va ko’p miqdordagi vulqon mahsulotlari cho’kmalarni to’ldirib, tog’ oralig’idagi platolar yuzasini tekislagan. Pleystotsen epoxasiga kelib, And tog’lari, garchi hozirgi balandligi darajasiga yetmasa-da, asosan shakllanib bo’lgan. And tog’ sistemasi bu geosinklinalining sharqiy chekkasidagi ko’tarilib qolgan qismidir, xolos. Hozirgi vaqtda aktiv tektogenez stadiyada bo’lgan geosinklinaldan iborat g’arbiy qanoti cho’kkan. CHuqurligi 7973 m gacha ( Richards cho’kmasi) bo’lgan Atakama yoki Peru novi Janubiy Amerikaning g’arbiy sohillari bo’ylab deyarli 5000 kmga cho’ziladi; bu novda, unga tutashib ketadigan g’arbiy And tog’laridagi kabi, kuchli zilzila epitsentrlari bor ( eng kuchli zilzila 1960 yil may-iyun’ oylarida CHilida ro’y bergan). And tog’laridagi vulqon harakatlari, ko’tarilish va yemirilish protsesslar to’rtlamchi davrda ham davom etadi.

Tektonik tuzilishi va rel’efi

Janubiy Amerika boshqa materiklardan deyarli butunlay alohida joylashgan; faqat kambar Panama bo’ynigina shimoli - g’arbga qo’shilib, Markazi va SHimoliy Amerikani tutashtirib turuvchi ko’prik xosil qiladi. Bepoyon okean suvlari Janubiy Amerikani boshqa materiklardan (kamida bo’r davridan boshlab) ajratib turadi; Panama bo’yni esa pliotsenda to’la shakllangan. Janubiy Amerika materigining boshqa materiklardan ayrim joylashganligi tabiatining rivojlanish harakteri, ayiqsa, endemiklarga juda boy flora va faunasiga katta taosir ko’rsatgan. Janubiy Amerikaning maydoni atrofidagi orollar (Folklend, Galapagos, CHili arxipelagi va boshqalar) ni ham qo’shib xisoblaganda salkam 18 mln.km. Materikning uzunligi 7150 km va eni 5150 km. Maydonning kattaligiga, materik kiyofasiga (shimolda kengayib, janubda torayadi) va rel’efga ko’ra Janubiy Amerika SHimoliy Amerikaga o’xshaydi.

SHimoliy Amerikaning ham g’arbiy chekkasi bo’ylab Kordil’era tog’lari sistemasi cho’zilgan bo’lib, u har ikkala materikning ham sharqiy qismini Tinch okean taosiridan to’sib turadi. Materikaning shimoliy chekka nuqtasi Galpinas burni 12 0 25’ sh.k. Janubiy cheka nuqtasi Frouerd burni 53 0 54’ j.k., g’arbiy cheka nuqtasi Kaabu Branku burni 34 0 46’ g’.u., sharqiy chekka nuqtasi Parinpyas burni 81 0 20’ g’.u. Janubiy Amerikaning And tog’lari deb yuritiladigan Kordil’era tog’lari SHimoliy Amerika Kordil’erasiga nisbatan uzunroq va balandroqdir. And tog’lari 9000 km cho’zilgan bo’lib, Yer sharidagi eng uzun tog’ sistemasi xisoblanadi. And tog’lari balandligiga kura Osiyodagi eng yuksak tog’lardangina keyinda turadi, Akonkagua tog’ining balandligi 6960 m, materikning o’rtacha balandligi 580 m dir. SHimoliy va Janubiy Amerikaning sharqiy qismlari juda katta past tekisliklar hamda o’rtacha balandlikdagi yassi tog’liklar va tog’lardan iborat, bu yerlarda Atlantika okeani taosir etib turadi, sharqiy qismlari tekislik harakterida bo’lib, orografik to’siqlarning yo’qligi kontinental tipdagi landshaftlarning (masalan, Osiyoga qiyos qilganda) kam tarqalishiga olib kelgan.

Janubiy Amerika platformalari.

Janubiy Amerika platformasini eng katta ko’tarilgan qismi Braziliya tog’ligidir. Braziliya tog’ligi rel’efning vujudga kelishida kristalli fundamentning ochilib qolishiga sabab bo’lgan hamda uzok vaqt davom etgan yemirilish va yuvilishdan tashqari yer yorilishlari, bukilmalar, cho’kmalarning dengiz, vulkan jinslari va uzoq jinslar bilan to’lib qolishi ham katta rol o’ynagan. Neotektonik ko’tarilishlar eroziya jarayonini kuchaytirgan, eroziya natijasida cho’kindi jinslaridagi vodiylar chuqurlashgan. Daryo tarmoqlari, odatdagidek, ustini cho’kindi jinslar qoplagan kristalli fundament ustida vujudga kelgan va xozirda ham rivojlanish jarayonidadir vodiylar uncha chuqur o’yilmagan va daryolar bo’ylama profilning shakli tugangan emas.

