O‘zbekiston sharoitida introduksiya qilingan dorivor xushbo‘y XUSHBO‘Y RUTA (RUTA GRAVEOLENS L.) o‘simligining kasalliklari - Botanika - Slaydlar

O‘zbekiston sharoitida introduksiya qilingan dorivor xushbo‘y XUSHBO‘Y RUTA (RUTA GRAVEOLENS L.) o‘simligining kasalliklari

Yuklangan vaqt:

16.12.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

280.986328125 KB

Ko'chirib olish

O‘zbekiston sharoitida introduksiya qilingan dorivor xushbo‘y XUSHBO‘Y RUTA ( RUTA GRAVEOLENS L .) o‘simligining kasalliklari va ularga qarshi uyg‘unlashgan kurash tizimini asoslash

KIRISH  Ilmiy tadqiqot ishi mavzudining dolzarbligi va zarurati. Dunyoda aholi sonining ortishi dorivor, hushbo‘y-ziravor va oziq-ovqat o‘simliklar xom ashyosining xilma-xilligini ko‘paytirish hamda ulardan tabiiy dori darmon vositalari va yangi turdagi oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqishni taqozo etmoqda.  Hozirgi vaqtda o‘zga xudud florasiga mansub Xushbo‘y ruta (Ruta graveolens L.) o‘simligi Toshkent viloyati sharoitida o‘stirilib, ularning bioekologik, fiziologik xususiyatlari, kasallik va zararkunandalari o‘rganilmoqda hamda Respublikamizning o‘rmon va fermer xo‘jaliklarida plantatsiyalari tashkil qilinmoqda va yil sayin ularning ekin maydonlari kengaytirilmoqda.  Xushbo‘y ruta (Ruta graveolens L.) ning yaxshi o‘sib, ulardan sifatli xom ashyo olishga erishish uchun ularga kerakli barcha agrotexnik tadbirlar, o‘g‘itlash va sug‘orish ishlarini o‘z vaqtida sifatli o‘tkazish bilan birga ularni zararkunanda va kasalliklar tur tarkibini aniqlash va ahamiyati yuqori turlarga qarshi o‘z vaqtida himoya tadbirlarini o‘tkazish muhim amaliy va nazariy ahamiyatga egadir.

Tadqiqotning maqsadi .  Xushbo‘y ruta (Ruta graveolens L.) o‘simligida uchraydigan kasalliklarni rivojlanishini monitoring qilib, kasallik qo‘zg‘atuvchi zamburug‘larni ajratib va ularni tur-turkumini aniqlab, ularga qarshi samarali kurash choralarini ishlab chiqishni maqsad qilib qo‘ydik.

Tadqiqotning vazifalari :  - Xushbo‘y ruta (Ruta graveolens L.) ning asosiy kasalliklar tur-tarkibi va tarqalishi, zararini o‘rganish;  -kasallik qo‘zg‘atuvchi zamburug‘ turlarining bioekologik xususiyatlarini o‘rganish;  -keng tarqalgan iqtisodiy axamiyati yuqori kasallik turlariga qarshi kurash choralarini o‘rganish.

 Tadqiqot ob’ekti Rutadoshlar ( Rutaceae ) oilasi Ruta turkumiga mansub tur – Ruta graveolens L.o‘simligi hisoblanadi.  Tadqiqot predmeti Xushbo‘y ruta (Ruta graveolens L.) bioekologiyasi, ildizi, bargi, gullarida uchraydigan kasalliklari hisoblanadi.

Xushbo‘y ruta (Ruta graveolens L.)  Qimmatbaho dorivor o‘simlik Ruta graveolens tarkibida achchik efir moylarini flavanoidlar, asosan rutin moddasini saqlaydi [75]. Rutin (vitamin R) rakka qarshi preparat “Xarsizon” tarkibiga kiradi, Estoniyaning ankologik kasalliklar kasalxonasida tajriba kilingan [63]. Rutin flavanoidli glikozid saqlab bosh og‘rig‘iga qarshi vosita sifatida qo‘llaniladi, tumovda, revmatizmda, bolalardagi eplepsiyada foydalaniladi. Shamollashga karshi vosita sifatida qo‘llanilishiga sabab tarkibida efir moyi va rutin saqlaydi, kapilyarlarning devorini mustaxkamlaydi. Mahsulotning tinchlantiruvchi hususiyati ko‘pincha yurak nevrozida qo‘llaniladi [51]. Shuni takidlash kerakki, ruta o‘simligi tarkibidagi zaxarlilik hususiyatlari tufayli kuchli ko‘ngil aynishiga, har xil allergik toshmalarni keltirib chiqarishi mumkin

