Tarixiy geografiyaning vazifalari, shakillanishi va taraqqiyoti - Geografiya - Slaydlar

Tarixiy geografiyaning vazifalari, shakillanishi va taraqqiyoti

Yuklangan vaqt:

13.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

380.61328125 KB

Ko'chirib olish

Tarixiy geografiyaning vazifalari, shakillanishi va taraqqiyoti Reja:  1. A.Orteliyning tarixiy geografiya shakllanishiga qo‘shgan hissasi.  2.XIX asrning ikkinchi yarmida tarixiy geografiyaning yangi qirralari.  3. Tarixiy geografiyaning Sharqda tadqiq etish muammolari.  4. Tarixiy geografiyaning yangi davrda o‘rganilishi.  5. Tarixiy geografiyaning bo`limlari va asosiy vazifalari .

1. A.Orteliyning tarixiy geografiya shakllanishiga qo‘shgan hissasi.  Tarixiy geografiya fanida birinchi bor yaratilgan asar „Qadimgi dunyo atlasi“ edi. Uni XVI asming ikkinchi yarmida flamand geografi A. Orteliy1yaratgan edi. U o‘z asariga ilova tarzida zamonaviy dunyo atlasinikeltirgan edi. A.Orteliy o‘z kartalarini qadimgi dunyo haqidagi qisqacha ma’lumotlar bilan keltirgan. AOrteliyning asaridan so‘ng tarixiy geografiya ilmiy fan sifatida vujudga keldi. AOrteliyning yozishiga qaraganda, uning ishlari „Tarix nazarida geografiya" edi. Aytib o‘tish o'rinliki, AOrteliyning o‘zi antik mualliflar m a’lumotlarini tanqidiy riuqtai nazarsiz qabul qilgan va shu m a’lumotlar asosida o‘z kartalarini tuzgan.

 A.Orteliyning bu kamchiligini XVII asrda Leyden (Niderlandiya) universiteti professori Иуиуег tuzatdi. U qadimgi Italiya va qadimgi Germaniyaning tarixiy geografiyasi bo‘yicha ikkita yirik asar yozgan.1930 yilda belgiyalik olim Van der Linden Birinchi xalqaro tarixiy geografiya kongressi ochilishidagi kirish nutqida boshqacha nuqtai nazami, ya’ni XVI asrning ikkinchi yarmida dunyoning ilk tarixiy atlasini yaratgan flamand olimi A.Orteliyni tarixiy geografiyaning asoschisi deb baholadi.

 Xuddi shunday qarashlar 1935 yilda geografiya fanlari tarixi bo'yicha yirik italyan mutaxassisi Almadja tomonidan „Italyan ensiklopediyasi“ga Orteliyga bag'ishlab yozilgan maqolada ham bildirildi.  Bundan tashqari 1579 yili Abraxam Orteliy geografik atlasga uchta tarixiy kartadan iborat qo‘shimcha tuzdi. Orteliyning bu qo'shimchasi keyinchalik 1603 yili 38 ta kartadan iborat bo‘lgan antik davming geografik atlasini tuzilishiga sabab bo'ldi.

 Shuningdek, A.Orteliy va V.Dyuval tomonidan tuzilgan kartalarda afsonaviy voqea-hodisalar va Injildagi rivoyatlar tasvirlangan. Masalan, avliyo Pavel va Ibrohim payg‘ambarning sayohati, troyalik Eneyning dengiz sayohati, Odisey yurgan yo'llar tasvirlangan. Keyinroq kartalarda tarixiy-iqtisodiy m a’lumotlar ham qayd qilina boshlangan.

2.XIX asrning ikkinchi yarmida tarixiy geografiyaning yangi qirralari.  XIX asming ikkinchi yarmidantarixiy ilmiy tadqiqotlar ijtimoiy-iqtisodiy tarixiy ma’lumotlami o‘rganish hisobiga boyib bordi. Bu yo‘nalish bo‘yicha ko'zga ko‘rinarli qilingan ishlardan biri 1936 yilda Kembrijda G.K.Darbi rahbarligidagi ilmiy jamoa tomonidan nashrdan chiqarilgan Angliyaning tarixiy geografiyasi to‘g‘risidagi asami keltirishimiz mumidn1. Bu asar Angliyaning 1800 yilgacha bo‘lgan tarixiy geografiyasiga bag‘ishlangan.

