Demografik o’tish konsepsiyasi - Geografiya - Slaydlar

Demografik o’tish konsepsiyasi

Yuklangan vaqt:

10.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1184.8251953125 KB

Ko'chirib olish

Demografik o’tish konsepsiyasi Reja: 1. Demografiya fanining ahamiyati 2. Demografiya fanining kelib chiqish tarixi

 «Demografik o'tish» deganda, aholi takror barpo bo'lishining birturidan ikkinchi turiga o'tishi tushuniladi. Masalan, demografik jarayonlarning o'zgarishi tufayli aholi kengaygan takror barpo bo'lishdan oddiy yoki toraygan takror barpo bo'lishga o'tadi.

 «Demografiko'tish»atamasi birinchi marta 1945-yili amerika-lik demograf F.Noutstayn tomonidan ilmiy iste'molga kiritilgan. Demografik o'tishning birinchi konsepsiyasi 1909-1934-yillarda fransuz demografi L.Landri tomonidan yaratilgan. Bu nazariyani ishlab chiqishga shveytsariyaiik kriminolog Leon Rabinovich (1929-y.), amerikalik olimlar (Jorren Tompson (1930-y.) va Kingsli Devis (1949-y.) katta hissa qo'shgan.

 Jamiyatning tarixiy rivojlanishi jarayonida aholining takror barpo bo'lishida chuqur o'zgarishlar yuz bergan. Masalan, ikkinchi jahon urushidan keyingi davrdajamiyatda demografik jarayonlar— tug'ilish, o'lim va nikohni boshqarish jarayoni keng tarqalgan. Natijada taraqqiy etgan mamlakatlarda yuz bergan ijtimoiy-iqtisodiy o'zgarishlar aholining demografik mayliga bevosita ta'sir etib, aholining farzandlar soniga bo'lgan munosabati o'zgardi, ya'ni ko'p bolalik o'rnini o'rtacha bolalik, kam bolalik cgallay boshladi. Shu bilan birga, urbanizatsiya jarayoni va sanoat tafmoqlarining rivojlanishi, omma o'rtasida horniladorlikdan saqlovchi tibbiy vositalaming keng tarqalishi , ayollaming ijtimoiy ishlab chiqarishda bandligining ortishi kabi ijtimoiy-iqtisodiy va demografik omillar oilalaming ko'p farzandga bo'lgan ehtiyojining asta-sekin kamayishiga olib keldi, Shuningdek, aholiga tibbiy yordam ko'rsatishning yaxshilanishi , sog'liqni saqlash tizimida zamonaviy texnologiyalarning joriy qilinishi, davolash maskan-larining zamonaviy uskunalar bilan jihozlanishi, bu sohada yuqori malakali kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash hamda sohani  yuqori malakali kadrlar bilan ta'minlashga e'tiboming kattaiigi aholi o'rtasida o'lim holatlarining kamayishiga, o'rtacha umr ko'rish muddatining uzayishiga sabab bo'ldi.

 Aksariyat mamlakatlarda tug'ilishning yuqori darajada saqlanib turishi, o'limning esa keskin kamayishi aholi sonining yuqori sur'atda o'sishiga olib keldi. Bu jarayon ilmiy adabiyotlarda «demografik portlash» deb nomlangan. Shu o'rinda «demografik portlash» tushunchasining mohiyatini yoritib o'tamiz. Bu tu-shuncha 1950 yillardan so'ng paydo bo'lgan. Demografik portlash aholi takror barpo bo'lishining me'yoridan ortishi, ya'ni tug'i lishning yuqoriligi, o'limning kamligi tufayli aholi mutlaq sonining yuqori sur'atda o'sish hamda aholining kengaygan takror barpo bo'lish holatida vujudga keladi. Demografik portlash muammosi qator ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni (oziq-ovqat, ish bilan ta'minlash va h.k.) keltirib chiqaradi.

 Demografiya fanida aholi mutlaq sonining kamayishi «depopulyatsiya» deb noinlanadi. Rivojlangan mamlakatlarda yuz bergan bu demografik tanazzulni , eng awalo, tug'iiish jarayoni bilan bog'lash mumkin. Tug'ilishning kamayishi va uning qisqa vaqtdagi keng qamrovi boshqa demografik jarayonlardan yaqqol ajralib, oila hayotiga o'z ko'lankasini solmoqda va inqiroz tamg'asini bosmoqda. Tug'ilishga iqtisodiy vaziyat ham ta'sirqiladi, ya'ni aholining yashash darajasining ko'tarilishi tug'ilishning ko'payishiga, aksincha yashash sharoitlarining pastligi hissiy tuyg'ularni jilovlashga olib keladi. Aholi sonining kamayishiga ta'sir etuvchi navbatdagi omil o'lim (chaqaloqlar, onalar va mehnatga layoqatli yoshdagi aholi , keksalar) darajasining ortishidir. Depopulyatsiya jarayoni ishchi kuchi-va mehnat salohiyatining qisqarishiga, buning oqibatida ishlab chiqarish va iqtisodiy faollikning kamayishiga hamda aholining keksayishiga olib keladi. Natijada iqtisodiy o'sishning kamayishi kuzatiladi.

