O’simliklarning hayotiy shakllari - Botanika - Slaydlar

O’simliklarning hayotiy shakllari

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1150.5 KB

Ko'chirib olish

O’simliklarning hayotiy shakllari

REJA: • 1. Bir pallalilar sinfiga qisqacha tasnif. • 2. Loladoshlar oilasiga tasnif. • 3. Greyg lolasi, daraxtsimon aloy • 4. Piyozdoshlar oilasiga tasnif. • 5. Sarimsoq piyozi • 6. Sparjadoshlar oilasiga tasnif. • 7. May marvaridguli • 8. Dorivor sarsabil • 9. Qiyoqdoshlar oilasiga tasnif. • 10.Falladoshlar oilasiga tasnif. • 11.Makkajo‘xori o‘simligi • 12.Suli o‘simligi

Bir pallalilar sinfi - Monocotyledoneae • Gulli o‘simliklarning bu katta sinfiga, asosan mo‘ta-dil iqlimli shimoliy kengliklarda tarqalgan o‘t o‘simlik-lar, shuningdek subtropik va ayniqsa tropik oblastlarga xos bir muncha kam tarqalgan daraxtsimon o‘simliklar kira-di. • Bir pallali o‘simliklar o‘ziga xos quyidagi belgilari bilan ikki pallalilardan farq qiladi. • 1. Bu sinfga mansub ko‘pchilik o‘simlik vakillaring uru-g‘ida faqat bitta urug‘ palla bo‘ladi. • 2. Bosh ildizi barvaqt qurib qolib qo‘shimcha ildizlari rivojlanadi. • 3. Barglari asosan, paralel yoki yoysimon ba’zan to‘g‘risi-mon tomirlangan bo‘ladi. • 4. Naychalar bog‘lami tutash (kambiy qatlamisiz) bo‘ladi va ular ko‘pincha sochilib joylashadi. • 5. Ko‘pchilik xollarda gullari 3 bo‘lakchali va besh qinrralidir.

• Bu sinfga kiradigan ko‘pchilik bir pallali o‘simliklarning poya va ildizlari kambiy qatlami bo‘lmaganligidan ular, odatda yo‘g‘on toritib (ikkilamchi) o‘smaydi. Ikkilamchi o‘sish bir pallalilarning faqat ba’zi turigagina (yog‘ochsimon, drasena, yukkalarga) xos bu poyaning periferik qismida hosil bo‘ladigan ikkilamchi meristema (hosil qiluvchi to‘qima) ning bo‘lishi natijasida ro‘y beradi. • Bir pallalilar turlarining soni ikkipallalilar turlari sonining 1/3 ko‘ra kamrog‘ini tashkil qiladi. Lekin birpallalilar individlarning soni jihatidan o‘tloqlar, cho‘llar, katta - katta daryolarning sohilidagi sersuv yerlari singari ba’zi joylarda ikki pallalilardan turadi va ko‘pincha asosiy manazara fonini hosil qiladi.

• Bizning floramizda bir pallalilardan faqat o‘t o‘sim- liklar bo‘lib, ular o‘tloq, dasht, shunigdek, tog‘ va cho‘l yaylovlarda o‘sadi. Odatda, bir pallali o‘simliklar orasida ildiz poyali ko‘p yillik, shunigdek,tuganakli va piyozli o‘simliklar uchraydi. Piyozsimonlar asosan yilning qurg‘oqchilik davri aniq ifodalangan oblastlar uchun xosdir. Bir pallali o‘simliklar inson xayetida katta ahamiyatga ega. Bug‘doy, javdar, makkajo‘xori, shakarqamich, palma kabi oziq ovqat tayyor-lanadi, shunigdek, har xil yem-xashak, texnika xom ashyosi va manzarali o‘simliklar sifatida qo‘llaniladi.