 G ‘arbiy Yevropada tarixiy geografiya faniga A.Orteliy, F.Klyuver, J.B. D ’Anvil, G.K.Darbi kabi olimlar katta hissa qo‘shganlar.Rossiyada esa tarixiy geografiyaning asoschisi V.N.Tatishev2 hisoblanadi. I. N. Boltin ham mazkur fanning rivojlanishiga katta e’tibor qaratgan. XIX asming ikkinchi yarmidan tarixiy geografiya sohasida tadqiqotlar olib borgan N.N.Barsov Kiyev Rusi geografiyasini o‘rgandi 

3. Tarixiy geografiyaning Sharqda tadqiq etish muammolari.  Tarixiy geografiyani o'rganish mobaynida turli xil muammo-larga duch kelishimiz mumkin. G'arbda tadqiq etishdagi muammolar mavjud bo'lgani singari bizning sharqda ham xususan mamlakatimiz tarixiy geografiyasini tadqiq etishda ham bir qaror muammolar uchrab turadi Xususan, X-XII asrlarda qora-xoniylar davlati hududlarining o'zgarib turishi, XVII-XVIII asr-larda ashtarxoniylar davlati chegaralarining o'zgarib turishi, AmirTemur davridagi muhim voqealar bo'lib o'tgan joylar, XIII-XIX asrlardagi hozirgi

 AQSh hududlarida aholining tarqalishi va joylashishi, XVIII asming ikkinchi yarmi-XIX asming birinchi yarmida Buxoro amirligi Qo'qon va Xiva xonliklarining asosiy savdo yo'llarining yo'nalishlari, chor Rossiyasi mustamlakasi bo'lgan Turkistonning siyosiy-ma’muriy ishlari kabi muammo-lardir.. Muammoning eng qiyin tomoni — bu o'rga-nilayotgan hududning iqtisodiy geografiyasiga oid ko'rsatkich-laming qayd qilinishi, ya’ni ishlab chiqarish kuchlarining rivoj-lanishi va joylashishini ko'rsatishdir.  Tarixiy-geografik muammolami hal etishda esa hamon ikkita yo‘nalish - tarix va geografiya mavjud. Tarixiy geografiya bu fanlaming. tutash chegarasida bo‘lib, tarixga ham, geografiyaga ham oid deyish mumkin.

4. Tarixiy geografiyaning yangi davrda o‘rganilishi.  XX asr boshida Peterburg arxeologiya instituti va Moskva universitetida tarixiy geografiya o ‘qitila boshlandi. Talabalarga mazkur fan asoslarini Peterburgda S.M.Seredonin va AASpitsin, Moskva universitetida esa M.K.Lyubavskiy o'qishgan. AN.Nasonov esa qadimgi Rus tarixiy geografiyasiga oid „Rus yeri“ nomli ilmiy tadqiqotini 1951 yilda Moskvada nashr ettirgan. M.N.Tixomirov „Rossiya XVI asrda“ nomli fundamental tadqiqot yaratgan (Moskva, 1962 yil).

 I.AGolubsovning ilmiy tadqiqotlari asosan tarixiy kartografiya rivoji masalalariga bag‘ ishlangan. M.V.Vitov, V.K.Yatsunskiy, V.Z.Drobijev, I.D.Kovalchenko, AV.Muravev, L.AGoldenberg, M.I.Belovlar tarixiy geografiya-ning nazariy masalalariga bag‘ishlangan ilmiy tadqiqotlar yozishgan.0 ‘zbekistonda tarixiy geografiyaga doir tadqiqotlar asosan Sh.Kamaliddinov, O.Bo‘riyev tadqiqotlarida uchraydi. Sh.Ka-maliddinov Janubiy Sug‘d, Toxaristonning tarixiy geografiyasini

 IX-XIII asr boshlardagi arab tilidagi manbalar orqali tadqiq etib, alohida monografiya yozgan1.O.Bo'riyevning „Temuriylar davri yozma manbalarida Markaziy Osiyo“ nomli asarida (Toshkent, 1997 yil) esa Markaziy Osiyoning XIV-XV asrlardagi m a’muriy-hududiy bo‘linishi, tabiati, xo'jaligi, xalqaro aloqalari geografiyasi va toponimiyasi haqida so‘z yuritiladi.

