O’simliklarning qayta tiklanishi va ko’payishi - Botanika - Slaydlar

O’simliklarning qayta tiklanishi va ko’payishi

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

140.8408203125 KB

Ko'chirib olish

O’SIMLIKLARNING QAYTA TIKLANISHI VA KO’PAYISHI Reja: 1. O‘simliklarda ko‘payish jarayoni 2. Jinssiz va jinsiy ko‘payish 3. Vegetativ ko‘payishwww.arxiv.uz

O‘simliklarda ko‘payish jarayoni xilma-xil yo‘llar bilan boradi. Tuban o‘simliklar asosan jinssiz yo‘l bilan, ya’ni sporalar yordamida ko‘payadi. Yuksak o‘simliklar da - jinsiy ko‘payish, ya’ni jinsiy gametalar hosil qilish va ularning qo‘shilib, yangi organizm – zigota hosil qilishi asosiy ko’payish usuli hisoblanadi. www.arxiv.uz

 Jinsiy ko‘payish gulli o‘simliklarga anchagina imtiyozlar beradi, ya’ni ko‘payish koeffitsiyenti yuqori bo‘lishi bilan birga hosil bo‘lgan urug‘larni uzoq xududlarga tarqalishi, turli sharoitlarga tushib o‘sishi va rivojlanishi uchun imkoniyat yaratiladi. Bundan tashqari urug‘ o‘zida ikki organizmning irsiy materiallarini saqlagani uchun evolyutsiya jarayonida tabiiy tanlanish uchun material bo‘lib xizmat qiladi. Jinsiy ko‘payishda o‘simlik tamoman qaytadan yangilanadi.www.arxiv.uz

Suvo‘tlar, zamburug‘lar, yo‘sunsimon va paporotniklarda jinssiz ko‘payish jarayoni mitoz yoki meyoz bo‘linish natijasida hosil bo‘lgan maxsus hujayralar — sporalar yordamida amalga oshadi. Sporalar maxsus organlarda— sporangiylarda hosil bo‘ladi. Sporalar mitoz bo‘linish natijasida hosil bo‘lsa mitosporalar, meyoz bo‘linish natijasida bunyodga kelgan bo‘lsa meyosporalar (paporotnik, yo‘sinlarda) deb ataladi. www.arxiv.uz

 Mitosporalar o‘zida xromosomalarning diploid to‘plamini (2n), meyosporalar gaploid to‘plamini (n) saqlaydi. Mitosporalar ona organizmlarga o‘xshash individlarga aylanadi. Meyosporalar esa (ayrim suv o‘tlaridan tashqari) ona organizmga o‘xshash individlarga aylana olmaydi, chunki ular jinsiy jarayon bilan gallanishi kerak. Shuning uchun meyosnoralardan maxsus o‘simta (zarostok) hosil bo‘ladi. Bu o‘simtada jinsiy hujayralar – gametalar yetiluvchi jinsiy organlar shakllanadi. Ko‘pchilik sporalar harakatlanishi uchun xivchinlarga egadirlar, bu holda spora zoospora deb ataladi.www.arxiv.uz

 Jinsiy ko‘payish o‘simliklar dunyosida keng tarqalgan bo‘lib, bu jinsiy qo‘shilish jarayoni bilan boradi. Jinsiy qo‘shilish jarayonida 2 ta jinsiy hujayra – gametalar qo‘shilib zigotaga aylanadi. Gametalar o‘zlarida xromosomalarning gaploid (n) to‘plamini saqlaydi. Hosil bo‘lgan zigota diploid to‘plamga (2n) egadir. Gametalar gametangiy deb ataluvchi maxsus organlarda yetiladi. Ko‘pchilik tuban o‘simliklarda gametangiy rolini yakka hujayra bajarsa, yuksak o‘simliklarda u ko‘p hujayralidir.www.arxiv.uz

O‘simlikning jinsiy ko‘payishi: A- izogamiya; Б- geterogamiya; В -oogamiya A. Izogamiya (izo-teng) - jinsiy qo‘shilish jarayonida shakli va kattaligi bilan farq qilmaydigan harakatchan gametalar qatnashadi. Izogamiya suv o‘tlari va zamburug‘larda keng tarqalgan. Б. Geterogamiya (getero - har xil) - jinsiy qo‘shilishda shakli va kattaligi turlicha bo‘lgan gametalar ishtirok etadi. Geterogamiya ko‘pchilik suv o‘tlarida uchraydi. В. Oogamiya (oon - tuxum hujayra) - qo‘shilish jarayonida ishtirok qilayotgan gametalardan biri xivchinlarga ega bo‘lmaydi, shakli ovalsimon yoki dumaloq bo‘lib harakatlanmaydi. Bu gameta tuxum hujayra deb ataldi. Ikkinchi gameta kichik va harakatchan bo‘lib, katta yadro va xivchinga ega bo‘ladi. Oogamiya o‘simliklar orasida eng keng tarqalgan jinsiy qo‘shilish usulidir.www.arxiv.uz