Loladoshlar tartibi - Liliales. Loladoshlar oilasi - Liliaceae. • Bu oilaga 10 avlod, 470 tur kiradi, ulardan 230 ga yaqini madaniy holda o‘stiriladi. Bu oilaga mansub o‘simliklar asosan o‘rta iqlimli mintaqalarda, SHg‘arbiy va Sharqiy Osiyoda, Himolayda tarqalgan. • Bu oilaga asosan yo‘g‘on ildiz poyali, piyozli yoki tugunakli ko‘p yillik o‘t o‘simliklar kiradi. Ba’zi daraxatlar (yukka, dratsena, aleoe kabilarlar) va qisman lianalar kiradi. Barglari lansetsimon chiziqli, ba’zan elips shakli, parallel yoki yoysimon tomirli. guli 2 jinsli aktinomorf, odatda shinggil, boshoq ro‘vak va shu singari to‘p gullarga yig‘ilgan.

• Yirik gullari yakka 6 ’zoli. Gul formulasi • R 3-3 A 3-3 G 3 • Ko‘pchiligining tugunchasi ustki. Mevasi chokidan chatnaydigan ko‘sakcha. Bu oilaga kiradigan avlodlardan Savrijon (Colchicum), shirach (Eremurus) , piyozgul (Lilioideae) , boychechak (usaqea) va lola (tulipa) , liliya (Lilium) kabilarni misol qilish mumkin.

Greyg lolasi - T. gregii • Greyg lolasi lolalar avlodiga mansub bo‘lib, u aprelning oxiri - mayning boshlarida adir va tog‘larning quyi qismidagi yonbag‘irlarda ochiladi yirik gulli, ko‘rkam o‘simlik. Bo‘yi 20 - 45 sm. Piyozi tuxumsimon yoki yumaloq. Barglari 3-4 dona ustida to‘q binafsha rangli dog‘lari bor. Guli bitta, yirik sarg‘ish - qizil osti qora dog‘li changchi iplari qora va sariq, changdonlari sariq binafsha rang yoki kulrang. Uning mevasi 3 chanoqqa bo‘linib ochiladigan ko‘sakcha, iyulda pishadi. G. lolasi urug‘idan va piyozidan ko‘payadi. Urug‘dan o‘sgan lola 9-10 yilda piyozchasidan o‘sgani esa 4-5 yilda gullab urug‘ beradi. Uning guli juda chiroyli. Keyingi paytlarda odamlarning shavqatsiz yulishi piyozchalarini kovlab olishi natijasida juda kamayib ketdi. Hozirgi paytda u muhofaza qilinadi va O‘zbekistonning qizil kitobiga kiritilgan.

Daraxtsimon aloy - Alo yo arborescens Mill . • Yer yuzida aloening 250 dan ortiq turi mavjud. Ular orasida bo‘yi 10 m ga yetadiganlari ham mavjud. Aloelar yovvoyi holda Afrikada, Hindistonda, madagaskar, va Saudiya Arabistonda tarqalgan. Bizda xonalarda va issiqxonalarda o‘stiriladigan aloe Afrikadan chiqqan. Daraxtsimon aloe bo‘yi 4 m ga yetadigan sershira doim yashil daraxtsimon o‘simlik poyasi tik o‘suvchi bo‘lib pastki qismi shoxlangan. Poyasining asos qismidan chiqqan juda ko‘p yon kurtaklar o‘simlikning vegetativ ko‘payishida katta ahamiyatga ega. Bargi yumshoq, etdor, sershira yashil qilichsimon yuqori tomoni botiq, pastki tomoni do‘ng qirrasi tikanli uzunligi 20-65 sm qalinligi 12-15 mm ga teng bo‘lib qini bilan poyada ketma ket joylashgan. Gullari to‘pbarg o‘rtasidan chiqqan uzun silindrsimon gul o‘qiga joylashib shingil to‘pgulni hosil qiladi. Gulqo‘rg‘oni oddiy tojsimon naycha shaklida qizg‘ish gultojbargli 6 ta bo‘lib 3 tadan 2 qator joylashgan. Otaligi 6 ta bular ham 2 qator o‘rnashgan. Mevasi o‘tmas 3 qirrali, silindrsimon, ko‘sakcha. Aloe xona sharoitda kamdan kam gullaydi. Shunday qilib loladoshlar oilasiga bir va ko‘p yillik o‘simliklar kiradi. Ularni ichida aloe singari dorivorlari ham, lola kabi manzarali o‘simliklar ham ko‘p uchraydi. Aloe tarkibida antratsen unumlari, smola, efir moylari saqlaydi. U tibbiyotda turli xil kasalliklarda, xususan, ichni yumshatadigan, o‘t haydaydigan va bakteratsid ta’sir ko‘rsatadigan, yallig‘lanishga qarshi ta’sir ko‘rsatadigan vosita sifatida foydalaniladi.

