Ijtimoiy geografiya va aholining ijtimoiy rivojlanishi - Geografiya - Slaydlar

Ijtimoiy geografiya va aholining ijtimoiy rivojlanishi

Yuklangan vaqt:

22.01.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

11560.446289062 KB

Ko'chirib olish

MAVZU: IJTIMO IY GEO GRAFIYA VA AH OL IN ING IJ TIMO IY R IVO JL ANI SH I SOTSIAL GEOGRAFIYA

REJA  Aholi - ijtimoiy geografik tadqiqotlarning asosi ekanligi. Aholining ham ishlab chiqaruvchi, ham iste’molchilik roli.  Aholining geodemografik holati.  Aholi soni va uning o’sishi, joylashuvi.  Shahar va qishloq aholisi. Urbanizatsiya jarayonlarining rivojlanishi.  Aholi zichligi va uning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari.  Aholi migratsiyasi va uning ijtimoiy oqibatlari  Aholini ijtimoiy tahlil qilishning ahamiyati.

Iqtisodiy va aholi geografiyasining o’zaro birlashuvidan iqtisodiy va sotsial geografiya vujudga keldi. Ushbu jarayonda aholining qanchalik muhim ahamiyatga ega bo’lishini N.N.Baranskiy quyidagicha ifodalagan edi: «iqtisodiy geograf shuni unutmasligi kerakki, aholi nafaqat ishlab chiqaruvchi, balki, iste’molchi hamdir va shunday qilib iqtisodiyot boshdan oyoq aholi bilan bog’langan». Ishlab chiqaris hning subyekti Moddiy va ma’anaviy boyliklarni ng iste’molchi si Takror barpo bo’luvch i Tabiat va xo’jalik o’rtasidagi aloqa va o’zaro ta’sirning bosh bo’g’iniIjtimoiy xususiyatlariga ko’ra aholi quydagi sifatlarga ega

Hozirgi davrda aholi geografiyasi tarkibida quyidagi asosiy yo’nalishlarni ajratib ko’rsatish mumkin Aholi sonining tadrijiy o’zgarishla ri Joylashuvi va uning shakllari Aholining takror barpo bo’lishi Aholining etnik, jins-yosh va ijtimoiy tarkibiMehnat resurslar iAholi migratsi yasi Irqlar va dinlar geografi yasi

 Hozirgi davrda aholi geografiyasi oldida turgan vazifalarning nazariy, amaliy, ta’limiy jihatlarini ajratib ko’rsatish mumkin: a) umumnazariy vazifalariga :jamiyat rivojlanishining umumiy qonunlari mohiyatini anglashga yordam beruvchi aholining joylashuvi va uning tabiat bilan b) o’zaro ta’siri, takror barpo bo’lishi qonuniyatlari va jarayonlarini o’rganish; c) amaliy vazifalariga : ko’pgina amaliy vazifalarni bajarish: aholi sonini xisobga olish; mehnat balanslarini tuzish; aholi migratsiyasini o’rganish va uning kelajak o’zgarishlarini bashorat qilish; d) ta’limiy jihatlariga : aholi geografiyasi bo’yicha bilimlarni ommalashtirish.

Ijtimoiy fanlardan quyidagilar aholi geografiyasi bilan aloqador aholi geografiyasi bilan tibbiyot geografiyasi , mehnat iqtisodiyoti , sotsial gigiyena , shaharsozlik va rayon planirovkasi kabi fan tarmoqlari ham to’g’ridan – to’g’ri bog’langan A demografiya : (yunoncha, demos — «xalq») aholini takror barpo bo’lishini o’rganadigan fan etnografiya : (yunoncha, etnos— «qabila», «xalq») qabila, millat, etnoslarning kelib chiqishi hamda ularning madaniyati va hayot tarzini o’rganadigan fan B antropologiya : (yunoncha, antropos — «odam») inson jismi va uning kelib chiqishi, shuningdek, insoniyat irqlarini vujudga kelishi va tarqalishi haqidagi fan sotsiologiya : (lotincha sotsialis — «umumjamiyat») jamiyatning rivojlanish qonunlari, aholi guruhlari o’rtasida hayot va mehnat faoliyati jarayonida vujudga keluvchi munosabatlar haqidagi fan C ekologiya : (yunoncha oykos – “uy”, “yashash joyi”) insonning atrof — muhit bilan o’zaro munosabatlarini o’rganadigan fan rekreatsiya geografiyasi : (lotincha rekreatsio — «tiklash») aholining dam olishini barcha turlarini o’rganadigan fan va h.k. 10 18 3A 24 0A 3B 0A 21 1B21 0A 29 16 15 18 3A 1F1B 25 0A 1F 23 2B 15 32 01 18 3A 21 0A 3B 0A 1826 1A1827 0A 23 2A 1826 23 15 1A 18 3A 27 0A 3B 33 1A21 0A 20 25 16 32 23 15 15 18 3A 0A 3907 0A 3D 0A 1826 0A 3B 0A 1C 29 1C 16 07 0A 0E 18 3A 0A 3B07 33 0A 24 16 16