5. Tarixiy geografiyaning bo`limlari va asosiy vazifalari .  Biz hammamiz maktabda O`zbekistonning, dunyoning fizik tarixiy geografiyasini o`rganamiz. Tarixiy geografiya nimasi bilan farqlanadi. Hatto nomidan ham bilinib turibdiki, bu fan o`tgan davrl arning i qt isodiy vasiyosiy geografiyasini o`rganuvchi fandi r. Bu fan "geografiya tarixi" fani dan farqli o`laroq (geografiya tarixi fani geografiya fanini paydo bo`lishidan to rivojlanishiga qadar o`rganadi) jamiya tning turli davrlarda rivojlanish sharoi t ini o`rganuvchi aniq geografiyani tashkil etadi . Tarixiy geo grafiya al ohida tumanlardagi ishlab chiqarishning turli davrl arda o`sishi haqidagi ma`lumotl arni aniqlasht i radi . Yoki tarixiy muhim voqea-hodi salarni bo`lib o`tgan joylarini, geografik shart-sharoi t larini o`rganadi

 Tarixiy geografiya fani muammolarini tarix fani o`rganadi, ammo shu bilan bi rga uni geografiya fanidan ham aj rat ib bo`lmaydi, chunki geografiya fanidan ochila yotgan yangi ilmiy ma`lumot l ar tarixiy geografiya fani uchun juda muhimdi r. Tarixiy geografiya fanining materiallari Tarixi y geografiya fanining asosi bo`lib xizmat qilad i.TArixiy geografiya fanining rivojlanishi esa tar ix fanining rivojlanishi bilan uzviy bog'liqdir. Tarixiy geografiya tarixiy biliml arning asosiy tarmog'i bo`lib qol di ki, usiz tarixiy jarayonlar geografiyasini o`rganib bo`lmaydi . Usiz tasavvurlarimiz to`liq va ani q bo`lmaydi .

 Tarixiy geografiya fan tarmog'i sifatida qadimdan shakllangan tarix va geografiya fanlaridan ancha yosh sanaladi. U fan sifatida bir necha yuz yildan beri mavjud. Lining taraqqiyot tarixi tarixiy-geografik adabiyotlarda qisqacha berib o'tilgan. Jumladan, S.M.Seredoninning kitobida bu fan to'g'risidagi ma'lumotlar Kiyev Rusi va Moskva davlati tarixiy geografiyasi misolida tahlil etilgan, xolos. G'arb adabiyotida ham tarixiy geografiya tarixi bo'yicha ilmiy asarlar juda kam. Avstriyalik taniqli olim Vimmerning tadqiqotida qadimgi dunyo va Germaniya, qisman Fransiya tarixiy geografiyasi bo'yicha asarlar biroz sharhlangan.

 Tarixiy geografiya bilan geografiya tarixini farql ay bilish kerak. Geografiya tarixiy geografiya fanining bo`li mi bo`lib, geografiya fanining rivojlanishi tarixini , sayohat l ar tarixini, erning hududiy kashf et ilishi bilan bog'liq hol da o`rganadi . Geografiya fanining muammolari tarixiy geografiya fani oldida ol dida turgan muammolar bo`lishi mumkin, o`tmishning aniq geografiyasi bo`lishi mumkin emas. Tarixiy geografiya o`t mish tarixining aniq geografiyasini o`rganadi . Demak. Tarixi y geografiya fani tarix fanlari si rasiga kirib, insoniyat tarixini o`tgan davrlari geografiyasini o`rganadi. Bo`lib o`tgan voqeaqhodisalarning tarixiy haqiqi y bahol ash uchun o`sha davrning tarixiy geografiyasini yaxshi bilis h kerak. Bu narsa O`zbekiston tarixini, O`rta Osiyo tarixini ob`ektiv, ilmiy asoslangan holda o`rganishda katta ahamiyat kasb etadi . Tarixiy geografiya zamonaviy geografiya kabi o`z bo`limlariga ega:

 1.Tabiiy tarixiy geografiya.  2.Aholishunoslik tarixiy geografiyasi .  3.Xo`j alik geografiyasi yoki tarixiy i qt isodiy geografiya.  4.Siyosiy tarixiy geografiya.  So`nggi bo`limga ichki va tashqi chegarala r geografiyasi, siyosiy ma`muriy bo`linishlar , shaharlarvа qal`alar j oylashishi, shuningdek tarixiy voqea-hodi salar, harbiy yurishlar yo`llari , muhorabalar xari talari , milliy-ozodlik harakat lari geografiyasi ham kiradi . Fizik geografiy a o`tgan bir necha ming yilliklar davomida o`zgari shsiz qoldi .

