Aholi geografiyasi va demografiya asoslari fanining predmeti, nazariy, ilmiy-amaliy asoslari va tushunchalari - Geografiya - Slaydlar

Aholi geografiyasi va demografiya asoslari fanining predmeti, nazariy, ilmiy-amaliy asoslari va tushunchalari

Yuklangan vaqt:

13.04.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

128.9326171875 KB

Ko'chirib olish

Mavzu: Aholi geografiyasi va demografiya asoslari f anining predmeti, nazariy, ilmiy- amaliy asoslari va tushunchalari Reja: 1. Aholi va iqtisodiy geografiya asoslari fanining obekti, predmeti. 2. Aholi va iqtisodiy geografiya asoslari fanining mazmuni va vazifalari. 3. Fanning asosiy geografiya fanlari tizimida o‘rni, aloqador fanlar bilan bog‘liqligi.

Aholi deganda ma’lum hududda yashayotgan kishilar guruhiga tushuniladi. Aholi geografiyasi iqtisodiy geografiyaning muhim va alohida tarmog‘i hisoblanadi - chunki iqtisodiy geografiyaning asosiy vazifasi, ishlab chiqaruvchi kuchlarning hududiy joylanishi qonuniyatlarini o‘rganishdir. Aholi har qanday jamiyatning asosiy ishlab chiqarish kuchidir. Ishlab chiqarish protsessida inson mehnati eng aktiv elementdir. Chunki jamiyat hayoti uchun zarur bo‘lgan barcha boyliklar inson mehnati natijasida yaratiladi. Taraqqiyot jarayonida aholining shaxsiy iste’moli bilan birga aholining o‘zi ham takror barpo qilinadi, ya’ni kishilar avlodlari tarbiyalanadi, voyaga yetkaziladi. Shuning uchun ham aholini geografik jihatdan o‘rganayotganda uch narsaga e’tibor berishimiz kerak: 1. Aholi moddiy boylik ishlab chiqaruvchi kuch, barcha moddiy ne’matlarni yaratuvchisi. 2. Aholi ishlab chiqarilgan ijtimoiy mahsulotlarni ma’lum qismini iste’molchisi. 3. Aholi butun ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonini asosiy qismi bo‘lib, o‘zi ham takror barpo qilinishi zarur. Har qanday iqtisodiy geografik muammolarni hal qilishda aholiga xos bo‘lgan Shu xususiyatni o‘rganish zarur. Shuning uchun ham aholi geografiyasi iqtisodiy geografiyaning tarkibiy qismidir.

Aholi geografiyasi iqtisodiy geografiyaning bir tarmog‘i bo‘lishi bilan birga boshqa tarmoqlar sanoat geografiyasi, transport geografiyasi, qishloq xo‘jaligi geografiyasi orasida alohida o‘rin tutadi. Aholi geografiyasi aholining tarkibi, dinamikasi va joylashuvidagi regional farqlarki, bu farqlarni vujudga keltiradigan qonuniyatlarni, aholi punktlarining hududiy tizimlarini va ularning rivojlanish qonuniyatlarini o‘rganadi. Shuningdek aholi geografiyasi aholining yer shari bo‘yicha, ayrim davlatlar hamda tumanlar bo‘yicha harakatini o‘rganadi. Aholi geografiyasining muhim tushunchalaridan biri - aholining hududiy joylashish formalaridir. Aholi geografiyasining yana bir muhim tushunchasi - aholining funksional guruhga bo‘linishi. Aholi uchta funksional guruhga bo‘linadi: 1. Moddiy ishlab chiqarish tarmoqlarida ishlovchilar - (sanoat, qishloq xo‘jaligi va transport). 2. Xizmat doirasi sohasida ishlovchilar (savdo, maorif, sog‘liqni saqlash, kommunal xo‘jalik, shahar transporti xodimlari). 3. Ijtimoiy ishlab chiqarishda ishtirok etmaydiganlar (bolalar, uy bekalari,qariyalar) Undan tashqari aholining migratsiyasi bilan bog‘liq bo‘lgan ham bir qancha qonuniyatlar bor.