Paleozoyning boshidan Janubiy Amerika platformasi Afrika palaxsasi bilan qo’shilgan, g’arbda esa hozirgi And tog’ tizmalariga , qadar yetib borgan. Bu vaqtda And tog’ tizmalari o’rnida Markaziy va SHimoliy Amerika Kordil’erasi geosinklinalining davomi bo’lgan juda katta And geosinklinal’ oblasti mavjud bo’lgan. And oblastidagi orogenik harakatlar natijasida platformaning g’arbiy chekkasida palaxsasimon ko’tarilishlar ro’y bergan va Argentinaning shimoli-garbidagi Pampa S’errasi tog’lari vujudga kelgan. Platformaning janubiy chekka qismi Buenos-Ayresdan jaiubroqdagi S’erra-del’-Tandil’ massivida ko’tarilib turadi. Janubdan platformani Janubiy Amerika platformasini Patagoniya platformasidan ajratib turgan «gondvanidlar» harakatchan zonasi o’rab olgan bo’lgan. Patagoniya platformasi negizining yoshi to’g’risida turli fikrlar mavjud. Ko’pgina olimlar, uni kembriydan oldin vujudga kelgan desalar, ayrimlari u paleozoy burmalanishi natijasida tashkil topgan deb hisoblaydilar.

Tog’likning markaziy qismi okeandan uzoqda va birmuncha yuqori geografik kenglikda joylashgan. bu yerda qumloq qoplamlar koldigiq juda yaxshi saqlanib qolgan, qurg’oqchil va namgarchil davrlar birmuncha yaxshi rivojlangan, landshaftlarning ekspozitsiyaga bog’liq ekanligini yaqqol ko’zga tashlanib turadi. Tog’likning janubiy chekkasi g’oyat o’ziga xosdir: bu yerda kristalli negiz ustida joylashgan va eroziya taosiridan omon kolgan qum toshlar keng tarqalgan. Ular bo’ylamasiga davom etgan tik devorli tepasi yassi gryadalar satxidan 2200 — 2300 metr janubiy tik yon bag’ri 1500 m bo’lgan S’erra Pakaraima tog’ tizmasi (yoki S’erra — Parima tog’ tizmasi) yoki tog’likning eng yuksak qismidagi Rorayma (2771 m) tog’i kabi ayrim qoldiq massivlar xosil q ilgan.

CHekka shimoliy - sharda eng yosh Karib And tog’lari joylashgan. tog’lar nisbatan yosh bo’lishiga qaramay, ularning antiklinali yassilana boshlagan, yangidan ko’tarilgan (eng baland joyi Nayguata tog’i 2765 m) va daryo eroziyasi taosirida chuqur o’yilib ketgan. SHimoliy g’arbiy And tog’lari shimolga tomon yelpigichsimon kengayadigan antiklinoriy tizmalar sistemasidan iborat, ularni tog’lar orasidagi cho’kma va bukilmalar ajratib turadi. Tizmalar sisitemasining tashkil topishda eng so’ngi davrda ro’y bergan yorilish, ko’tarilish va cho’kishlar katta rol uynagan. Ekvador And tog’larida asosiy morfogenetik jarayonlar vulkan harakatlaridir. CHekka Kordil’era (G’arbiy va SHarqiy Kordil’era) tog’larining burmali strukturalarida yoriqlar bo’ylab so’ngan (CHimboraso - 6272 m) va so’nmagan vulqonlar (Kotopaxi - 5896 m, Antisana- 5704 m,) konusi bor. Vulqon maxsulotlari tog’lar orasidagi cho’kmalarini to’ldirib, baland platolar “xavza“lar sistemasiga aylantirgan.