Aholini geografik o’rganilishi  Aholini o’rganish bo’yicha tabaqalanish, ya’ni demografiya hamda etnografiyaning vujudga kelishi XVIII asrning boshlariga kelib ro’y berdi. XIX asrning oxirlarida esa antropogeografiya ( Germaniyada, F.Rattsel ) shakllandi. Uning negizida geografik determinizm, ya’ni «inson va xalqlarning ruhi va jismiga» tabiiy muhitning hal qiluvchi ta’sir etish g’oyasi yotgan.  XIX asrning oxirlari va XX asrning boshlariga kelib, Fransiyada inson geografiyasi shakllandi. Uning yirik nomoyondalari ( Vidal de la-Blash, J.Bryun ) asosiy e’tiborni tabiat va jamiyatning o’zaro ta’siri masalalariga qaratdilar. Mazkur yo’nalishning vakillari antropogeografiyadan farqli o’laroq, aholining geografik rivojlanishi xususiyatlarining sabablarni nafaqat tabiiy, balki, iqtisodiy, ijtimoiy, tarixiy va ruhiy omillar bilan ham tushuntiradilar.

Aholining geodemografik holati  Yer shari aholisi butun tarixi davomida sekinlik bilan o’sdi. Bunga, eng avvalo, insonning tabiatga qaramligi, ishlab chiqarish darajasining pastligi, urushlar, epidemiyalar va ocharchiliklar katta ta’sir ko’rsatdi.  XIX asrga kelib, dunyo aholisi sonida o’sish tezlashdi va, ayniqsa, XX asr boshlarida dunyo aholisining yillik o’sishi o’rtacha 10 mln kishini tashkil qilgan bo’lsa, 50 —yillarda esa 80 mln kishiga yetdi. 1987-yilda yer shari aholisi soni 5 mlrd kishi, 2018-yilda esa 7.621 mlrd kishidan ortib ketdi (4- rasm). Birgina XX asrning o’zida dunyo aholisi 3,5 barobarga ko’paydi. Aholi soni ayniqsa, 60-70-yillarda tez ko’paydi. Uning bunday tez ko’payishi ilmiy adabiyotlarda «demografik portlash» deb ataladi. Ushbu jarayon ko’proq Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasining rivojlanayotgan davlatlari uchun xosdir.

Jahon mintaqalari aholi soni dinamikasi.

1-j a d v a l Yer shari aholisining o’sishi Davrning D a v r b o s h i d a O ’ r t a c h a Y i l n o m a D a v r d a v o m a h o l i s o n i y i l l i k e t i s h i ( m l n k i s h i ) o ’ s i s h i Milodd an 7000 yil N e o l i t 5 0 0 0 1 0 - a v v a l Miloddan 2000 yil Antik davr 7 0 0 0 5 0 0 , 0 3 a v v a l ( y a n g i e r a ) Y a n g i e r a n i n g b o s h l a n i s h i 2 0 0 0 2 3 0 0 , 1 1 0 0 0 -y i l O’rta asrlar 1 0 0 0 3 0 5 0 , 0 2 1 5 0 0 -y i l O’rta asrning yakuniy davri 5 0 0 4 4 0 0 , 1 1 6 5 0 -y i l Y a n g i z a m o n n i n g b o s h l a n i s h i 1 5 0 5 5 0 0 , 3 1 8 0 0 -y i l Y a n g i z a m o n 1 5 0 9 5 2 0 , 5 1 9 0 0 -y i l Y a n g i z a m o n y a k u n i y d a v r i 1 0 0 1 6 5 6 0 , 8 1 9 5 0 -y i l E n g y a n g i z a m o n 5 0 2 5 2 7 1 , 0 1 9 8 0 -y i l Y a q i n o ’ t g a n d a v r 3 0 4 4 3 0 1 , 9 2 0 1 8 -y i l H o z i r g i d a v r 2 8 7 6 2 1 1 , 2

Demograf olimlar demografik o’tish jarayonini 4 ta ketma-ket keluvchi fazani o’z ichiga olishini ilmiy asoslab berganlar