Aholi geografiyasi quyidagi yo‘nalishlarga bo‘linadi: 1. Aholi tarkibi va uning takror barpo qilinishidagi geografik farqlar va bu farqning sababini o‘rganish; 2. Mehnat resurslari va ulardan foydalanishdagi geografik farqlarni o‘rganish; 3. Aholining hududiy taqsimlanishi va ularning harakatini o‘rganish; 4. Aholi punktlari va ularning hududiy tizimini o‘rganish; 5. Aholining madaniyati va turmush sharoitidagi farqlarni va ularning sababini o‘rganish; 6. Tarixiy aholi geografiyasi. O‘tgan tarixiy davrlarning aholi geografiyasini o‘rganish. 7. Aholini xaritaga tushirish.

Aholi geografiyasining vazifalari: 1. Mamlakatimiz aholisi va chet davlat aholisi haqida ularning soni , o‘sishi, hududiy joylashuvi, migratsiyasi, shaharning rivojlanish muammolari va boshqa ma’lumotlar bilan keng kitobxonlarni va amaliy tashkilotlarni ta’minlaydi. 2. Aholisining nazariy masalalari ustida ishlashni davom ettirish. 3. Aholisining bevosita amaliy vazifalari hal qilishga qaratilgan tadqiqot ishlarini kuchaytirish, -O‘zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy va demografik taraqqiyoti uchun zarur bo‘lgan qishloq va shaharlarda xalq xo‘jaligi tarmoqlarini to‘g‘ri, ilmiy joylashtirish; -Aholiga moddiy va maishiy xizmat ko‘rsatishni takomillashtirish; -Respublika demografik vaziyatidan kelib chiqqan holda mehnat resurslaridan mumkin qadar to‘g‘ri va oqilona foydalanish; -Yangi avlod uchun kerakli ishlab chiqarish muassasalarini to‘g‘ri joylashtirish va bunda Respublikaning har bir hududi geografik va demografik xususiyatlarini nazarda tutmoq lozimdir.

«Demografiya» — ikki yunon sо‘zlarining qо‘shilishidan iborat bо‘lib, «demos»—xalq, aholi, «grafiya»—tasvirlash, yozish, о‘rganish ya’ni, «xalq, haqida yozmoq», yoki «aholini sharhlash» ma’nosini anglatadi. Biroq - demografiya fani faqat sharhlash bilan chegaralanib qolmay, balki uning о‘rganish doirasi bir muncha keng va chuqurdir. Demografiyada asosiy kuzatuv birligi — inson hisoblanadi. Inson hayoti davomida uning fiziologik va psixologik xususiyatlari, ma’lumotlilik darajasi, oilaviy holati, kasbi — kori, malakasi ijtimoiy guruhi, yashash joyi, til bilish kabi imkoniyatlari о‘zgarib boradi. Ana shu alohida inson hayotida rо‘y bergan о‘zgarishlar yig‘indisi umuman aholi hayotidagi ijtimoiy — iqtisodiy va demografik о‘zgarishlarga olib keladi. Insonlarning bir hududdan ikkinchi bir hududga kо‘chib о‘tishi - migratsiya, ushbu hududlar aholi soniga va tarkibiga ta’sir etadi.