Amarillislar tartibi - Amarilidales . • Piyozguldoshlar oilasi - Alliaceae. Bu oilaga 32 avlod 750 tur o‘simliklar kiradi. Shulardan 310 tasi piyozlar avlodiga mansubdir. O‘zbekiston florasida bu oiladan 165 turi uchraydi. Piyozguldoshlar yer qismining hamma qismida xususan dasht va cho‘l zonalarida keng tarqalgan. Barcha piyozguldoshlar o‘t o‘simligi bo‘lib, yer ostida piyozboshi yoki ildizpoyasi bo‘ladi. Efemeroidlari ham uchraydi. Barglari ildizoldi, bandsiz, ensiz lentasimon, trubkasimon shakllarda uchraydi. Gullari ochilguncha pardasimon o‘rama bilan qoplangan bo‘lib oddiy soyabon hosil qiladi va u gul strelkasining uch qismiga joylashgan. Gulqo‘rg‘oni oddiy, 6 a’zoli erkin yoki pastki qismi birlashgan, ko‘pincha ikki doira bo‘lib o‘rnashadi. Gulqo‘rg‘oni rangli, tojbargli yoki rangsiz yupqa pardasimon bo‘lsa, kosachabargli. Changchisi 6 ta gulqo‘rg‘oni bilan birlashgan. Urug‘chisi 3 ta meva bargdan tuzilgan, qo‘shilib o‘sgan 3 uyali, tuguncha ustki. Ba’zan ustunchasi ostki R 3-3 A 3-3 G (3) mevasi chokidan chatnovchi ko‘sakcha, ba’zan xo‘l meva.

• Piyozguldoshlarning xarakterli belgisi uning «tirik tug‘uvchanligidir» chunki piyozboshi yonida mayda piyozchalar hosil bo‘ladi. Masalan sarimsoq piyozi (A. Sativum) doim shu yo‘l bilan ko‘payadi. Bu oilaga oddiy piyoz - Allium sepa L . , sarimsoq - A. Sativum L. yovvoyi cho‘l piyozi - A . Siffithianun cho‘l piyozi - A caspium lar kiradi. Ular ichida cho‘lpiyoz zaharli o‘simlik hisoblanadi. • Ko‘pgina piyozguldoshlarga mansub o‘simliklarda oltingugurt saqlovchi moddalar bo‘ladi. Ular ko‘pchiligi tibbiyotda qo‘llaniladi. Shulardan biri sarimsoq piyozi. ( A . sativum . L )

Sarimsoq piyozi - Allium sativum . L . • Bo‘yi 100 sm gacha boradigan ko‘p yillik o‘tsimon o‘simlik. Piyozi tuxumsimon shaklda bo‘lib, 7 donadan 30 donagacha boradigan mayda - mayda piyozchalar tashkil topgan. Bu pallalari oqish rangda bo‘ladigan, pardadek umumiy po‘st bilan o‘ralgan. Pallalari ham, o‘z navbatida pushti yoki binafsha rang po‘st bilan qoplangan uzunligi 4 sm gacha boradi. Poyalari taxminan yarmiga qadar barg qinlari bilan o‘ralgan, ustki qismi gullagunicha halqaga o‘xshab qayrilib turadi. Gullari uzun bandli bo‘lib, soyabonsimon to‘pgul hosil qiladi. Odatda meva va urug‘ tugmaydi.

