O’simliklarning inson hayotidagi ahamiyati va ularning xilma-xilligi - Botanika - Slaydlar

O’simliklarning inson hayotidagi ahamiyati va ularning xilma-xilligi

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2296 KB

Ko'chirib olish

REJA: 1. Biosferada tirik organizmlarni xilma-xilligi. 2. Tuban o’simliklar. 3. Tuban o’simliklarni yashash sharoiti va xo’jalik ahamiyati. 4. Oliy o’simliklar.O’simliklarning inson hayotidagi ahamiyati va ularning xilma-xilligi www.arxiv.uz

Biosfera tirik orgaizmlarning ko’p xilma-xilligi bilan xarakterlanadi. Organizmlar o’rtasidagi avlodiy aloqalar, o’zaro aloqador bo’lgan taksonomik birliklar sistemasida aks ettiriladi.Taksonomik birliklar sistemasining asosiy birligi tur hisoblanadi. Ma'lum bir turga kiradigan o’simlik yoki hayvonlarni quyidagi umumiy xususiyatlari bo’ladi. 1. Ma'lum belgilar yig`indisining borligi. Ma'lum bir turga kiradigan o’simliklar yoki hayvonlar odatda bir-birlariga o’xshash bo’ladilar. 2. Kelib chiqishining umumiyligi. Bir turga kiradigan o’simliklar yoki hayvonlarning hammasi o’zining umumiy o’tmish avlodidan paydo bo’lgan. 3. Fiziologik xususiyatlar. Ba'zi xollarda bir turga qarashli bo’lgan organizmlarni xususiyatlari, ularni boshqa turga kiradigan organizmlar bilan chatishtirishga imkoniyat bermaydi. Bunday xususiyatlarga ko’payishning ma'lum mo’ljalda bo’lishi, bir-biriga yaqin bo’lgan turlarni yashash joyining turli xilligi, bir-biriga yaqin bo’lgan turlarni chatishtirishga to’sqinlik qiladigan instinkt va boshqalar kiradi. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

1. Geografik xususiyatlar. Xar bir turning ma'lum areali mavjud. Taniqli botanik- geograf olim Komarov V.L. (1938) tur o’tmishdagi umumiy ajdoddan, muhitning ta'sirida va hayot uchun kurashish natijasida dunyodagi boshqa tirik organizmlardan tanlanish asosida ajralgan avlodning yig`indidir deb ta'riflaydi. Turlar o’simlik yoki hayvonot dunyosining asosiy sistematik kategoriyasi bo’lib, u yana kichikroq geografik formalarga, ya'ni kenja turlarga bo’linadi. Kenja turlar tur areali doirasida joylashib ma'lum oblastga tarqalgan bo’ladi. Kenja turlar bir-biridan formasi jixatdan farq qiladigan morfologik irqlarga ya'ni turkumlarga bo’linadi. Bu farqlar bir xil turdagi o’simlikni turli xil sharoitda (suvda, qirg`oqda, qumda, tuproq erlarda, soyada yoki quyoshli joyda) o’sishi natijasida vujudga keladi. Bir-biriga yaqin bo’lgan turlar-avlodlarni, yaqin bo’lgan avlodlar-oilalarni, yaqin oilalar -otryadlarni (qatorlarni), yaqin otryadlar (qatorlar) sinflarni, yaqin sinflar tiplarni tashkil qiladi. Hayvonlar turlarining miqdori (1000000-1,500000) bo’lib o’simliklar turlari miqdoridan (350,000-500000) ko’pdir. Hozirgi vaqtda hayvonlardan eng rivojlanayotgan tiplari oyoqbug`unlilar (qisqichbaqalar, o’rgimchak, xasharot), malyuskalar va xordalilar, o’simliklardan esa, yopiq urug`lilar, va zamburug`lar hisoblanadi. www.arxiv.uz