Aholi soni tug‘ilish va о‘lim hisobiga doimo о‘zgarib boradi. Tug‘ilish jarayoni aholi sonini kо‘payishiga olib kelsa, о‘lim uning kamayib ketishiga sabab bо‘ladi. Tug‘ilish va о‘lim jarayonlari asosida aholi tabiiy о‘sishi sodir bо‘ladi. Agar tug’ilganlar soni о‘lganlar sonidan yuqori bо‘lsa, aholi kо‘payib boradi, aksincha, о‘lganlar soni tug‘ilganlar sonidan kо‘p bо‘lsa, aholi kamayib boradi. Ma’lumki, jamiyatda har doim qandaydir sabablarga kо‘ra aholining bir qismi hayotdan kо‘z yumadi, ya’ni vafot etadi. Yana bir qism aholi esa, dunyoga keladi. Jamiyatdagi о‘lgan aholi о‘rni, yangi tug‘ilganlar hisobiga tо‘lib boradi, avlodlar almashadi. Ana shu jarayon aholi takror barpo bо‘lishining asosini tashkil etadi. Biror bir hududda, malum davrdagi aholi tarkibi, о‘tgan davrdagi aholi takror barpo bо‘lishining natijasi, keyingi davrdagi aholi takror barpo bо‘lishining esa zamini hisoblanadi. Demak, aholi takror barpo bo’lishi jamiyat taraqqiyoti davomidagi doimiy, murakkab jarayondir. Aholining takror barpo bо‘lishi natijasida aholi soni va uning yosh — jinsiy tarkibi muntazam о‘zgarib turadi. Yangi tug‘ilgan bolalar jinsi aholi jinsiy tarkibida ma’lum о‘zgarishlarga olib keladi.

Aholining miqdoriy xususiyatlari ma’lum millat, hudud aholisi sonining о‘zgarib (о‘sishi yoki kamayishi) borishida ifodalanadi. Aholining sifatiy xususiyatlari esa, asosan ma’lum millat yoki hudud aholisining salomatlik va ma’lumotlilik darajasida, о‘rtacha umr kо‘rish muddatida ifodalanadi. Har ikkala jarayon, ya’ni, aholining miqdoriy va sifatiy rivojlanishi bir — biriga chambarchas bog‘liq holda sodir bо‘ladi. Masalan, aholi salomatligini yuqori darajada bо‘lishi, aholi о‘rtasida о‘limning kamayishi, о‘rtacha umr kо‘rish maddatining esa uzayishiga olib keladi. Natijada aholi soni о‘sib boradi. Shuningdek tug‘ilishning juda yuqori darajada bо‘lishi, kо‘p hollarda ona va bola organizmining zaiflashib borishiga va о‘lim hollarining kо‘payishiga olib keladi. Jamiyat taraqqiyotining eng dastlabki bosqichidan to hozirgi davrga qadar har bir hudud aholisi ham miqdor, ham sifat jihatidan muntazam о‘zgarib kelgandir. Demografiya aholining miqdoriy va sifatiy о‘zgarishlarini aholining takror bо‘lishining asosiy omillari sifatida о‘rganadi. Aholining takror barpo bо‘lishi, keng ma’noda tabiiy о‘sish, о‘lim, migratsiya aholining hududlar bо‘ylab harakati, bir ijtimoiy guruhdan ikkinchi bir ijtimoiy guruhga о‘tishi, ma’lumot olishi, mehnat faoliyatining boshlanishi va x.k. natijasida aholi tarkibini yangilanib turishini bildiradi.

Demografiya asosiy e’tiborni tabiiy avlodlar almashuvi —ya’ni, tug’ilish va о‘lim asosida aholining takror barpo bо‘lish jarayoniga qaratadi. Ushbu jarayonni jamiyat taraqqiyotining turli bosqichlaridagi qonuniyatlarini, turli millat, hudud va davlatlardagi xususiyatlari, omillarini о‘rganadi, muammolarini aniqlaydi va istiqbolini belgilab beradi. Bu vazifalarni bajarish uchun demografiya jamiyat taraqqiyoti bosqichlari, tarixiy shart— sharoitlarini atroflicha о‘rganishi lozim. Demak, demografiya, aholining takror bo’lishi qonuniyatlari haqidagi fan bo’lib, bu jarayonni ijtimoiy- tarixiy shart-sharoitlarga bog’liq holda o’rganadi, omillarini, muammolarini aniqlab, istiqbolini belgilab beradi.