• Sarimsoq piyozi jahonning ko‘p mamlakatlarida, jumladan O‘rta Osiyoning hamma rayonlarida. • Sarimsoq piyozi tarkibida 0,3% gacha alanin 0,4% gacha efir moyi, 0,06% atrofida yog‘li moy fitosterin, azotli moddalar, fitonsidlar anchagina miqdorda askarbinat kislota bor. • Sarimsoq piyozi tarkibida moddalar me’da ichak yo‘lini ishini kuchaytiradi, o‘t siydik haydaydigan, og‘riq qoldiradigan, balg‘am ko‘chiradigan va bakteratsid xususiyatlarga ega.

Sparjalar oilasi - Asparagaceae • Bu oilaga 23 avlod, 230 tur o‘simlik mansub bo‘lib, oila vakillari yaxshi rivojlangan ildizpoyali, ko‘p yillik o‘t o‘simlik. • Poyalari tik o‘suvchi, ba’zan shakli o‘zgargan kaladodiylaribo‘lib, barg vazifasi ni bajaradi. To‘pgullar sochoq, gulqo‘rg‘oni birikib o‘sgan. Mevasi rezavor. • Sparja avlodi ( Asparagus ) ning 120 turi bor. Shundan O‘rta Osiyoda 24, respublikamizda 7 turi uchraydi. Bu avlodning vakillari chala buta o‘simliklardir. Barglari mayda, pardasimon tangachaga aylangan. Gullari ayrim jinsli. Bir yoki ikki uyli o‘simlik. Gulqo‘rg‘oni qo‘ng‘iroqsimon 6 ta bargchasi birikib o‘sgan. Mevasi sharsimon xo‘l meva.

May marvaridguli - S onvallaria majalis L. • Marvaridgul o‘simligi Kavkaz va Uzoq Sharq o‘rmonlarida tarqalgan. Ildizpoyali o‘t o‘simlik. Poyasi shoxlanmaydi, barglari yoysimon tomirlangan, oddiy. Gullari unchalik katta emas, xushbo‘y oq gullar, tojbargli bir tomonlama shingilga to‘rlangan. • • Gul formulasi R (6) A (3+3) G (3) • • Mevasi qizil rangda , rezavor meva . Urug ‘ i endospermli . Marvaridgul barglaridan yurak glikozidlari olinadi , shuningdek saponinlar ham to ‘ planadi . Tibbiyotda yurak kasalliklarini davolashda keng ishlatiladi . Gullaridan olingan efir moylari parfyumeriyada qo ‘ llaniladi .

Dorivor sarsabil - Asparagus acutifolius L. • Sarsabil - bo‘yi 150 sm gacha boradigan ko‘p yillik o‘tsimon o‘simlik. Ildizpoyasi yo‘g‘on bir talay ildizlar chiqaradi. Poyalari to‘g‘ri o‘sib, ko‘p shoxlanadi, tuksiz. Barglari reduksiyalanib pardasimon kichik - kichik tangachalarga aylangan. Gullari mayda , yashil - sariq rangda, uzun - uzun bandli. Mevasi diametri 5 mm gacha boradigan olti urug‘li dumaloq rezovor meva. Urug‘lari ikki tomondan qisilib kelgan, dumaloq shaklda. • May iyulda gullaydi, iyun oxirlari - iyulda mevalari yetila boshlaydi.

• Tojikiston Kavkaz va Farbiy Sibirda dasht - qirlar, butazorlar orasida o‘sadi. O‘rta Osiyoda ko‘p joylarda ekiladi ham • Uning ildizpoyasi bilan ildizlari va yosh novdalari dorivorlik xususiyatiga ega bu organlar o‘z tarkibida asparagin va saponin moddalarini saqlaydi. Yetilgan mevalarida 36% gacha qand moddalari, kapsantin bilan fizamin urug‘larida 16% yog‘li moy topilgan. • Tibbiyotda sarsabil siydik

Qiyoqgullilar tartibi - Cyperales. • Qiyoqgullilar oilasi – Cyperaceae Bu oilaga 120 taga yaqin avlod va 5600 taga yaqin tur kiradi. O‘zbekiston florasida 16 avlod 90 turi uchraydi. Yer yuzining hamma xududlarida, asosan botqoqliklarda o‘simlik qoplamini hosil qiladi. Bu oilaga kiradigan o‘simliklarning ko‘pchiligi ko‘p yillik, ildizpoyali, poyasining uzunligi 4 m gacha yetish mumkin. Ularning poyalari 3 qirrali, silindrsimon.