 Birinchi faza – tug’ilish bilan o’lim juda yuqori bo’lib, orasidagi tafovut, ya’ni aholi tabiiy ko’payishi minimal darajada saqlanadi. Bunday demografik vaziyat “an’anaviy turg’unlik” deb ataladi.  Ikkinchi faza – ijtimoiy-iqtisodiy va fan- texnika taraqqiyoti tufayli aholining turmush darajasi yuksalishi, yashash sharoiti yaxshilanishi va sog’liqni saqlashtizimining rivojlanishi, odamlarning o’rtacha umr davomiyligi o’sishi, o’lim darajasining pasayishi va tug’ilishning barqarorligi hisobiga aholining tezda ko’payib, “demografik portlash” sodir bo’ladi  Uchinchi faza – o’limning pasayish jarayoni o’z poyoniga yetib, turmush darajasining yuksalishi bilan tug’ilish darajasi kamaya boshlaydi  To’rtinchi faza – tug’ilish va o’lim ko’rsatkichlari ancha past bo’lib, tabiiy ko’payish minimal darajada kuzatiladi va bu “zamonaviy turg’unlik” deyiladi

 Aholi tabiiy o‘sish sur‘atlari aholining yosh-jins tarkibi ga ta’sir ko‘rsatadi. Aholi yosh tarkibiga ko‘ra bolalar (0–14 yosh), mehnat yoshidagilar (15–64 yosh) hamda keksalar (65 yosh va undan yuqori) guruhlariga ajratiladi. Yosh guruhlari orasidagi nisbat o‘tgan tarixiy davrlar davomida o‘zgarib kelgan. Uzoq davrlar davomida jahon aholisi yosh tarkibida keksalar salmog‘i juda past bo‘lib, XX asrga kelib yildan yilga ushbu guruh vakillari ulushi orta boshladi. Bunga, birinchi navbatda, tibbiy xizmatning rivojlanishi, aholi turmush darajasining o‘sishi sabab bo‘ldi. Hozirgi davrda jahon mintaqalari aholisining yosh tarkibi turlicha  Tabiiy o‘sish yuqori bo‘lgan Afrika va Osiyo aholisi yosh tarkibida bolalar salmog‘i qariyalarnikiga nisbatan ancha yuqoriligi ko‘zga tashlansa, demografik inqiroz kuzatilayotgan Yevropa davlatlarida bu holatning teskarisiga guvoh bo‘lish mumkin. Bolalar salmog‘ining yuqoriligi bilan Niger (50 %), Mali (48 %), Uganda (48 %) kabi Afrika davlatlari ajralib turadi. Bu boradagi eng past ko‘rsatkichlar esa Yaponiya (12 %), Germaniya (13 %), Italiya (13 %), Gretsiya (14 %) davlatlarida qayd qilingan

Jahon mintaqalari aholisining yosh tarkibi (foiz hisobida, 2018)

Aholining jinsiy tarkibi  Aholining jinsiy tarkibi ga e’tibor qaratsak, jahonda ayollar va erkaklar salmog‘i deyarli teng, ammo ayollar hamda erkaklar salmog‘i yuqoriroq bo‘lgan davlatlar mavjud. Jahon aholisining jinsiy tarkibida erkaklar salmog‘i 50,5 %, ayollarniki esa 49,5 % ga teng (2018-y.). Afrika, Janubiy Amerika, Avstraliya va Okeaniya qit’alarida jinslar salmog‘i deyarli bir-biriga teng bo‘lsa, Yevropa va Shimoliy Amerika davlatlarida ayollar salmog‘i birmuncha ortiq. Osiyo qit’asi davlatlarining ko‘pchiligida, ayniqsa, Sharqiy, Janubiy va Janubi-g‘arbiy Osiyoda erkaklar salmog‘i ayollarnikiga qaraganda yuqori. Bunga, asosan, ushbu mintaqalarda ayollar ijtimoiy mavqeyining pastligi sababdir. Fors qo‘ltig‘I mintaqasidagi arab davlatlarida esa erkaklarning ustunligiga ishchi kuchining tashqi migratsiyasi ham ta’sir ko‘rsatadi.