Demografiyaning asosiy vazifalari Har bir fanning asosiy vazifasi tabiat va jamiyatning ma’lum qismidagi rivojlanish qonunlarini о‘rganishdir. Lekin shu bilan bir qatorda har bir fanning о‘ziga xos amaliy ahamiyatga ega bо‘lgan vazifalari ham mavjud. Demografiya ham alohida fan sifatida о‘z vazifalariga egadir. Ushbu vazifalarni uch guruhga bо‘lib о‘rganish maqsadga muvofiqdir . - Demografik jarayonlar va ularning omillarini о‘rganish. - Demografik prognozlarni ishlab chiqish. - Demografik siyosat chora tadbirlarini ishlab chiqish. Demografik jarayonlarga tug‘ilish, о‘lim, nikoh, ajralish va oila kiradi. Demografik jarayonlar tarkibida tug‘ilish alohida ahamiyat kasb etadi. Chunki, о‘rganilayotgan mavjud aholi avvalo tug‘ilish jarayoni natijasida dunyoga kelgan. Demografiya tug‘ilishni alohida, aholi takror barpo bо‘lishining demografik zamini sifatida о‘rganadi, unga ta’sir etuvchi barcha ijtimoiy — iqtisodiy va tabiiy omillarni tahlil etadi. Shuningdek, о‘lim jarayoni ham aholi takror barpo bо‘lishining asosiy elementi sifatida demografiya fanining e’tiborida turadi. Aholining takror barpo bо‘lishida birinchi navbatda oila tashkil topishi ya’ni shakllanishi ahamiyatlidir. Chunki dunyoda tug‘ilayotgan insonlarning aksariyati oilada, oila muhitida dunyoga keladi, shaxs sifatida shakllanib о‘zining demografik faoliyatini (oila qurish, farzandlar kо‘rish) boshlaydi.

Oila shakllanishi esa, о‘z о‘rnida nikoh va ajralish jarayonlari bilan chambarchas bog‘liqdir. Demografiya nikoh evolyutsiyasi va uning aholining takror barpo bо‘lishidagi о‘rnini alohida о‘rganadi. Ajralish ya’ni nikohning bekor etilishi ham aholi takror bо‘lishiga ta’sir etuvchi demografik jarayon hisoblanadi. Demografiya ushbu jarayonni о‘rganar ekan, uning mavjudlik darajasiga ta’sir etuvchi qator sabab va oqibatlarini atroflicha taxlil etadi, Demografiya aholining bir joydan ikkinchi joyga kо‘chishi — migratsiyasini ham о‘rganadi. Lekni bu jarayonni о‘rganishda, aholi geografiyasidan farqli ravishda, asosiy e’tiborni migratsiya jarayonining hududiy hususiyatlarga emas, balki ushbu jarayon natijasida rо‘y beradigan — hududning demografik holatidagi о‘zgarishlarga qaratadi. Demografiyada oila asosiy ijtimoiy — demografik guruh sifatida о‘rganiladi. Oilani jamiyat taraqqiyoti davomidagi о‘rni, evolyusiyasi, aholining takror barpo bо‘lishidagi asosiy faoliyati va uning о‘zgarib borish omillari, oqibatlari о‘rganilib, kelajak rivojlanishining asosiy yо‘nalishlari aniqlanadi. Ma’lumki, aholi, tug‘ilish va о‘lim jarayoni natijasida mavjud bо‘lgan avlodlar almashinuvi yig‘indisidir. Inson mavjudligini ta’minlovchi barcha demografik jarayonlar—tug‘ilish, о‘lim, nikoh va ajralish uning hayotidagi ma’lum davrida, ya’ni ma’lum yoshida rо‘y beradi.