 Birinchi bosqichda tug'iiish darajasiga o'sish, o'lim jarayoniga esa kamayish tendentsiyasi xos bo'ladi. Natijada aholining tabiiy o'sishi juda yuqori sur'atda kechadi. Demografik o'tishning ikkinchi bosqichida aholi o'limining kamayishi davom etadi va eng kulminatsion nuqtaga etadi. Bu bosqichda tug'iiish jarayoni ham kamaya boshlaydi , natijada aholining tabiiy o'sishi sekinlashadi. Uchinchi bosqichda tug'iiish jarayoni yanada kamayadi va aholining oddiy takror barpo bo'lishi sodir bo'ladi. Shu bilan birga, o'limning kamayishi natijasida aholining o'rtacha umr ko'rish muddati uzayadi.

 Demografik tadqiqot usuli — statistik, tarixiy taqqoslash , haritagrafik, sotsiologik , matematik va mantiqiy fikrlash. Demografiyaning taxliliy metodi statistikadan farq qiladi: unda mavhum fikrlash usulidan keng foydalanish asosida aholi tarkibida kelgusida roʻy beradigan miqdor va sifat oʻzgarishlari ham oʻrganiladi. Shu jihatdan demografik statistika Demografiyaning bir qismidir.

 Aholi muayyan ijtimoiy hayot tarziga boʻysunishi tufayli, demografik jarayonlar ham muayyan i.ch. usuli va i.ch. munosabatiga bogʻliq boʻladi. Aholi murakkab ijtimoiy va tabiiy rivojlanish mahsuli boʻlib, turli omillar zaminida koʻpayadi. Bu jihatdan Demografiya iqtisod, sotsiologiya , geogr., tibbiyot, tarix fanlari tahlil mavzuiga yaqin boʻlib, ularning yutuqlaridan foydalanadi , ayni vaqtda, ularga muhim maʼlumotlar beradi.

 Demografik jarayonlarni oʻrganishda juda koʻp maʼlumotlardan foydalaniladi. Koʻpchilik davlatlarda demografik maʼlumotlar statistika tashkilotlari tomonidan toʻplab boriladi. Ular aholi soni , tarkibi va demografik jarayonlarni aks ettirib oʻz ichiga ushbu masalalarga oid raqamli jadval va diagrammali maʼlumotlar, ilmiy manbalar, sotsiologik-demografik tadqiqotlar natijalarini oladi. Dunyo miqyosida demografik maʼlumotlarni toʻplash BMT boshchiligida tuzilgan dastur asosida oʻtkaziladi.

 Demografiya har bir ijtimoiy-iqtisodiy tuzum aholisining koʻpayishi va rivojlanish qonuniyatlarini alohida-alohida oʻrganadi, chunki har bir ijtimoiyiqtisodiy formatsiyaga xos aholi oʻsish qonuni demografik vaziyatga ham bevosita taʼsir koʻrsatadi. 20-asrning 2-yarmiga qadar Oʻzbekistonda aholining ijtimoiy-iqtisodiy turmush darajasi nisbatan pastligi tufayli aholi oʻrtasida oʻlim yuqori boʻlgan.

 Garchi tugʻilish yuqori boʻlsa ham aholi juda sekin koʻpaygan. 20-asrning 2-yarmidan Oʻzbekistonda aholi oʻrtasida oʻlim bir oz kamayib , aholining oʻrtacha umr koʻrishi uzaydi. Natijada aholining miqdor va sifat oʻsishi roʻy berdi. Shu davrda Oʻzbekistonda Demografiyaning rivojlanishiga eʼtibor berildi.

 Demografik tadqiqotlar Mirzo Ulugʻbek nomidagi Oʻzbekiston milliy universiteti Aholishunoslik ilmiy tadqiqot lab., demografiya, ijtimoiy geogr. va mintaqaviy iqtisod , sotsiologiya kafedralari, Respublika "Oila" ilmiy-amaliy markazi , Mehnat, aholi bandligi va ijtimoiy muhofazani oʻrganish Respublika ilmiy markazi, Oʻzbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining iqtisodiyot instituti , Oʻz-bekiston Respublikasi "Ijtimoiy fikr" jamoatchilik markazida olib boriladi.