Jahonning turli (I – rivojlangan, II – rivojlanayotgan) davlatlarida aholining yosh- jins piramidasi

2000 – 2018-yillar oralig’ida aholi sonining o’sish ko’rsatkichlari

 Yer yuzasida aholi juda notekis joylashgan. Aholining o’rtacha zichligi (1 kv km 2 ) ga to’g’ri kelgan aholi soni doimiy aholisi mavjud hududlar, ya’ni 130 mln km 2 hisobalanadi.  Dunyo mintaqalari hisobida aholi zichligi bo’yicha eng yuqori ko’rsatkichga ega hudud – Osiyo hisoblanib, aholi zichligi 148 kishini tashkil etib, bu mintaqada jahon aholisining 59,6 foizi yashaydi. Eng kam ko’rsatkich Okeaniya mintaqasiga tegishli. Ushbu hududda aholi zichligi deyarli 5 kishini tashkil etadi

DUNYO MINTAQALARI AHOLISI (2019) Jahon Y i l l i k A h o l i Mintaqalar Aholisi (kishi) aholisidagi o ’ s i s h ( % ) zichligi ulushi (%) O s i y o 4 6 0 1 3 7 1 1 9 8 5 9 . 6 0 . 8 9 1 4 8 Afrika 1 3 0 8 0 6 4 1 9 5 1 7 . 0 2 . 5 2 4 4 Y e v r o p a 7 4 7 1 8 2 7 5 1 9 . 7 0 . 1 0 3 4 Lotin Amerikasi 6 4 8 1 2 0 9 5 7 8 . 4 0 . 9 2 3 2 S h i m o l i y A m e r i k a 3 6 6 6 0 0 9 6 4 4 . 8 0 . 6 3 2 0 O k e a n i y a * 4 2 1 2 8 0 3 5 0 . 5 1 . 3 4 5 5 9 Jahon bo’yicha 7 7 1 3 4 6 8 1 0 0 100 1 . 0 7 Manba: https://www.worldometers.info/world -population ma’lumotlari

URBANIZATSIYA JARAYONLARINING RIVOJLANISHI  Urbanizatsiya jarayoni shaharlar soni va shaharlar aholisining miqdori va ulushining o’sishini,  Shaharlar bilan bog’liq murakkab tarmoqlar va tizimlarning shakillanishi va rivojlanishini anglatadi.  Demak, urbanizatsiya kishilik hayotida shaharlar ahamiyatining beqiyos oshishini, jamiyatni aholining mehnat xususiyati, turmush tarzi va madaniyatini ishlab chiqarishni joylashishi bo’yicha shaharlashishni o’zida aks ettiruvchi tarixiy jarayondir. Urbanizatsiya ijtimoiy iqtisodiy taraqqiyotining eng muhim tarkibiy qisimlaridan biridir

Zamonaviy urbanizatsiya umumjahon jarayoni sifatida ko’pchilik mamlakatlarga xos bo’lgan uchta umumiy jihatlar bilan ifodalanadi • Shulardan birinchi jihat shahar aholisining ayniqsa kam rivojlangan mamlakatlarda yuqori sur’atlar bilan o’sishi. Dunyoda 1900-yilda mavjud jami aholisining salkam 14 foizi shaharlarda yashagan, bu ko’rsatkich 1950- yilda 29 foizni, 1990- yilda 45, 2018-yilda esa 55 foizni tashkil etdi • Ikkinchi jihat aholi va xo’jalikning, asosan, katta shaharlarda to’planganligi bilan bog’liq. Bunday holat, avvalambor, ishlab chiqarishning xususiyati, uni ilm-fan, ta’lim-tizimi bilan bo’lgan aloqadorligining murakkablashuvi bilan bog’langanligi • Uchinchi jihat shaharlar hududining keskin kengayib, yoyilib ketishi bilan bog’langan. Zamonaviy urbanizatsiya jarayoni uchun ayrim shaharlar va shaharchalardan shaharlar bilan qishloqlarni o’zida qamrab olgan shaharlar aglomeratsiyalarga megapolislarga o’tish ayniqsa xos bo’lmoqda

Urbanizatsiyaning umumiy ko’rsatkichi bilan mamlakat iqtisodiyotining rivojlanganlik darajasi va uning tarkibiy tuzilishi orasida ma‘lum aloqadorlik mavjud bo’ladi Agar urbaniza tsiya koeffitsi yenti70 – 75 % va undan ortiq bo’lsa, u holda mamlakat sanoat jihatidan yuksak darajada rivojlangan industrial 50 – 70% bo’lsa milliy iqtisodiyoti industrial- agrar 30 – 50 % bo’lsa, rivojlanayotgan agrar-industrial30 foizdan past bo’lsa, sust rivojlangan agrar mamlakat holatida bo’ladi