• Barglari ko‘pchiligi 3 qator bo‘lib joylashgan, ularning ko‘pi poyaning pastidan chiqadi. Barglari poyani mahkam o‘rab olgan va ko‘pincha chetlari qo‘shilib o‘sadigan qin va ingichka plastinkaga bo‘linadi. Barg qini barg plastinkasiga aylangan joyida poyani o‘rab turadigan tilcha bo‘ladi. Gullari mayda, ko‘rimsiz, ikki jinsli yoki bir jinsli yoki bir jinsli bo‘lib, shamol yordamida changlanadi. Ular boshoqsimon simoz to‘pgullar hosil qiladi. To‘pgullar o‘z navbatida boshchasimon, soyabonsimon, supirgisimon murakkab to‘pgullar bo‘lib bir biriga qo‘shiladi. Gullarning gulqo‘rg‘oni 6 ta pardacha yoki tangacha ko‘rinishida yoki 1-6 ta yoki bir talay qilchalar ko‘rinishida bo‘ladi. Y o bo‘lmasa butunlay reduksiyalanib ketadi, bu hollarda gullari yalang‘och bo‘lib qoladi. Changdonlar asosi bilan otaliklar ipiga birlashgan. Onaligi 1 ta, unda bir uyali ustki tuguncha va 2 ta yoki 1 ta ustunchalari hamda tumshuqchalari bor, tugunchasi 3 ta gaho 2 ta meva bargchadan yuzaga keladi.

• Urug‘kurtagi 1 ta anatrop mevasi - yong‘oqcha hamda urug‘idagi embrioni unsimon endosperm bilan o‘ralgan. • Qiyoqlarning amaliy ahamiyatlari juda kam. Ular xashak bo‘ladigan o‘tlar sifatida ko‘pchiligi dag‘al bemaza xashak beradi, tarkibida fosfor va kalsiy kam bo‘ladi. • Qiyoqgullilarning eng ko‘p tarqalgan avlodlari quyidagilardir: • Rang avlodi ( Carex ) - bu avlodga 2000 ga yaqin tur kiradi. O‘zbekistonda 43 turi uchraydi. Bu avlod vakillari ildizpoyali ko‘p yillik bo‘lib, nam va botqoq yerda, soy va ariq bo‘ylarida, cho‘l hamda baland tog‘larda o‘sib, qalin o‘tzorlar hosil qiladi. Qum rangi ( C. arenaria ) - ko‘chma qumlar harakatini to‘xtatish va yem - xashak uchun ekiladi.

• Salomalaykum avlodi ( Cyperus ) Bu avlodning 14 turi O‘rta Osiyoda, 8 turi O‘zbekistonda uchraydi. Ular sernam va botqoq yerlarda o‘sadi. Tugunakli salomalaykum ( C . rotundus ) h avfli begona o‘t hisoblanadi, dalada juda tez ko‘payadi, ko‘p yillik o‘t o‘simlik, ildizpoyasi 2 xil • 1) pastga qarab o‘sgan ildizpoyasi, uning uchiga qo‘ng‘ir rangdagi tugunakchasi va 2) gorizontal o‘sgan ildizpoyalari bor. • Qiyoq avlodi ( Scirpus ) O ‘rta Osiyda bu avlodning 19, O‘zbekistonda 11 turi uchraydi. Zax va botqoq joylarda, ko‘l va soy qirg‘oqlarida qo‘l qiyog‘i ( S . fcustris ), qirg‘oq qiyog‘i ( S . littarales ) turlari o‘sadi.