Ko’pchilik o’simliklar va ќ ayvonlar o’rtasidagi farqni osongina aniqlash mumkin. Masalan o’simliklar assimilyasiya qiladi, ќ ayvonlar esa assimilyasiya qilishga qodir emas. O’simliklar ma’lum joyda yopishgan va ќ arakatsiz bo’ladi, ќ ayvonlar esa ќ arakatchandir. Ammo bu xususiyat ќ amma o’simlik va ќ ayvonot tiplari uchun xarakterli emas. Umurtqasiz va xatto xordali ќ ayvonlar o’rtasida ќ arakatsiz formalari uchraydi (korallar, gubkalar rakshaklilar, assidlar). Ba’zi o’simliklar esa ќ arakatchandir (suvutlari). O’simliklar va hayvonlar o’z tanasining ximizmi bilan ham bir-biridan farq qiladi. O’simliklarni hujayra devorlari azotsiz moddalardan ya'ni uglevodlardan (shakar S6N12O6) tashkil topgan, hayvonlarning xujayrali devorlari esa, azotli organik moddalardan (xitindan) iborat. www.arxiv.uz

Er sharining o’simliklar dunyosi ikkita yirik sistematik grupaga: tuban o’simliklar va oliy o’simliklarga bo’linadi. Tuban o’simliklar gruppasiga suvutlar, bakteriyalar, shilimshiqlar, zamburug`lar va lishayniklar kiradi. Tuban o’simliklar juda sodda - ildizsiz, bargsiz, tanasiz bulib talomli o’simliklar deb ataladi. yuksak o’simliklar gruppasiga moxlar, plaunlar, bug`unlilar, paporotniklar, ochiq urug`lilar va yopiq urug`lilar (gulli o’simliklar) kiradi. Ular ildiz, poya va barg kabi vegetativ organlarga ega. O’SIMLIKLARNI TIPLARI www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

Tuban o’simliklar gruppasi qo’yidagi o’simlik tiplaridan iborat. 1. Yshil suvutlar tipi- Chlorophyta yashil suvutlar tipiga bir xo’jayrali, ko’p hujayrali va kolonial organizmlarni (5700ga yaqin turi) kiradi. Ularning xo’jayra moddasi tarkibida faqat xlorofil pigmenti mavjud bo’lganligidan vakillarining barchasi yashil rangda bo’ladi. Yshil suvutlarning bir xo’jayrali vakillari mikroskopik organizmlardir. Kolloniya va ko’p xo’jayrali vakillari esa, ancha yirik bo’ladi, va 0,5m. gacha etadi. Bir xujayrali yashil suvo’tlar dumaloq, noksimon, cho’zinchoq, ko’p xo’jayralilari insimon, bo’tasimon shoxlangan, plastinkasimon, kolloniyali vakillari esa, sharsimon, tursimon kabi shakllarga ega. Yshil suvo’tlar vakillarining hujayrasi protoplazma, bir yoki bir necha yadro, xromatofor va vakual kabi qisimchalardan iborat. Yshil suvo’tlarning bir hujayrali vakillari xivchin deb ataluvchi qilchalarga ega bo’lib, ular yordamida suvda harakat qiladi. Ba'zi koloniyali vakillari ham shu xilda harakat qiladi. Ko’p hujayrali vakillari esa, o’zi yashayotgan joyiga (substratga) yopishib hayot kechiradi. Yshil suvo’tlar har xil ko’payadi. Ko’pchilik turlari vegetativ va zoosporalar hosil qilish bilan ko’payadi. Bunda hujayra mahsuloti 2-4-8-16-36-64 ta va undan ham ko’proq bo’lakka bo’linadi. Har bir bo’lak bir juft xivchin (qilcha) hosil qiladi va ona hujayrani parchalab tashqariga chiqadi va har biri o’ziga yangi hujayra po’sti hosil qilib, mustaqil organizm sifatida yashay boshlaydi. Ko’payishni bu usuliga jinssiz ko’payish deyiladi. Jinssiz ko’payish doim sharoit qulay bo’lgan taqdirda sodir bo’ladi va yil davomida bir necha marta takrorlanadi. www.arxiv.uz