 Lekin kishilik jamiyati , insoniyat tsivilizatsiyasini rivojlanishi uchun landshaftl ar o`zgari shini o`rganиш muhimdir, chunki daryol ar o`zanining o`zgarishi , vodiylarning yo`qolib keti shi, sug'ori sh si temalarining paydo bo`lishi, ko`l va dengizlar chegaralarin ing o`zgarishi , o`rmonlarning va hayvonot dunyosi ba`zi t url arining yo`q bo`lib ket ish insoniyat tari xini o`zgarti ruvchi omillar bo`lib xizmat qiladi . Bu omillarning hammasi tarixiy fizik geografiya bo`l imiga kiradi . Agar qaysilir davlatning tarixiy geografiyasini o`rgan,moqchi bo`lsak, avval o tarixiy-iqt i sodiy va xo`jalik geografiyasini o`rganishimiз kerak. Tarixiy geografiyani o`rganish mobaynida o`rganuvc hi turli xil muammolarga duch kelishi mumkin. Masalan, q oraxoniylar davlat i hududlarini X-XII asrl arda o`zgarib turi shi, XVII-XVIII asrlarda Ashtarxoniylar davlat i chegaral arining o`zgarib turishi , XVIII asrning ikkinchi yarmi ,

 XIX asrning birinchi yarmi davrida Buxoro amirligi, qo`qon va Xiva xonligining asosiy savdo yo`llarining xari tasi , Choр Rossiyasi mustamlakasi bo`l gan Turkiston siyosiyma`muriy ishlari: Ami r Temur davri dagi voqea-hodi salar. Joylari: Moskva knyazligining XIVXV asrl ardagi yoyilishi va j oylashishi kabи muammolardi r. Qaysidi r davlatning tarixiy-i qt isodiy va tarixiy- siyosiy geografiyasini o`rganishda avvalo u davlatning iqt isodiy va tarixiy geografiyasini davrlar davomida rivojlanishini k o`rib chiqish darkor bo`l adi . Masalan, O`rta Osiyo, AqSh, Rossiya imperiyasi, Frantsiya, Xi toy, Germaniya, Hindiston va boshqa davlat l arni XVIII asrdan XX asr boshigacha bo`lgan davrdagi tarixiy g eografiyasini o`rganishda i qt i sodiy va siyosiy geografiya element larini bi rinchi bo`lib o`rganib chiqish kerak. Bk element l ar aholi soni, uning milliy tarkibi, aholining j oylashishi, aholining qaysi davlat l arda yashaganligi, bu davlat l ar chegarasi , bu geografi k hududdagi ichki ma`muriy bo`linishlar tashkil etadi .

 Muammoning ichki ma`muriy bo`linishlar tashkil etadi . Muammo ning eng qiyin tomoni-bu o`rganilayotgan hududning i qti sodiy geografiyasida ko`rsatki chlarning qayd qilinishi , ya`ni ishlab chiqarishkuchlarining rivojlanishi va j oylanishini ko`rsatishdir. Shundan so`ng iqtisodiy va siyosiy geog rafiya asosiy el ement l arining o`zgari shlari analizini qilish mumkin. Masalan, AqSh da 1861- 65 yillardagi grajdanlar urushi davri Rossiyadagi isl ohotl argacha va isl ohotl ardan keyingi davrl ar, Germaniyaning qo`shilishdan oldingi va keyingi davrl ari kabilar kiradi. Yuqori da qayd qilingan tarixiy geografiya predmeti haqidagi tushunch a zamonaviy tarixiy va geografik fanlarda qabul qilingan. Tarixiy geografiya fanining muhim vazifalaridan biri bu o`tgan davrdagi amlakatlarsiyosiy chegaral arini ani qlash, tarixiy voqea-hodisalarj oyini aniqlash, o`rganilayotgan hudуd yoki mamlakatdagi aholi j oylashuvida bo`lib o`tgan o`zgari shlarni aniqlash kabilardi r. Tarixiy geografiyaning bu qismi siyosiy voqea-hodi salar tarixini o`rganish bilan hukumat faoliyat ini , ba`zida hukmdorl ar, vazi rlar va boshqa hukmron shaxslarni o`rganish bilan uzviy bog'liqdir.