Falladoshlar tartibi Graminales • Boshoqdoshlar oilasi – Graminerae Bu oilaga bir yillik ikki yillik va ko‘p yillik o‘simliklar va ba’zan bo‘yi bir necha metrga yetadigan daraxt o‘simliklar kiradi. Poyalari poxol bo‘lib, bo‘g‘im va bo‘g‘im oraliqlari bor, poyaning bo‘g‘im oralari ichi bo‘sh (kovak) ba’zi xollardagina masalan, makkajo‘xori, sava cho‘llardir. Barglari chiziqli oddiy barg qini va barg plastinkasidan iborat bo‘lib ko‘pincha barg ko‘rinib turadigan tilcha bor: Barglari poyaga navbat bilan joylashadi. Tilchaga yopishib, turib barg qini bilan poxol poya oralig‘idagi bo‘shliqdagi bo‘shliqqa suv kirishiga yo‘l bermaydi. Tilcha sistematik belgilari bo‘lib, uning shakli va katta kichikligi har xil bo‘ladi. Qin bo‘g‘inlar oralig‘idagi o‘sish zonalarini ximoya qiladi. Va ayni vaqtda poyani chidamliligini ortiradi.

• Boshoqdoshlarning oilasi tuproq yuzasidagi yoki undan yuqori turgan qismida to‘planish bo‘g‘imidan shoxlaydi. Falladoshlarning guli bir yoki ikki jinsli bo‘lib, ular dastlabki to‘pgul-boshoqchalarga yig‘ilgan. Boshoqchalar ham o‘z navbatida murakkab to‘pgullar: murakkabboshoq, murakkab rovak, popuk va so‘tana hosil qiladi. Boshoqchaning tuzilishi har xil bo‘lib, u sistematik belgi hisoblanadi. Tipik boshoqning butun boshoqchani maxkam o‘rab oladigan bir juft po‘sti bo‘ladi. Po‘sti ichida 1 ta yoki ko‘p gul turadi. Har bir gul po‘stining ostki qismini ham o‘rab. Ustki gul po‘stining 2 ta qirrasi bor: bu uning gulqo‘rg‘onini tutashib o‘sgan 2 ta bargchasidan iborat ekan ishchini ko‘rsatadi. Bundan keyin 2 ta, ba’zan 3 ta va undan ham ko‘p 2 ga ajralgan gulqo‘rg‘on pardasi (Lodikulae) joylashgan. Bu parda g‘alladoshlarning gullash biologiyasida katta ahamiyatga egadir. Gullash oldidan pardalar nixoyatda shishib ketadi va shuning uchun gul po‘sti ochiladigan, bu esa changchi va urug‘chilarning gul ichida chiqishiga imkon beradi.

• Changchi ko‘pincha 3 ta , ba’zan 1, 2, 6 ta yoki undan ko‘p bo‘ladi. Changchilarning ko‘p miqdor quruq va yengil chang chiqaradigan yirik changdoni bo‘ladi. Changchi iplari o‘simlik gullaguncha qisqa bo‘ladi, lekin gullash vaqtida tez uzayadi va changdonlarini guldan tashqariga chiqaradi. Changchi tushib o‘sgan 2-3 ta meva bargchadan tuzilgan. Changchi og‘izchasi 2 bo‘lakchali, ba’zan 1-3 bo‘lakchali patsimon, faqat makkajo‘xo-rining urug‘chi og‘izchasi ipsimon. Tugunchasi ustki, bir uyali to‘g‘ri yoki bir oz egilgan 1 ta urug‘kurtakda bo‘ladi. • Boshoqlar shamol yordamida, faqat ba’zilari o‘z-o‘zidan changlanadi. Mevasi don bo‘lib, u gulqo‘rg‘on bilan zich tutashib o‘sadi. Endosperma juda rivojlangan.