 Bu o'lim darajasi yuqori bo'lgan sanoatdan oldingi demografik rejimni sanoat inqilobining kelib chiqishi natijasida aholi sonining ko'payishi bilan sanoat rejimiga o'tishini tushuntirishga urinish nazariyasi.O'zining boshida ushbu nazariya faqat sanoat inqilobi tufayli yuzaga kelgan demografik o'zgarishlarni hisobga olishga intildi; ammo, undan foydalanish 20-asr demografik intizomining muhim paradigmasiga aylandi.

 Shuni ta'kidlash kerakki, keyinchalik postindustrial deb nomlangan yana bir bosqich, o'lim va tug'ilish darajasi sezilarli darajada pasaygan. Shuni qo'shimcha qilish kerakki, demografik o'tish nazariyasi juda ko'p tanqidlarga uchragan, chunki ko'plab mutaxassislar uni ba'zi qarama- qarshiliklarga asoslangan juda cheklangan tushuncha deb bilishadi. Ushbu pozitsiyani Dennis Xojson va Simon Sreter kabi muhim mualliflar himoya qildilar. Rad etishlarga qaramay, demografik o'tish 18-asrdan boshlab Evropaning ko'plab rivojlangan mamlakatlarida sodir bo'lgan ijtimoiy-iqtisodiy o'zgarishlar va demografik o'zgarishlar o'rtasidagi bog'liqlikni tushuntirishga qaratilgan edi. U demografik o'sish, aholi va rivojlanish o'rtasidagi sababiy bog'liqlikni o'rnatishga intildi.

 Xulosa Demografik oʻtish konsepsiyasi – zamonaviy demografiyada aholi takror barpo bo‘lish turlari almashinishini izohlash uchun qo‘llaniladigan konsepsiya. XIX asrning oxiriga kelib, insonlarda tug‘ilish va o‘lim darajasi biologik qonuniyatlar bilan emas, balki ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlar bilan belgilanadi, shu bilan birga tarixiy rivojlanish jarayonida aholi takror barpo bo‘lishi turlarida chuqur sifatiy o‘zgarishlar yuz beradi. Aholi takror barpo bo‘lishi turlarining toifasi va o‘zining zamonaviy ko‘rinishi ijtimoiy rivojlanishning hozirgi bosqichiga xos bo‘lgan demografik jarayonlar (tug‘ilish, o‘lim, nikoh) jadalligining umumiyligini o‘z ichiga oladi. BMTning demografik prognozlarida demografik o‘tishning 4 ta bosqichi ajratilib ko‘rsatiladigan sxemadan foydalaniladi, uning yakuniy natijasi sifatida aholi soni o‘sishi barqarorlashadi. Birinchi bosqichda o‘lim koeffitsiyenti pasayishi tug‘ilish koeffitsiyenti pasayishidan o‘zib ketadi, natijada , aholi tabiiy ko‘payish koeffitsiyenti eng yuqori darajaga ko‘tariladi. Ikkinchi bosqichida o‘lim koeffitsiyenti kamayishda davom etib, eng quyi darajaga yetadi, biroq tug‘ilish koeffitsiyenti undan ham tezroq kamaygani bois, aholining o‘sishi asta sekinlashadi. Uchinchi bosqich uchun aholi qarishi bilan bog‘liq bo‘lgan o‘lim koeffitsiyentining ko‘tarilishi va ayni vaqtda tug‘ilishning kamayishi xos bo‘ladi. Uchinchi bosqichning oxiriga kelib, tug‘ilish koeffitsiyenti oddiy aholi takror barpo bo‘lishi darajasiga yaqinlashadi, o‘lim koeffitsiyenti esa bu darajadan pastligicha qoladi. To‘rtinchi fazada o‘lim koeffitsiyenti ko‘tariladi, tug‘ilish koeffitsiyenti bilan yaqinlashadi , demografik barqarorlashish jarayoni yakuniga yetadi.

 Foydalanilgan adabiyotlar:  1.Bo‘riyeva M.R., Tojieva Z.N., Zokirov S.S. Aholi geografiyasi va demografiya asoslari. .-T.: "Tafakkur",2011. 2.Boʻriyeva M.R. Demografiya asoslari.-T.:,2001 3.Abdurahmonov Q.X., Abdurahmon X.X. Demografiya.-T.: "Noshir",2011.

O'xshashlar

Demografik muammo

Demografik portlash va demografik tanglik jarayonlari

Global va demografik muammolar

Demografiyaning boshqa fanlar tizimidagi o’rni va so’nggi yillardagi demografik o’zgarishlar

Dunyo aholisi sonini tadrijiy o’sishi