 Bunday voqea-hodi salarni yaxshi roq tushunish uchun tarixiy geografiya juda kerakdir. Masalan, urushlar va ularning oqibatl arini to`l aroq tushunish uchun qo`shinlar harakat i , jangning bori shi va bo`lib o`tgan j oylarni o`rganish darkor. Bu planda Tarixiy geografiya bi r qator tarixiy fanlar qatorida turadi . Shuningdek, tarixiy goe grafiyaning mazmuni, ayniqsa hozi rgi zamon nuqtai nazari dan qaraganda kengroqdi r. Tarixiy goegrafiyaij t imoiy- iqtisodiy jarayonlarni , milliy-ozodlik harakatl arini kengroq o`rganadi . Keng mazmunda tarixiy geografiyan i tarixiy jarayonni o`rganuvchi tarix fanining bir bo`limi desa k adashmaymiz. Yuqori da qayd et il ganidek, tarixiy geografik i zlanishlar tarix fani asoslanadigan  manbalarga asosl anadi. Tarixiy geografiya uchun qimmat li bo`lganmanbalar-aholi ro`yxatlari ,  xo`jalik hisob-ki tob daf tarlari , yilnomalar, qadimgi geografiyaga oi d ki toblar kabilardi r.

 Tarixiy geografiya uchun katta ahamiyatga ega bo`l gan manbalar yana bu arxeologik manbalardi r, u  o`tgan davr i qt isodiy geografiyasi uchun al ohida muhim ahamiyatga egadir. Shuningdek  toponomik va antropol ogi k manbalar ham tarixiy geografiya uchun muhim manbalar  hisoblanadi . Daryol ar, ko`llar, shaharl ar va boshqa geografik ob`ekt l ar nomlari , ayniqsa, shu  hududda qachonlardi r yashagan xalqlar bergan nomlar shu xalqlar bu hududdan turli sa bablarga  ko`ra ko`chib ketishga ham, ular bergan nomlar saql anib qol adi. Toponomika xal qlarning qays i  millatga tegishli ekanligini aniqlab beradi . Xalqlar turli joylarga ko` chganlarida o`z yashash  joylari ga nom beraldilar, odamlar ko`proq o`zlari ol din yashagan joylarining nomlarini yangi  yashash j oylari ga ham beradilar. Bu holni biz AqShshaharlarini turli Evropa davl at lari shaharlar i  nomi bilan nomlanganligida ko`rishimiz mumkin. Bu nomlar o`shashaharl ar aholisining qaerdan  ko`chib kelganligi haqida ma`lumot beradi .  Tarixiy geografiya avval o tarix fani kabi tarix metodi dan foydalanadi .

 Tarixiy geografiyani rivojlant i rish uchun XVII-XVIII asr f rantsuz tarixchilari va shu davr frantsuz geografi J. B. Anvil' ham katta hissa qo`shdilar. Ul ar qadimgi dunyo tarixiy geografiyasi bilan birga o`rta asrl ar tarixiy geografiyasini ham o`rgandilar. XIX asrning ikkinchi yar midan umumtarixiy ilmiy ishlar ij t imoiy-iqtisodiy tarixni o`rgani sh hisobiga boyib boradi . Bu yo`nalish bo`yicha ko`zga ko`rinarli qilingan ishlardan biri bu 1936 yilda Kembridja Dabri rahbarligi dagi kollekt iv tomonidan chiqarilgan Angliyaning tarixiy geografiyasi to`g' risidagi asarni ayt ishimiz mumkin. Ortemeyning o`zining ayt ishiga qaraganda, uning ishlari "Tarix nazarida geografiya" edi . Bu asar Angliyaning 1800 yilgacha bo`l gan tarixiy geografiyasi . Evropada tarixiy geografiya asoschilari safiga A. Ort emey, F. Klyuver, J. B. Anvil', Darbi kabi olimlarning Rossiyadan V. N. tati ev, N. N. Barsov, S. M. Seredonin, L. A. Svi tsin, M. K. Lyubovskiy, M. N. ixomirov, A. N. Nasanov, I. A. Gol ubtsov (tarixiy kartografiya asoschisi ) O`rta Osiyo tarixida tarixiy geografiya el ement l arini A. G. Beruniy, A. B. Narshaxiy, Mi rxond, Xondamirning tarixiy asarlarida Z. M. Boburning mashhur "Boburnoma"sida ko`rishimiz mumkin.

 E’tiboringiz uchun raxmat

O'xshashlar

Sotsial geografiyaning ob’ekti, predmeti va vazifalari

Sotsial (ijtimoiy) geografiyaning ob’ekti, predmeti va vazifalari

Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning zamonaviy rivojlanishi

Iqtisodiy geografiyaning g'arb mamlakatlarida rivojlanish

Aholi geografiyasi va demografiya asoslari fanining predmeti, nazariy, ilmiy-amaliy asoslari va tushunchalari