XUSHBO‘Y RUTA ( RUTA GRAVEOLENS L .) o‘simligi

TADQIQOT NATIJALARI  Xushbo‘y ruta (Ruta graveolens L.) mikobiotasi  2022-2023 yillarda Botanika bog‘i sharoitida Xushbo‘y ruta (Ruta graveolens L.) da uchraydigan kasalliklarni tur tarkibini aniqlash maqsadida monitoring (kuzatuv) ishlari olib borildi.  Kuzatuvlar jarayonida kasallangan o‘simlikning a’zolaridan namunalar olinib, laboratoriyada o‘rganildi.  O‘simlik qismlaridan (ildiz, poya, barg, boshoq) kasallik qo‘zg‘atuvchi zamburug‘larni ajratib olish maqsadida nam (vlajnыy) kameralarga qo‘yildi.  So‘ngra 25-26 o S xaroratga termostatga qo‘yilib, 3, 5, 7 kunlar oralig‘ida zamburug‘larni o‘sishi nazorat qilib borildi. Nam kamerada o‘sgan kasallik qo‘zg‘atuvchi zamburug‘lar mikroskopda ko‘rilib, ularning turi aniqlandi

 Bizga ma’lumki Xushbo‘y ruta ( Ruta graveolens L .) o‘simligi Respublikamiz sharoitida intoduksiya qilingan o‘simliklardan bo‘lib,olib borilgan tadqiqotlar davomida  Xushbo‘y ruta o‘simligidan yig‘ilgan zararlanish belgilari mavjud o‘simliklardan gerbariy namunalari tayyorlandi.  Gerbariy namunalari qabul qilingan fitopatologik va mikologik uslublar asosida taxlil qilindi va 2 ta bo‘lim, 3 ta tartib, 5 ta oila, 10 ta turkumga mansub, 10 ta tur zamburug‘ aniqlandi

 Jadvaldagi ma’lumotlarga e’tibor qiladigan bo‘lsak, aniqlangan zamburug‘larning asosiy qismii  Deuteromycetes bo‘limi vakillaridan iborat bo‘lib, ular umumiy aniqlangan zamburug‘larning 80% ni tashkil etdi.  Tadqiqotlar davomida zamburug‘larning oilalar bo‘yicha tarqalishiga e’tibor bersak, eng ko‘pchilikni Dematiaceae (4) va Moniliaceae (3) oilasi vakillarining tashkil qiladi. O‘simlikning yer ustki qismidan Mucor ramosissimus Samut Sevitch, Pythium debaryanum Hesse in Schroet., Fusarium solani App. et Wr., Alternaria tenius Nees emend Neerg, Cladosporium herbarum Link. kabi zamburug‘ turlari ajratib olindi.

Sinf Tartib Oila Turkum Tur Oomy cetes Mucorales Mucoraceae Mucor Mucor ramosissimus Samut Sevitch Peronosporales Pythiaceae Pythium Pythium debaryanum Hesse in Schroet. Deutero myceces Hyphomycetal es Dematia ceae Alternaria Alternaria tenius Nees emend Neerg Stemphyli um Stemphylium botryosum Wallr. Cladospori um Cladosporium herbarum Link. Survularia Curvularia maculans Boedign Moniliaceae Penicillium Penicillium notatum Westl. Rhizoctania Rhizoctania solani Kuhn Verticillium Verticillium albo-atrum R. et B. Tuberculariacea e Fusarium Fusarium solani App. et Wr. 2 3 5 10 10Xushbo ‘ y ruta ( Ruta graveolens L .) o ‘ simligida rivojlanuvchi zamburug ‘ turlari

 Xushbo‘y ruta ( Ruta graveolens l .) ning fuzarioz so'lish kasalligini - Fusarium solani (Mart.) Appel, et Wollenw. (Ascomycota: Nectriaceae), zamburug'lari qo'zg'atadi.  Kasallik bilan o'simlikning o'tkazuvchi to'qimasi zararlanishi oqibatida uning barglari, poyasi va mevalari kasallanadi.  O'simlik butunlay so'lib qoladi va nobud bo'ladi. Zamburug' o'simlikning so'lishini chaqiradi.  Barglari pastki yarusdan boshlab so'liy boshlaydi va asta-sekin quriydi. Keyinchalik poyalar va mevalarning (meva tutgichlaridan boshlab turgor holati yo'qolishi) quriy boshlagani ko'zga tashlanadi.  Zararlangan to'qima qorayib qoladi va odatda ingichka qizil aylana botiq dog' shakliga kiradi.