Nasllar gallanishi 1-suvo’tlari vaburug’larda, 2-yo’sunsimonlarda, 3-qirqbo’g’imlar, plaunlar va paporotniksimonlarda, 4-urug’li o’simliklarda. Rasmda 1ta chiziq – gaplofaza yoki gametofit; 2ta chiziq –diplofaza yoki sporofit; …… . -meyoz bo’linish; + belgisi- jinsiy qo’shilish jarayoni. www.arxiv.uz

Vegetativ ko‘payish xossasi prokariot va eukariot o‘simlik organizmlarining hammasiga xosdir. Vegetativ ko‘payish o‘simliklardagi regeneratsiya (re - qaytadan, generatio - tiklanish) qilish qobiliyati bilan chambarchas bog‘langan. Prokariot organizmlarda (bakteriya, ko‘k-yashil suv o‘tlari) bu jarayon hujayraning ikkiga bo‘linishi bilan bog‘liq bo‘lsa, yuksak o‘simliklarda jarohatlangan yerning tiklanishi, ayrim hollarda jarohatlangan qismlarning o‘rniga yangi organlarning hosil bo‘lishi bilan boradi. O‘simliklarning o‘z qismlarini tiklay olish qobiliyatiga regeneratsiya deyiladi.www.arxiv.uz

Vegetativ ko‘payish tabiiy va sun’iy vegetativ ko‘payishga ajratiladi. Faqat bir va ikki yillik o‘simliklargina tabiiy sharoitda vegetativ ko‘naymaydi. Tabiiy vegetativ ko‘payish ning quyidagi xillari uchraydi: ■ piyozboshlar yordamida (lola, chuchmomalar, piyozgul, boychechak, sarimsoq) ko‘payishi; ■ ildizpoyalar yordamida (qirqbo‘g‘im, tog’ rayhoni, bug‘doyiq, ajriq, g’umay) ko‘payishi; ■ gajaklar yordamida (qulupnay, g‘ozpanja, zemlyanika) ko‘payishi; ■ tuganaklar yordamida (kartoshka, batat, yer noki) ko‘payishi;www.arxiv.uz

■ ildizbachkilar yordamida (tol, terak, zirk, maymunjon, olcha, gilos, yantoq, semizo‘t, qoqio‘t); ■ tirik tug‘ish yo‘li bilan (qo‘ng‘irbosh, toshyorarlarning ayrim turlari, briofillyum o‘simligining barg qo‘ltig‘i va chetlarida murtak ildizchasi bor kurtaklar rivojlanib, bu kurtaklar ona organizmdan ajragandan keyin yangi o‘simlikka aylanadi); ■ qishlovchi kurtaklar yordamida (suvda yashovchi o‘qbarg o‘simligi kuzda o‘zida qishlovchi kurtaklar hosil qiladi. Bu kurtaklar kech kuzda ona o‘simlik halok bo‘lgandan keyin undan ajralib, suv tagiga cho‘kadi va qishlaydi. Erta bahorda bu kurtaklar suv yuziga suzib chiqib, yangi o‘simlik hosil qiladi); ■ tallom tanani bo‘linishi orqali (ko‘pchilik suvo‘tlari, lishaynik va zamburug‘larda tallom tanani bir qismi ajralib chiqib, yangi o‘simlikka aylanadi).www.arxiv.uz

Sun’iy vegetativ ko‘payish inson ishtirokida boradi. Uning quyidagi xillari keng tarqalgan: ■ qalamchalar yordamida (atirgul, anor, tol); ■ parxishlash; ■ payvandlash; ■ to‘qima bo‘laklarini sun’iy ozuqa muhitida (in vitro) o‘stirish yordamida (o‘simliklarning vegetativ qismidan olingan kichkina bo‘lagi yoki hujayrasi maxsus ozuqa solingan probirkada o‘stiriladi. Bunda bir dona o‘simlik bo‘laklaridan 1-2 million individni o‘stirish mumkin. Bu yo‘l bilan urug‘ berishi qiyin bo‘lgan yangi duragaylarningn yaxshi navlari ko‘paytiriladi. Masalan hozirgi kunda karam, makkajo‘xori, chinnigul, arpalarning navlarini seleksiya maqsadida ko‘paytirish shu yo‘l bilan amalga oshirilmoqda).www.arxiv.uz

O‘simliklar vegetativ ko‘payganda bir ona organizmdan bir qancha individlar hosil bo‘ladi. Bu individlar to‘plamiga klon deyiladi. Klonni tashkil qiluvchi individlar ona organizmga xos bo’lgan hamma xususiyat va belgilarni o‘zida saqlaydi.www.arxiv.uz

O'xshashlar

O’simliklarning hayotiy shakllari

Gulli o’simliklarning xilma xilligi va tarqalishi

Botanikaning bo’limlari. O’simliklarning ahamiyati

O’simliklarning inson hayotidagi ahamiyati va ularning xilma-xilligi

O’simliklarning yorug’lik omiliga ko’ra guruhlarga ajratilishi