Demografiya aholining bir joydan ikkinchi joyga kо‘chishi — migratsiyasini ham о‘rganadi. Lekni bu jarayonni о‘rganishda, aholi geografiyasidan farqli ravishda, asosiy e’tiborni migratsiya jarayonining hududiy hususiyatlariga emas, balki ushbu jarayon natijasida rо‘y beradigan — hududning demografik holatidagi о‘zgarishlarga qaratadi. Demografiyada oila asosiy ijtimoiy — demografik guruh sifatida о‘rganiladi. Oilani jamiyat taraqqiyoti davomidagi о‘rni, evolyutsiyasi, aholining takror barpo bо‘lishidagi asosiy faoliyati va uning о‘zgarib borish omillari, oqibatlari о‘rganilib, kelajak rivojlanishining asosiy yо‘nalishlari aniqlanadi. Ma’lumki, aholi, tug‘ilish va о‘lim jarayoni natijasida mavjud bо‘lgan avlodlar almashinuvi yig‘indisidir. Inson mavjudligini ta’minlovchi barcha demografik jarayonlar—tug‘ilish, о‘lim, nikoh va ajralish uning hayotidagi ma’lum davrida, ya’ni ma’lum yoshida rо‘y beradi. Shuning uchun, yosh demografik jarayonlarni о‘rganishda asosiy mezon hisoblanadi. Insonning demografik va ijtimoiy holatida, о‘z xayoti davomida yosh va jins asosiy kо‘rsatgichdir. Aholining jinsiy tarkibi ham demografik holatga ta’sir etuvchi asosiy, demografik tahlili lozim bо‘lgan mezonlardandir .

Demografik prognozlar ishlab chiqishda demografiya fani, birinchi navbatda о‘rganilayotgan hudud yoki ijtimoiy guruh aholisining demografik maylini (demografik jarayonlariga bо‘lgan munosabati) atroflicha tahlil etadi va ayni shu asosda demografik jarayonlarda kelajakda kutilayotgan о‘zgarishlarni kо‘rsatib beradi. Demografik siyosat mazmuni va tadbirlarini ishlab chiqish juda ma’suliyatli va murakkab jarayondir. Demografiya mustaqil fan sifatida о‘z usullariga egadir. Ular jumlasiga tarixiy, taqqoslash, statistika, matematika, kartografik, mantiqiy fikrlash sotsiologik uslublar kiradi. Demografiyaning tahlil uslubi statistikadan farq qiladi. Unda mavxum fikrlash uslubidan keig foydalanish asosida aholi tarkibida kelgusida rо‘y beradigan miqdor va sifat о‘zgarishlari о‘rganiladi. Aholi muayyan ijtimoiy hayot tarziga bо‘ysunishi tufayli, demografik jarayonlar ham muayyan ishlab chiqarish usuli va munosabatiga bog‘liq bо‘ladi.

Bu murakkab ijtimoiy va tabiiy rivojlanish mahsulidir, sababi aholi turli omillar zaminida kо‘payadi, bu jihatdan demografiya taxlil mavzui siyosiy, iqtisod, sotsiologiya, psixologiya, matematika, statistika, sotsial gigiyena, geografiya, tibbiyot, tarix, etnografiya va boshqa fanlar tahlil mavzuiga yaqin bо‘lib, shu fanlarning yutuqlaridan foydalanadi. Ayni vaqtda ularga qimmatli ma’lumotlar beradi. Demografiya har bir ijtimoiy — iqtisodiy tuzum aholisining kо‘payish va rivojlanish qonunlarini alohida —alohida о‘rganadi. Chunki har bir ijtimoiy-guruh iqtisodiy formatsiyaga xos aholi о‘sish qonuni, demografik) vaziyatga bevosita ta’sir kо‘rsatadi. Aholining takror barpo bо‘lishi qonuyaiyatlarni о‘rganar ekan, demografiya bir qator ilmiy yо‘lalishlarga bо‘linadi va bu yо‘nalishlar demografiya fanlari tizimini tashkil etadi. Ularga nazariy demografiya, demografik statistika, tarixiy demografiya, etnik demografiya, iqtisodiy demografiya, hududiy demografiya, tahliliy demografiya va amaliy demografik tadqiqotlar kiradi.

E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT

O'xshashlar

Demografiyaning boshqa fanlar tizimidagi o’rni va so’nggi yillardagi demografik o’zgarishlar

Sotsial geografiyaning ob’ekti, predmeti va vazifalari

Sotsial (ijtimoiy) geografiyaning ob’ekti, predmeti va vazifalari

Demografik o’tish konsepsiyasi

Iqtisodiy geografiya fanining rivojlanish tarixi va ichki tuzilishi