 Xushbo‘y rutaning Ildiz chirish kasalligi.  Kasallikni asosan Fusarium, Alternaria, Botrytis, Rhizoctoni, Pythium turkumlariga mansub turlar qo‘zg‘atadi. Ular tuproqda, o‘simlik qoldiqlarida va ekilgan urug‘larda yashaydi. Kasallik belgilari urug‘larda, unib chiqayotgan nihollar, ildizchalarda o‘ziga xos shaklda ko‘rinadi:  a) tuproqda urug‘ va nihollar chiriydi;  b) nihollar 1-3 haftalik davrida, yosh ko‘chatlar 1-2 oylik davrida nobud bo‘ladi. O‘simlik ko‘chatlarining ildiz bo‘g‘zi, urug‘palla tirsagida bog‘lam hosil bo‘ladi.  Kasallikning infektsiya manbai urug, o'simlik qoldiqlari va tuproq bo'lib xisoblanadi.

 Xushbo‘y rutaning alternarioz kasalligi.  Alternaria turkumi vakillari o'simlikning poya, bargi va gullarida dog'lanish kasalligini keltirib chiqaradi.  Dog'lar barg va poyalarda uzinchoq, burchakli, qora rangda bo'lib, butunlay barglarni quritish xususiyatiga ega.  Ushbu kasallik bilan o'simlik to'qimalarining 50% gacha qismi zararlanishi mumkin.  Zararplangan barg quriydi, yoriladi va to'kiladi

№ Variantlar Sarf miqdor i kg/t Unuvcha nligi % Zararlanis h % Biologik samarad orlik, % 1. Nazorat - 78,2 27,1 - 2. Shansil Trio sus.k. 0,25 90,0 6,2 77,1 3. Shansil Trio sus.k. 0,4 94,0 2,1 92,2 4. Fundazol 50% n.kuk. 2,5 85,2 4,1 84,8 Xushbo ‘ y ruta o ‘ simligida urug ‘ dorilagichlarning fuzarioz kasalliklariga qarshi biologik samaradorligi . (Akademik F.N.Rusanov nomidagi Toshkent Botanika bog ‘ i, 2022-2023 y.y.)

№ Variantlar Preparat miqdori, l/t Kasallikning rivoji, % Biologik samaradorli k,% 1. Nazorat - 24,5 - 1. Shansil trio k.s. 30% sus.k. 0,3 3,3 86,5 1. Shansil trio k.s. 30% sus.k. 0,4 2,1 91,4 1. Sid Guard 361 50% sus.k. 3,0 1,8 92,6Xushbo ‘ y ruta (Ruta graveolens L.) ning ildiz chirish kasalligiga fungitsidlarning biologik samaradorligi

№ Preparatlar nomi Sarf me’yori Petri likopcha lar soni Kunlar 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 1 Nazorat (dori quyilmagan) - 3 + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 2 Alfa Fundaz 50% n.kuk (Benomil) 1,0 3 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 3 Sebir sus.k (Metalaksil+Fludiok sonil) 0,5 3 0 + + + + + + + + + + + + + + + + 4 Fundazol 50% n.kuk. (Benomil) 0,8 3 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1,0 3 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0Laboratoriya sharoitida fuzarioz kasalligiga qarshi fungitsidlarning ta ’ siri, 2022y.

Preparatlar nomi Me’yor i, l yoki kg/ga 15.06.23y.K asallanish,% K asallikning rivojlanishi,% B iologik sam ardorlik,% 1. Nazorat – dori sepilmagan - 18,3 7,5 - 2. Fundazol 50% n.kuk. (Benomil) (andoza) 0,8 4,0 1,1 85,3 1,0 2,6 0,7 90,6 3. Alfa Fundaz 50% n.kuk (Benomil) kg/ga 0,8 4,5 1,3 82,6 1,0 2,9 1,0 86,6 4.. Sebir sus.k. 13,0 g/l (Metalaksil+Fludioksonil) 0,3 4,5 1,3 82,6 0,5 4,0 1,2 84,0Kichik dala sharoitida Xushbo‘y ruta (Ruta graveolens L.)ning fuzarioz kasalligiga qarshi fungitsidlarning biologik samaradorligi. – Botanika bog‘i, 2023 y.

