Sotsial (ijtimoiy) geografiyaning ob’ekti, predmeti va vazifalari - Geografiya - Slaydlar

Sotsial (ijtimoiy) geografiyaning ob’ekti, predmeti va vazifalari

Yuklangan vaqt:

22.01.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

14238.6484375 KB

Ko'chirib olish

MAVZU: Sotsial geografiyaning ob’ekti, predmeti va vazifalari SOTSIAL GEOGRAFIYA

KIRISH Fan nomi: Sotsial geografiya Fan turi: Tanlov Fan kodi: AGD1305 Yil: 2023-2024 Semestr: 5 Taʼlim shakli: kunduzgi Mashg‘ulotlar shakli va semestrga ajratilgan soatlar: 210 Maʼruza 26 Amaliy mashg‘ulotlar: 34 Laboratoriya mashg‘ulotlari: - Seminar: - Mustaqil taʼlim: 150 Kredit miqdori: 7 Baholash shakli: Imtihon Fanni o‘qitish tili: o‘zbek

KIRISH Mashgʻulotlar shakli: Ma’ruza (M – 30 soat) Sotsial geografiyaning ob’ekti, predmeti va vazifalari Ijtimoiy geografiya va aholining ijtimoiy rivojlanishi Tibbiyot geografiyasi Ta’lim geografiyasi Ushbu bo‘limda olingan nazariy bilimlar natijasida talabalar Sotsial geografiya fanining o`rganish predmeti, maqsadi va vazifalari dastlab bilib oladi. So`ngra Ijtimoiy geografiya va aholining ijtimoiy rivojlanishi, Aholiga xizmat ko‘rsatish sohalari geografiyasi, Qishloq joylar geografiyasini o‘rganadi. O‘zlashtirilgan bilimlar natijasida talabalar aholi va u bilan bog`liq masalalar sotsial geografiya fanining tadqiqot ob`ekti ekanligi, maqsad va vazifasi, termin va tushunchalar, Tibbiyot geografiyasi, Ta’lim geografiyasi ularning hududiy jihatlarini o‘rganishda nazariy va amaliy jihatdan keng qo‘llay oladi. Aholiga xizmat ko‘rsatish sohalari geografiyasi Rekreatsiya geografiyasi Jinoyatchilik geografiyasi Turizm geografiyasi Din geografiyasi Ushbu bo‘limda olingan nazariy bilimlar natijasida talabalar aholiga xizmat ko‘rsatish sohalari geografiyasi, rekreatsion ob`ektlar va ularning mintaqaviy xususiyatlari, jinoyatchilikning geografik xususiyatlari, turizm va din geografiyasining regional doir bilim va tadqiqot usullarini o‘rganadi. O‘zlashtirilgan bilimlar natijasida talabalar aholiga xizmat ko‘rsatishning tizim va tarkibini, mintaqalar bo`ycha maftunkor fauna va flora, tarixiy va tabiat turizmi, shuningdek kriminogen zonalar ularning shahar va qishloqlardagi o`ziga xos xususiyatlari kabilarni bilib oladi. Bundan tashqari aynan sotsial geografiyaga doir masalalarni davlatlar darajasida tahlil qila oladilar. Qishloq joylar geografiyasi Madaniy geografiya Xulq atvor geografiyasi Etnogeografiya Ushbu bo‘limda olingan nazariy bilimlar natijasida talabalar Qishloq joylarda mehnat resurslari tarkibi, migratsion oqim va yo`nalishlari, uning ijobiy va salbiy jihatlarini tahlil qila oladi shuningdek, aholining Xulq atvoriga tabiiy sharoitning ta`siri, Shuningdek xalqlarning kelib chiqishi, udum-an`analari va ularning shakllanishining geografik xususiyatlarini aniqlab xulosalar chiqara oladilar. O‘zlashtirilgan bilimlar natijasida talabalar jahon mamlakatlari shuningdek O`zbekiston Respublikasi va viloyatlari darajasida ijtimoiy geografiya va u bilan bog`liq masalalarni hududiy jihatlarini bilib oladi

REJA REJA • Sotsial geografiyaning obyekti, predmeti va tuzilishi. • Ijtimoiy geografiya va iqtisodiy geografiya, ijtimoiy geografiyaning shakllanishi va rivojlanishi. • G’arbda ijtimoiy geografiyaning vujudga kelishi va rivojlanishi. Ijtimoiy geografiyaning rivojlanishiga katta hissa qo’shgan olimlar va ularning ishlari. • Ijtimoiy geografik tadqiqotlarning mohiyati, xususiyatlari va ilmiy- amaliy jihatlari.