Ko‘p yillik boshoqlar to‘planish usuliga qarab 3 ta tipga bo‘linadi . Ildizpoyali boshoqlar boshoqdoshlarning to‘planish bo‘g‘imlaridan birmuncha uzun novdalar chiqadi, ular yer tagiga gorizontal xolatda o‘suvchi ildiz poyalardir. Bug‘doyiq, suv bug‘doyiq, qamish Ildizpoyali boshoqdoshlarga misol bo‘la oladi. Siyrak to‘planuvchi boshoqdoshlar Bularning bo‘g‘imi ham yer yuzasida bo‘ladi, lekin bo‘g‘imdan chiqqan novdalar yer ustidagi asosiy poyaga nisbatan o‘tkir burchak bilan ko‘tariladi. Timofivka oq suxta siyrak to‘planuvchi o‘simliklarga misol bo‘la oladi. Zich to‘planuvchi boshoqdoshlar Bularning ildizpoyali hamda siyrak to‘planuvchi boshoqdoshlardan farqi shuki, to‘planish bo‘g‘imi yer yuzasidan yuqorida bo‘ladi. Har qaysi bo‘g‘imidan oraliqlarijuda qisqa bo‘lgan novdalari chiqadi. Har bir novda o‘zining to‘planish bo‘g‘imini hosil qiladi. Undan xuddi yuqorida aytilganidek ichki yon novdalar paydo bo‘ladi. Natijada, zich to‘p vujudga keladi zich to‘planuvchi boshoqdoshlarga chalov betagalar misol bo‘la oladi.

Boshoqdoshlar oilasi 3 ta kenja oilaga bo‘linadi. Boshoqdoshlarning to‘planish tipi tuproq hosil bo‘lishda katta ahamiyatga ega. Bambuksimonlar Tariqsimonlar Qo‘ng‘irboshsimon Bulardan MDX da 2 tasi ya’ni tariqsimonlar va qo‘ng‘irboshsimonlar kenja oilalariga mansub o‘simliklar uchraydi.

Bambuklar kenja oilasi - Bambuseae • Bu oilaning deyarli hamma vakillari ildiz poyali ko‘p yillik o‘simliklar bo‘lib, juda shoxlab ketadigan ko‘p yillik daraxtsimon poyalar chiqaradi. Poyalarining bo‘yi ba’zilari-da 40 m ga yo‘g‘onligi 30 sm ga boradi. To‘pgullari supirgisimon, ko‘pchiligining gullarida 3 ta lodikula, 6 ta otalik, 3 -2 ta ustuncha bor. Mevasi don, ba’zilarida yong‘oqcha yoki rezavor meva holida 200 dan oshiq turi tropik va subtropik mintaqalarda o‘sadi. Yovvoyi holda o‘sadigan bambuklarni yerli aholi deyarli hamma xo‘jalik ishlarida ishlatadi.

Tariqsimonlar kenja oilasi - Panicoideae . • Oilacha vakillari asosan o ‘ t o ‘ simliklar ba ’ zan poyalari yog ‘ ochlashadi . Oddiy boshoqchalari 1 gulli , bittasi bir jinsli erkak gul bo ‘ lib , ikkinchisi ikki jinsli gul . Boshqacha qobiqlari ikkitadan ko ‘ p . Bu oilachaga bir qancha muhim ekinlar kiradi . Eng muhimlari makkajo ‘ xori avlodi ( Zea ) , jo‘xori avlodi ( Sorghum ) (bu avlod oddiy jo‘xori, oq jo‘xori, qand jo‘xori, sudan o‘ti, g‘umay kabi o‘simliklar kiradi), shakarqamish avlodi ( Saccharum ), tariq avlodi ( Panicum ) Suli avlodi ( Avena ), Chalov avlodi ( Stipa ), Sholi avlodi ( Oryza ), Silen avlodi ( Aristida ) kabilar hisoblanadi.