№ Ko‘rsatkichlar Variantlar Nazorat Maksim Topsin 1. Ekilgan urug‘lar soni, dona 40 000 40 000 40 000 2. Saqlab qolingan nihollar soni, dona 31 200 37 900 35 600 3. Nazoratga nisbatan saqlab qolingan nihollar soni, dona - 6 700 4 400 4. Dori sarf - me’yori, 1 kg,l/t - 1,5 1,5 5. Dorining narxi, so‘m/l,kg - 550 000 500 000 6. 10 kg urug‘ni dorilash uchun sarflangan mablag‘, so‘m/t - 8 250 7 500 7. Ishlov xaqi, so‘m/kg - 40 000 40 000 8. 1 marta himoya uchun jami xarajat, so‘m/kg - 408 250 407 500 9. Jami xarajatlar, so‘m 1000 000 1 408 250 1 407 500 10 . 1 tup nixolning narxi, so‘m 500 500 500 11. Olingan nixollarning jami qiymati, so‘m 15 600 000 18 950 000 17 800 000 12 . Shartli sof foyda yig‘indisi, so‘m 14 600 000 17 541 750 16 752 500 13 . Nazoratga nisbatan iqtisodiy samaradorlik, so‘m - 2 941 750 2 152 500 14 . Himoyaga sarflangan 1 so‘mning oqlanishi, marta - 7,2 5,2 15 . Himoya qilishning foydaliligi, (rentabellik, %) - 720 520Xushbo ‘ y ruta nihollarining ildiz chirish kasalligiga qarshi qo ‘ llanilgan urug ‘ dorilagich preparatlarni xo ‘ jalik va iqtisodiy samaradorligi (Toshkent botanika bog ‘ i, 2022-2023 yy.)

Хулосалар  1. O‘zbekistonda dorivor o‘simliklarning 112 ta turi ilmiy tibbiyotda foydalanish uchun roʼyxatga olingan, shundan 70 ta turi farmatsevtika sanoatida faol qoʼllanib kelinmoqda Xushbo‘y ruta (Ruta graveolens L.) o‘simligi xam shular jumlasidandir.  2. O‘zga xudud florasiga mansub Xushbo‘y ruta (Ruta graveolens L.) Rutadoshlar oilasiga mansub dorivor o‘simlikdir. Yer yuzida Shimoliy va Sharqiy Afrika, Xindiston, Xitoy, Yaponiyaning tropik qisimlarida tabiiy sharoitda keng tarqalgan.  3. Tadqiqotlar davomida Ruta graveolens L . o‘simligida 2 ta bo‘lim, 3 ta tartib, 5 ta oila, 10 ta turkumga mansub, 10 ta tur zamburug‘lar aniqlandi.  4. Xushbo‘y ruta ( Ruta graveolens L .) o‘simligida O‘zbekiston sharoitida fuzarioz, dog‘lanish va xo‘l hamda quruq chirish kasalliklari kuzatildi.

 5. Xushbo‘y ruta (Ruta graveolens L.) o‘simligi urug‘ini fuzarioz kasalligidan ximoya qilishda Shansil trio k.s. 30% sus.k. 0,4 l/t sarf meyorda va Sid Guard 361 50% sus.k. 0,3 l/t sarf meyorda qo‘llash eng yuqori samara beradi.  6. 2023 yilgi dala tadqiqotlarga ko‘ra, Xushbo‘y ruta (Ruta graveolens L.)ning fuzarioz kasalligiga qarshi fungitsidlar Alfa Fundaz 50% n.kuk (Benomil) 0,8-1,0 kg/ga va sebir sus.k. 0,3-0,5 l/ ga me’yorlarda sinalganda ularning biologik samaradorligi 80,2% dan 90,6% gachani, kasallikning rivojlanishi 0,7% dan 1,8% gacha yetdi.  7. Nixollarning nazoratga nisbatan saqlanib qolishi “Maksim” 2,5% s.k., 1,5 l/t saf me’yorda ishlatilgan vareantida 6 700 donani tashkil etib, o‘tkazilgan ishlovning 1 so‘mining o‘zini iqtisodiy oqlashi 7,2 martani, “Topsin M” 70% n.kuk., 1,5 l/t saf me’yorda ishlatilgan vareantida nixollarning nazoratga nisbatan saqlanib qolishi 4 400 donani tashkil etib, o‘tkazilgan ishlovning 1 so‘mining o‘zini iqtisodiy oqlashi 5,2 martani tashkil qildi.

E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT

O'xshashlar

Yalpiznamolar qabilasi - Lamiales

Chakanda o’simligini dorivorligi va yetishtirish texnologiyasi

Ortosifon, nashasimon kendir, tog’rayhon, achchiq shuvoq (ermon), marmarak o’simliklar o‘stirish texnologiyasi

O’simliklarning hayotiy shakllari

Dorivor tirnoqgul, oddiy bo’ymodaron, dorivor gulxayri, katta zubturum o’simliklar yetishtirish texnologiyasi