• Sotsial geografiya – geografiya fanlari tizimidagi aholi va u bilan aloqador barcha ijtimoiy hodisa va jarayonlarning hududiy qonuniyatlarini tadqiq etuvchi mustaqil fan.

G’ARB OLIMLARINING FANGA QO’SHGAN HISSALARI • Ijtimoiy geografiyaning rivojlanishidagi ilk o’zgarishlar xorijda (Yevropa) ko’zga tashlanadi. Xususan, «sotsial geografiya» tushunchasi XIX asrning oxirlaridayoq fransuz maktabi vakili, iqtisodchi va sotsiolog Le —Ple tomonidan foydalanilganligi manbalardan ma’lum. Yana bir tadqiqotchi G.S.Dunbar ning ta’kidlashicha, ushbu tushuncha ilk bor P.de Ruze ning 1884 yilda chop etilgan sotsial geografiya bo’yicha izlanishlarida qo’llanilgan • Le —Ple ilmiy maktabining taniqli namoyondasi E.Demolen esa sotsial geografiyani «sotsiogeografiya» tarzida talqin qiladi va uning mohiyati mahalliy shart— sharoitlar (shu jumladan tabiiy sharoitlar)ni ijtimoiy rivojlanishga,«ijtimoiy guruh»larning vujudga kelishiga ta’siri sifatida tushuntiradi

• 1895-yili sotsial geografiya tushunchasi E.Reklyu tomonidan uning salmoqli asari bo’lgan «Umumiy geografiya» da qo’llanildi. Bunda u sotsial geografiyani tabiiy shart— sharoitlarning kishilarni mehnat va turmush tarziga hududiy jihatdan o’zgaruvchan ta’sir etishi ma’nosida tushungan. Ammo, shunga qaramay «sotsiografiya» maktabining vakillari ham, E.Reklyu ham sotsial geografiya tushunchasining mohiyatini aniq ochib berolmadilar va geografiya fanida yangi fan yo’nalishini yaratdilar, deb ham bo’lmaydi.

• XX asrning boshlariga kelib Niderlandiyada geografiya va sotsiologiyaning uyg’unlashuvidan vujudga kelgan «yangi fan» — sotsial geografiya paydo bo’ldi. Uning predmeti jamiyatdagi guruhlar va o’zaro aloqadorliklarning regional taqsimlanishi ni o’rganish deb tushuniladi. Mazkur fan tarmog’ining aynan Niderlandiyada paydo bo’lishi ham bejiz emas. Chunki, uning amaliy vazifalari, aholisi zich va yer resurslari taqchil bo’lgan Niderlandiyada mintaqaviy rejalashtirish masalalarini hal etishda o’ta dolzarb ahamiyat kasb etdi.

Ba’zi bir g’arb olimlari ijtimoiy geografiyada tadqiqotlarning xulq - atvor (поведенческий) hamda «farovonlik» («благосостояния») mavqeyidagi yondoshuvlarini ajratib ko’rsatishadi. • Birinchi yondoshuv — bu xo’jalikni makondagi tabaqalanishini subyektiv ravishda, ya’ni odamlarning oqilona yo’naltirilgan xatti- xarakatlari orqali asoslash, tashkil etish bilan bog’liq • Ikkinchi , ya’ni D.Bartels asoslab bergan «farovonlik» yondoshuvi nuqtai - nazaridan bajariladigan sotsial geografik tadqiqotlarning vazifalari jamiyatning diskriminatsiya qilingan guruh va hududlarini aniqlash, tadqiq etishdan iborat

Hozirgi ijtimoiy geografiyaning vujudga kelishi va rivojlanishiga Sobiq Ittifoq geograf olim va tadqiqotchilari ham munosib hissa qo’shganlar. Bu davrda ijtimoiy geografiyaning rivojlanishida shartli uch bosqichni ajratib ko’rsatish mumkin: • Birinchi bosqich — XX asrning 50-yillarigacha bo’lgan vaqtni o’z ichiga oladi. Bu davrga xos xususiyatlardan biri ijtimoiy hodisa va jarayonlarning ayrimlari iqtisodiy va etnogeografik tadqiqotlar doirasida o’rganildi. Shularga karamay aholining turmush sharoitlari, madaniy, maishiy xususiyatlarini o’rganishning zarurligi sobiq sovet geografiya fanining dastlabki yillaridayoq ta’kidlangan edi. • Ijtimoiy geografiya aholi geografiyasi asosida shakllandi. Barcha aholi yoki muayyan bir ijtimoiy guruhning sotsial rivojlanishidagi hududiy tafovutlarni tadqiq etish faqatgana ijtimoiy geografiyaning predmeti bo’lmay, balki mintaqaviy sotsiologiyaga ham xosdir. Ammo, sotsioligik tadqiqotlarning hududiy qamrovini yetarli darajada deb bo’lmaydi.