DUNYO VA YIRIK REGIONLARNING URBANIZATSIYA DARAJASI (2016) № Hududlar Urbanizatsiya (%) 1 Shimoliy Amerika (AQSh va Kanada) 8 1 2 Lotin Amerikasi 8 0 3 Yevropa 7 4 4 Okeaniya 7 0 5 Osiyo 4 8 6 Afrika 4 1 7 Rivojlangan mamlakatlar 7 8 8 Rivojlanayotgan mamlakatlar 4 9 9 Jahon bo’yicha 5 4

MIGRATSIYA  Aholini geografik o’rganishda migratsiyaning roli katta. Migratsiya , ya’ni aholining ko’chishi tashqi va ichki migratsiyaga ajratiladi. Kelganlar va ketganlarning o’zaro nisbati migratsiya qoldig’i deb atalib, musbat (kelganlar soni ko’p) yoki manfiy (ketganlar ko’p ) ko’rsatkichlarga ega.  Hozirgi davrda dunyo miqyosida ro’y berayotgan migratsiya jarayonlari rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar o’rtasidagi o’zaro aloqalarda muhim ahamiyatga ega  U bir davlatning mintaqalari o’rtasida ro’y beradigan ishchi kuchi migratsiyalashda va bir necha mamlakatlarni qamrab oladigan tashqi migratsiyadan iborat. Xalqaro iqtisodiyot fani tashqi migratsiya va uning sabablaribilan shug’ullanadi

 Xalqaro migratsiya muammolarini o’rganishda duch keladigan asosiy tushunchalar quyidagilardan iborat: a) ishchi kuchi migratsiyasi – mehnatga layoqatli aholining bir davlatdan b) ikkinchi bir davlatga, bir yildan ko’proq muddat bilan ko’chib o’tishi hisoblanadi; c) immigratsiya – mehnatga layoqatli aholining biron bir mamlakatga chetdan kirib kelishi; d) emmigratsiya – mehnatga layoqatli aholining bir davlatdan ikkinchi bir davlatga chiqib ketishi; e) migratsiya saldosi – mamlakatda bo’ladigan immigratsiya va emmigratsiya o’rtasidagi farq; f) aqliy talofat – yuqori malakali kadrlarning xalqaro migratsiyasi, xususan, aqlli qatlamning rivojlangan hududga ko’chib ketishi oqibatida ko’chib ketilgan hudud uchun vujudga kelgan vaziyat; g) reemigratsiya – emmigrantlarning turg’un turish uchun o’z vataniga qaytib kelishi; h) tashqi migratsiya – bir davlatdan boshqa davlatga migratsion harakat qilish; i) ichki migratsiya – ma’lum davlat doirasida bir joydan ikkinchi joyga ko’chib yurish va h.k.03 3F 25 0102 08 39 0A 1C 2937 18 0F 08 39 0A 1C 0A 2318 23 1002 15 39 0A 1C 0A 24212C 2A 15 04 3907 0A 16 0C 01 39 0A 1D 0A 21 25211B17 2B 0E02 07 39 23 14 11011A 39 0A 2918 08 08 3907 0A 24212C 1D

XALQARO MIGRANTLAR ASOSAN 5 TOIFAGA BO’LINADI Erkin migrantlar – mamlakatga oshkora va qonuniy kiradigan aholi bo’lib, ular turist, o’qish uchun kelgan talaba va malaka oshirishga borgan ishchilar, yasash uchun kelgan odamlar va boshqalar bo’lishi mumkin Shartnoma bo’yicha ishlaydigan xizmatchi migrantla r. Ko’pincha mamlakatlar chet el ishchi kuchiga muhtojlik sezadi Yashirincha kelgan immigrantlar noqonuniy tarzda ish yoki yashash joyi izlab keladi. Deyarli barcha sanoat rivojlangan mamlakatlarda yashirin immigrantlar mavjud Boshpana so’ragan shaxslar . Bunday toifadagi migrantlar soni 80-yillargacha juda oz bo’lib, keyinchalik ancha ko’paydi. 90-yillar oxiriga kelib, 1 mln kishini tashkil etdi Qochoqlar – ma’lum bir joydan noqonuniy va ixtiyorsiz ravishda chiqib ketishga majbur bo’lgan aholi

O'xshashlar

Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning zamonaviy rivojlanishi

Ijtimoiy-iqtisodiy xaritalar (kartalar)

Aholiga xizmat ko‘rsatish va hududiy ijtimoiy majmualar

Sotsial (ijtimoiy) geografiyaning ob’ekti, predmeti va vazifalari

Geografiya fani o`rta asrlarda sharq mamlakatlarida rivojlanishi