4 0 30 j.k. bilan 28 0 j.k. orasida And tog’larining eng kengaygan qismi (750 km gacha) Markaziy And tog’lari joylashgan. Ularning balandligi 4000m ga yetadigan keng ichki yassi tog’liklar, yaoni Al’p (g’arbda) va gertsin (sharqda) strukturalari bilan harakterlanadi. Bu yassi tog’liklarni atrofdan baland chekka tog’ tizmalari o’rab turadi. Markaziy And tog’larining janubiy qismida, G’arbiy Kordil’erada va tog’lar orasidagi platolar (punas)ning g’arbiy qismida hozirgi zamon vulkanlari (Misti - 5842 m, San Pedro- 5970 m, Lyulpyaylpyako- 6723 m va boshqalar) hamda qadimgi vulkanlar (Koropuna-6613 m, Sahama- 6780 m, Oxosdelp – Salado 6885 m va x.k) va lava qoplamlari keng tarqalgan. CHili-Argentinaning And tog’larida ham qirg’oq Kordil’erasi tog’lari, Bo’ylama (yoki markaziy) tektonik cho’kma, CHili vodiylari hamda sharqda 35 0 j.k gacha Old Kordil’eraning palaxsali massivlari kelib tutashadigan Bosh Kordil’era tog’larining strukturalari ko’zga yaqqol tashlanib turadi. And tog’lari sistemaning eng janubiy va nam qismi bo’lgan Patagoniya And tog’larida, ular uncha baland bo’lmasada (eng baland nuqtasi San - Valentin tog’i - 4058 m) muzlik rel’ef shakllari keng tarqalgan: barcha And tog’laridagi kabi, bu yerda ham xozirgi zamon muzliklari yaxshi rivojlangan:

Amazonka past tog’lari

Amazoniya- umuman olganda, nam ekvatorial iqlim sharoitida shakllangan podzollashgan qizil tusli laterit tuproqlar ustini yoppasiga gileya qoplab olgan juda keng yassi tekislikdir. Biroq tipik ekvatorial tog’liklari orasida joylashgan. SHarqiy Amazoniya ko’shni tabiiy oblastlar taosirida bo’lib, subekvatorial tipli landshaftlarga ega. G’arbiy Amazoniya, xaqiqatda xam nam ekvatorial landshaftlarning klassik namunasidir. Atrofidagi qirlar orasida joylashgan bukilma bu yerda eng kengayadi (1300 km gacha) va juda chuqur. Yil bo’yi ekvatorial xavo xukumronlik qiladi. G’arbiy Amazoniyaga yiliga 3000 — 3500 mm gacha yog’in tushadi. Zich va sersuv daryo tarmoqlari, bepoyon o’rmonlar nam bug’lanishi kuchaytiradi. Yog’in mo’l yogishi tufayli yuqori Amazonka xavzasi daryo tarmoklari zich. Bu daryolar And tog’laridan boshlandi va qor muz yomgirsuvlaridan (aralash tuyinadi so’l irmoqlar apreldan iyungacha, ya’ni shimoliy yarim shar yozining boshida, ung qirg’oqlar esa dekabrdan to fevralgacha to’lib oqadi. Xuddi shu davrlarda Maranpon pasttekisligida va yuqori Amazonkada toshqinlar yuz beradi.

Tabiiyki, Amazoniyada xam suvda, xam quruqlikda yashovchi va sudraluvchi xayvonlar: daraxt baqalari, “jonli lianalar” ya’ni ilonlar, toshbaqa va kaltakesaklar nixoyatda ko’pdir. Daryolarda Kayman va mayda yirtqich baliqlar — piranpya (daryo odamxo’ri), juda katta (5 m gacha) arapaima va 2000 ga yaqin boshqa xil baliqlar to’lib toshib yotibdi. qushlar xam ko’p: yirik yirtqich qushlardan tortib, og’irligi ikki- kuch gramm keladigan kalibrigacha uchraydi. Xashorat va o’rgamchiklarning minglab turi; ular G’arbiy Amazoniyada og’ir xayot sharoitini yanada mushkullashtiradi. G’arbiy Amazoniya Yer sharidagi inson tomonidan eng sust o’zlashtirilgan oblastlardan biridir. SHarqiy Amazoniya—G’arbiy Amazoniya bilan bir xil geografik kenglikda joylashgan, uning harorati xattto birmuncha yuqoriroq (26—28 0 S) G’arbiy Amazoniyadagi kabi yil bo’yi bir me’yorida turadi. Biroq SHarqiy Amazoniya rel’efi u qadar bir xil emas; yog’inlar rejimida

O'xshashlar

Janubiy amerikaning asosiy xususiyatlari materikning xosil bo’lishida asosiy bosqichlar

Appalachi tog`lari, Grenlandiya, Markaziy va Buyuk tekisliklar

Janubiy Amerikaning geografik o’rni, o’rganish tarixi, geologik tuzilishi foydali qazilmalari, relefi

Antarktida materigiga umumiy geografik tavsif. Materikning o’ziga xos xususiyatlari

Ekvatorial o’rmonlarda joylashgan materiklar