Makkajo‘xorilar turkumi - Zea mays • 1 yillik don o‘simlik. Poyasining bo‘yi 1-3 m gacha boradigan va bundan balandroq bo‘ladi,uchidan changchi boshoqchali ro‘vak, pastki qismlaridan esa murakkab to‘pgullar chiqaradi. Barglari navbat bilan joylashgan, cho‘ziq shaklda. Gullari - bir jinsli, mayda, gul qo‘rg‘oni yo‘q. Mevasining rang tusi har xil, ancha yirik bo‘ladigan yalang‘och don. • Hamma joylarda ekiladi asl vatani janubiy Amerika Makkajo‘xori popugida sintosterol, stigmasterol, efir moyi, S va K vitaminlar, alkaloidlar organik kislotalar va boshqa moddalar bor. • Tibbiyotda makkajo‘xori popugi siydik o‘t haydaydigan vosita sifatida tavsiya etiladi. • Qo‘ng‘irboshsimonlar kenja oilasi - Poaeoideae. • Boshoqchalari bir yoki ko‘p gulli. Bu oilaga o‘z ichiga muhim don va yem - xashak o‘simliklarini qamrab oladi. Bu oilachaga qo‘ng‘irbosh avlodi Roa javdar avlodi ( Secale ) , Arpa avlodi ( Hordeum ) kabilar kiradi.

Sulilar turkumi - Avena • Bo‘yi 120 sm gacha boradigan, poyasi yalong‘och bo‘ladigan bir yillik o‘tsimon o‘simlik. Poyasi ichi kovak bo‘lib, qavarib chiqib turadigan qattiq bo‘g‘imlari bor. Barglari uzun nashtarsimon uchi o‘tkirlashib kelgan. Gullari - ikki jinsli, mevasi boshoqlarda bo‘ladigan cho‘zinchoqroq shaklli don. • May iyulda gullaydi, doni iyun - avgustda yetiladi. • Suli donlarida anchagina (16% gacha) oqsil, uglevodlar yog‘ moddalari klechatka, va ko‘pgina makro va mikroelementlar bor. Unda avenin degan alkaloid va efir moyi ham bor. Shuni takidlab o‘tish kerakki ekiladigan suli egallaydigan maydon jihatidan jahon xo‘jaligida g‘alla ekinlari orasida 4 - o‘rinda turadi. (bug‘doy, makkajo‘xori, sholilardan keyin) Zamonaviy tabobatda sulidan tayyorlangan qaynatmalar siydik o‘t, yel haydovdigan va odamni terlatadigan xossalarga ega ekanligi aniqlangan. Suli yallig‘lanishga qarshi ta’sirga ham ega bo‘lib markaziy nerv sistemasi va yurak ishini ham yaxshilaydi.

ADABIYOTLAR • 1. L.I.Kursanov.,N.A.Komarnitskiy ,Meyyer K.M.va boshqalar. Botanika II tom.T."O‘rta va Oliy maktab" 1963 y. • 2. V . A . Bur ы gin . F . X . Jongurazov Saidov J . K . va boshqalar . Botanika va o ‘ simliklar fiziologiyasi . T ," O ‘ qituvchi " 1972 yil . • 3. V . G . Xrjanovskiy . Kurs obshey botaniki . Chast II . M . Iz - vo " V ы sshaya shkola "1982 god . • 4. I . Xamdamov ., I . Shukurullayev ., YE . Tarasova . va boshqalar . Botanika asoslari . T ., Mehnat 1990 yil . • 5. G . P . Yakovlev ., V . A . Chelomb ы tko . Botanika . M . Iz - vo " V ы sshaya shkola " 1990 god . • 6. Xolida Mirfayoz qizi Maxkamova. Botanika.T. «O‘qituvchi» 1995 yil. • 7. V. Karimov, A. Shomahmudov «Xalq tabobati va zamonaviy ilmi tibda qo‘llaniladigan shifobaxsh o‘simliklar. » T. «Ibn Sino» nomidagi 1995 yil • 8. X.X. Xolmatov , Z.X. Habibov O‘zbekistonning shifobaxsh o‘simliklari. Toshkent, «Meditsina» , 1976 yil

O'xshashlar

Botanikaning bo’limlari. O’simliklarning ahamiyati

O’simliklarning qayta tiklanishi va ko’payishi

O’simliklarning yorug’lik omiliga ko’ra guruhlarga ajratilishi

Gulli o’simliklarning xilma xilligi va tarqalishi

Floramizda yovvoyi holda o’suvch dorivor o’simliklarning turlari