• Ikkinchi bosqich —bu qisqa davr, ya’ni XX asrning 50 – 70-yillarini o’z ichiga oladi. Bu davrda aholi geografiyasi tez rivojlandi va shu bilan birga, geografik tadqiqotlarda sotsiologiya kategoriyalari va tushunchalari keng qo’llanila boshlandi. • Uchinchi bosqich – keyingi yillarni o’z ichiga oladi va ijtimoiy geografiya, aynan, shu davrda rasman tasdiqlandi. Ushbu bosqichda bevosita ijtimoiy geografiyaga xos ishlarning ko’lamini yetarli deb bo’lmasada, avvalgilariga nisbatan e’tiborga molik ishlar bajariddi. Bu davrda bajarilgan ijtimoiy geografik jihatlari bilan ajralib turadi.

 XX asrning 30-yillaridayoq N.N.Baranskiy «sotsial geografiya»ni yaratish masalasini ko’ndalang qo’ygan edi va keyinroq, uni muhim bo’limlarining asosiy masalalarini  aholi geografiyasi,  xo’jalik geografiyasi,  shaharlar geografiyasi va boshqalarnio’rgandi.  O’sha davrdayoq N.N.Baranskiy ta’kidlagan ediki, iqtisodchi geograf nafaqat  aholining tarkibi,  joylashuvi,  aholi manzilgohlarining tavsifini,  balki uning fikr-o’ylari,  urf -odatlari va madaniyatini ham bilishi kerak.

• Ijtimoiy geografik tadqiqotlar ningdiqqat markazida (ya’ni maxrajida) doimo inson omili yotadi. Shuning uchun ham ijtimoiy geografiyani shakllanishining ilk asosi bevosita aholi geografiyasi bilan bog’langan. Aholiga xizmat ko’rsatish sohalari geografiyasi, rekreatsiya, tibbiyot, madaniyat, ta’lim va fan geografiyalari ning rivojlanishi bilan ijtimoiy geografiya yanada keng quloch yozdi. Shuning bilan birga uning jinoyatchilik, xulq-atvor va turmush tarzi geografiyalari kabi bo’limlari o’z tadqiqotchilarini kutmoqda.

 Hozirgi kunda ijtimoiy geografiyaning tor va keng ma’nodagi talqini mavjud: Jumladan, professor A.S.Soliyevning ta’kidlashicha,  tor ma’nodagi ijtimoiy geografiya (ya’ni, sotsial geografiya) — bu bevosita inson hayoti bilan borliq masalalarning hududiy jihatlarini, uning o’zi yashab turgan muhiti bilan munosabatini o’rganuvchi fandir.  Keng ma’nodagi ijtimoiy geografiya esa o’z ichiga tor ma’nodagi sotsial geografiya va insonning ijtimoiy hayot tarzi, madaniy, ma’naviy, ruhiy rivojlanishi masalalarining hududiy qirralarini ham qamrab oladi.

Ijtimoiy — geografik tadqiqotlarning obyekti va mohiyati . xususidagi ilk konkret natijalarni R.M.Kabo ning ishlarida uchratamiz Jumladan, uning fikricha «ijtimoiy-madaniy» geografiya mehnat faoliyati bilan bog’langan aholi joylashuvi tiplari uning turmush tarzi madaniy xususiyat- larining hududiy tafovutlarihar bir ijtimoiy — hududiy odamlar guruhini o’zida mujassam etgan barcha elementlarning murakkab uyg’unligini ko’rib chiqadi

Ijtimoiy geografiyani sotsial sohalarni hududiy jihatdan o’rganuvchi fanlar pog’onalashuvida tutgan o’rni to’rt yo’nalishga ajratiladi