Ammo yilning hamma fasllarida ham sharoit suvo’tlari uchun qulay bo’lavermaydi. SHuning chun noqulay sharoit yu z berganda ya'ni havo haroratini pasayishi, suvda oziq moddalarning kamayib ketishi va suvning qurib qolishi sodir bo’lganda, ular o’z hayotini saqlab qolish uchun jinsiy ko’payishga o’tadi. Jinsiy ko’payish ham jisissiz ko’payish jarayonidek hujyralarni bo’laklarga bo’lishi yo’li bilan boradi. Ammo ona hujayrani parchalab chiqqan xivchinli tanachalar mustaqil hayot kechirmasdan balki 2-tasi o’zaro juft-juft bo’lib qo’shilib oladi. O’zaro qo’shiluvchi bunday tanachalarga gametalar deyiladi. Gametalarni qo’shilishi natijasida hosil bo’lgan maxsilot zigota deb ataladi. Ana shu zigotalar qalin po’st bilan o’ralib oladi va suv tagida ch o' kib, qulay sharoit yu zaga kelguncha tinim davrini o' taydi. Tinim davri tugashi bilan zigotalar reduktsion, b o' linib 2 yoki 4ta yangi tanacha hosil qiladi. Bu tanachalar zoospora deyiladi. Zoosporalarni har biri bir juft xivchin hosil qilib, mustaqil organizim sifatida yashay boshlaydi. Yshil suv o' tlarning keng tarqalgan bir hujayrali vakillariga xlorokokk, xlorella, xlamidomanada, zignema, klosterium, desmidium kabilarni; k o' p hujayralilarga- ulotriks, klodafora, spirogira (baqat o' n), edoganium, ulva (dengiz salati) xara, nitella kabilarni; koloniya xolida yashovchilarga volvoks, evdorina, pandorina, suv t o' ri va boshqalar kiradi. www.arxiv.uz

Diatom suv o' tlar tipiga bir hujayrali va koloniya b o' lib yashovchi organizimlar (10000-15000turi) kiradi. Ular mikroskopik o' simliklardir. Diatom suv o' tlar yu maloq tayoqchasimon, qutichasimon va boshqa shaklda b o' lib, hujayralarini, p o' sti pektin moddasidan tashkil topgan va tashqi tomondan qumtuproq (sio2) bilan qoplangan. Diatom suv o' tlar hujayrasida xlorafil pigmentidan tashqari korotin pigmenti ham mavjud. SHuning uchun ularni rangi sariq yoki qang`ir sariqdir. Diatom suv o' tlar hujayrasining ichida yadro, vakuol, xromotofor va protoplazma kabi qisimlar bor. Ular asosan dengizlarda ba'zilari esa, k o' lmak suvlarda, zax yoki nam tuproqda yashaydi. Diatom suv o' tlar hujayrani ikki b o' lakka b o' linishi bilan k o' payadi. Bunda hujayraning katta (epiteka) va kichik (gipoteka) pallalari ikki tomonga ajralib har biri o' z navbatida yangi gipoteka hosil qiladi. Hujayra yil davomida bir necha marta b o' linib k o' payib turadi. K o' p b o' linish natijasida ma'lum vaqtda organizm juda kichrayib qoladi va b o' linolmay qoladi. SHunda ulardan 2-si o' zaro q o' shilib auksospora deb ataladigan spora hosil qiladi va o' sa boshlaydi (katta b o' ladi). Diatom suv o' tlardan pinnulariya, tsiklotella, navikulla, melozira, asterionella, surilella, tabellariya va xetotseros tabiatda keng tarqalgan. 2. DIATOM SUV O`TLAR – DTATOMEAE Dengizlarda yashovchi diatom suv o' tlar halok b o' lgach dengiz tagida ch o' kib, bir necha milion yillar davomida qalin qatlam hosil qiladi. Diatomit g`ovak va yngil b o' lganligidan undan termoizolachion materialar, g`ovak g`ishtlar va portlovchi modda-dinamit tayyorlanadi www.arxiv.uz