Birinchi yo’nalishga mansub mualliflar sotsial (ijtimoiy) geografiya mustaqil mavjud emas ligini yoqlaydilar Ular jumlasiga • E.B.Alayev • G.V.Sadasyuk S.A.Kovalev • N.Y.Kovalskaya • A.A.Tkachenkolarni G.M.Lappo • S.B.Lavrov • Y.G.Saushkin kiritish mumkin. Ushbu olimlar yaratgan bir qator manbalarda sotsial va iqtisodiy jihatlar bo’linmasligi hamda qat’iy bo’lishga urinishlar natijasiz bo’lishi ta’kidlanadi. Nosotsial iqtisodiy hodisalar va nosotsial iqtisodiy rayonlashtirish yo’q, shu bilan bir vaqtda ular «sotsial geografiya»ni shakllanishini inkor etmaydi, deyiladi

Ikkinchi yo’nalish ga mansub qarashlarga ko’ra, sotsial geografiya mustaqil bo’lib, geografiyaning quyi iyerarxik pog’onasida , aholi geografiyasi tarkibiga kiradi A.A.Dolinin sotsial geografiyani aholi geografiyasining o’ziga xos bo’g’ini sifatida qaraydi. Uning fikricha, sotsial geografiya odamlarning hududiy birikmalarini ijtimoiy rivojlanish darajalarini aniqlashda mujassamlashgan A.A.Anoxin va A.I.Kostyayevlar esa sotsial geografiya avval boshdanoq turli taksonomik toifadagi rayonlarning ijtimoiy hayotini hududiy tashkil etilishini o’rganuvchi fan sifatida shakllandi, deb hisoblaydilar Sotsial geografiyani aholi geografiyasi doirasidan ancha keng ma’noda tushunishlariga qaramay, yuqoridagi mualliflar, baribir aholi geografiyasi asoslaridan kelib chiqadilar

Uchinchi yo’nalish sotsial geografiya — bu mustaqil fan bo’lib, iqtisodiy geografiya bilan bir darajada turgani holda, ijtimoiy geografiyaning (keng ma’noda) oxirgi asosiy tarmog’i hisoblanadi. Bunday nuqtai nazarni V.M.Goxman va S.Y.Nimmiklar yoqlab chiqishgan va ular bir hil shunday xulosaga kelishgan. Shuningdek, ular rivojlanganlik darajasiga ko’ra sotsial geografiyani iqtisodiy geografiyadan orqada qolyapti, chunki sotsial geografiya ancha keyin shakllana boshladi degan, fikrdalar Ta’kidlash lozimki, keyingi yillarda ijtimoiy geografiya iqtisodiy geografiya va «noiqitisodiy», ya’ni sotsial geografiyaga bo’linadi, degan fikrdagi mualliflar soni ortib bormoqda. Bunday ilmiy qarash uchinchi va to’rtinchi yo’nalishlar orasida oraliq, bo’g’inni hosil qiladi

To’rtinchi yo’nalish ga mansub nuqtai nazarga ko’ra, sotsial geografiyani barcha ijtimoiy munosabatlarni qamrab olgan fan sifatida tushunish mumkin • Bu yerda «sotsial» va «ijtimoiy» tushunchalari o’zaro mos va ular o’zaro sinonimlardir. Demak, bularga ko’ra sotsial geografiya (ijtimoiy geografiya) boshqa ijtimoiy — geografik tarmoqlar a) aholi geografiyasi, b) siyosiy geografiya, c) harbiy geografiya, d) tarixiy geografiya va shu kabilardan tashqari e) iqtisodiy geografiyani ham qamrab oladi • N.N.Baranskiy ham ijtimoiy geografiyani shunday keng ma’noda tushungan va bunday tushunish mahalliy olimlarga (A.Soliyev, O.Ata-Mirzayev va boshqalar) ham xos.

 Sotsial geografiyani tutgan o’rni xususidagi birinchi yo’nalishga mansub qarashlar uni rivojlanishiga sharoit yaratmaydi.  Ikkinchi yo’nalishga mansub qarashlar esa aholi geografiyasining ahamiyatini oshirib yuboradi.  Sotsial geografiyani tutgan o’rni xususidagi uchinchi yo’nalishdagi qarashlarning vujudga kelishi to’la qonuniydir. Bunga ko’ra, sotsial geografiya geografiya fanlari tarkibida o’rta darajadagi fan hisoblanadi.  To’rtinchi yo’nalishdagi qarashlar barchaga tushunarli va mantiqiydir. Unga ko’ra sotsial geografiya (keng ma’noda) barcha ijtimoiy — geografik fanlarni qamrab olgan fan bo’lib hisoblanadi.

Professor A.S.Soliyev (ijtimoilashuvi)ga alohida urg’u bergan • A.S.Soliyev fikricha, keng ma’nodagi ijtimoiy geografiya (iqtisodiy va Sotsial geografiya) eng avvalo, uch blok yoki tarkibiy qismdan iborat. Birinchi blok ka u iqtisodiy geografiya, ya’ni ishlab chiqarish geografiyasini, ikkinchi blok ka aholi bilan bog’liq sotsial-iqtisodiy geografik fanlarni va, uchinchi blok ka esa, tor ma’nodagi ijtimoiy geografiya yoki, aniqrog’i, sotsial geografiyani kiritadi. Shuningdek, A.S.Soliyev ayrim hollarda «sotsial» tushunchasi to’la «ijtimoiy» tushunchasiga mos kelmasligi ta’kidlab, birinchi atamaning ham ba’zan ishlatilishini maqsadga muvofiq, deb biladi.

Sobiq Ittifoq davridan boshlab ijtimoiy geografiya uch asosiy yo’nalishlarda rivojlanmoqda Birinchisi , bu ushbu fanning hozirga qadar shakllangan bo’limlarining (aholi geografiyasi, geodemografiya, aholiga xizmat ko’rsatish sohalari geografiyasi va ijtimoiy infrastruktura) rivojlanishini davom etishi Ikkinchi yo’nalish yangi shakllanayotgan bo’limlarni o’z ichiga oladi. Bularga tez rivojlanayotgan rekreatsiya geografiyasini, turmush tarzi geografiyasi, madaniyat gsografiyasi va boshqalar mansub Uchinchisi , sekinlik bilan bo’lsada, ijtimoiy geografiyaning umumiy nazariyasini paydo bo’lishi bilan bog’liq

Ijtimoiy geografiyaning muhim vazifalariga quyidagilar kiradi ijtimoiy geografiya «tarmoq»larini rivojlantirish, ya’ni aholi geografiyasi va joylashuvi, xizmat ko’rsatish sohalari, iste’mol, rekreatsiya va boshqalar yirik masshtabli sotsial — geografik tadqiqotlarni olib borish ijtimoiy geografiyaning xorijiy mamlakatlarda rivojlanishini o’rganish ijtimoiy geografiyaning barcha yo’nalishlariga tegishli bo’lgan o’ziga xos vazifasi, ya’ni ilmiy tadqiqotlarning natijalarini amaliyotga tadbiqini kuchaytirish

 Hozirgi davrda ijtimoiy geografiya shakllanish jarayonlarini boshidan kechirmoqda. Shu sababdan, aynan shu davrga xos bo’lgan eng dolzarb muammolar jumlasiga quyidagilar kiritiladi: a. ijtimoiy geografik rayonlashtirish (prinsiplari, mezonlari, b. ko’rsatkichlar tizimi, tadqiqot usullari, iqtisodiy va boshqa turdagi rayonlashtirish turlari bilan nisbati); c. aholining turmush tarzi va darajalaridagi, ijtimoiy tuzilmalar va ularning tadrijidagi, ijtimoiy sohalarni hududiy tashkil etishdagi rayonlararo tafovutlar); d. umumlashtiruvchi va maxsus ijtimoiy — geografik tipologiyalar (geodemografik vaziyat, shaharlar va aholi joylashuvi tizimlari, qishloq joylar va boshqalar); e. tibbiy – geografik tadqiqotlar va ularning dolzarbligini yetarlicha baholanmaslik va h.k.

• Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya - turli mamlakat va rayonlarda ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanish va joylanish xususiyatlarinj hamda inson hayot-faoliyati va yashash tarzining hududiy jihatlarini o'rganadi • Madaniy geografiya – Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning bir qismi bo‘lib, madaniy farqlarning hududiy jihatlarini o‘rganuvchi yo‘nalish hisoblanadi. Shuningdek, u, eng avvalo, kishilarning hayot tarzi, kashfiyotlari, hudud va ilohiy kuchlarga munosabatlarini o‘rganish sifatida tushunilad • Sotsial va madaniy geografiya – aholi bilan bog’liq ijtimoiy jarayon va madaniyatlarning hududiy xususiyatlari hamda unga ta’sir etuvchi omillarni o’rganuvchi soha

O'xshashlar

Sotsial geografiyaning ob’ekti, predmeti va vazifalari

Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning zamonaviy rivojlanishi

Tarixiy geografiyaning vazifalari, shakillanishi va taraqqiyoti

Noishlab chiqarish tarmoqlari geografiyasining geografik fanlar tizimida tutgan o’rni

Aholi geografiyasi va demografiya asoslari fanining predmeti, nazariy, ilmiy-amaliy asoslari va tushunchalari