Qo’ng`ir suvo’tlar tipi faqatgina dengizlarda yashaydi. Ular 900 ortiq ipsimon yoki plastinkasimon tanali (talomli) ko’p hujayrali turlardan iborat. Qo’ng`ir suvo’tlarning kattaligi 30- 40 sm dan to 1- 4 metrgacha bo’ladi. Qo’ng`ir suvo’tlarning hujayrasida xlorofil, fukosantin, karotin pigmentlari mavjud. SHuning uchun ularning rangi qo’ng`ir yoki sarg`ish qo’ng`irdir. Quyosh nuri ta'sirida fotosintez protsessi ro’y beradi va hujayrada qand, (uglevod) kabi oziq moddalar (karbon suvlar) to’planadi. 3. QO`NG’IR SUVO`TLAR – PHACOPHUTA Qo’ng`ir suvo’tlari jinssiz va jinsiy ko’payadi. Ko’payish harakatchan zoosporalar va harakatsiz sporalar hosil qilish yordamida yu z beradi. Qo’ng`ir suvo’tlarning ko’pchiligi sovo’q va o’rtacha iqlimli dengiz va okenalarda uchraydi. Sargassum deb atalivchi bir gruppa qo’ng`ir suvo’tlar tropik dengizlarda uchraydi. Qo’ng`ir suvo’tlarning eng keng tarqalgan vakillari ektokartus, laminariya, diktiota, sargassum, dilofus, sfatselyariya, makratsistis, tsistozira va alariyadan iborat. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

Bu tipdagi suvo’tlar ham (2500 tur) huddi qo’ng`ir suvo’taridek deyarli favqat dengiz va okean organizmlaridir. Ba'zi qizil suvo’tlar chuchuk dangizlarda ham uchraydi. Qizil suvo’tlar ko’pincha ipsimon va plastinkasimon shakllarga ega. Hujayrasining xromatoforida fikoeritrin pigmentining borligidan suvo’tlar qizil, po’shti qizil va qoramtir qizil rangga ega. Qizil suvqo’tlar jinssiz va jinsiy ko’payadi. Jinssiz ko’payish sporalar yorlamida, jinsiy ko’payish esa oogam usulida boradi, ya'ni sporogon karpogon deb ataluvchi ichida suv oqimi yorlamida harkatsiz erkaklik jinsiy su yu qlikni qo’yilishi natidjasida yu z beradi.QIZIL SUVO`TLAR -RHODOPHTA Fotosintez protsessida qizil suvo’tlar quyoshdan kelayotgan yashil va ko’k nurlardan foydalanadi. Bu holat uning yashil va qo’ng`ir suvo’tlarga nisbatan katta chuqurpliklarda yashashi uchun imkoniyat beradi. Qizil suvo’tlari qo’ng`ir suvo’tlarga nisbatan issiq sevardir. Ba'zan ularning hujayra qobiqlarida SaSO3 va MgCO3 to’planadi. Qizil suvo’tlardan batraxosperium, bangia, deleseriya, porfira, nemalion, kallitamion, karallina va filoforalar keng tarqalgan. www.arxiv.uz

Bu tipdagi suvo’tlarga eng sodda tuzilgan bir hujayrali, ko’p hujayrali va kolonial organizmlar kiradi. Ko’k-yashil o’simliklarni hujayrasida yashil rang beruvchi xlorofil, ko’k va qizil rang beruvchi fikotsian va fikoeritrin pigmentlari mavjud bo’lib, ular birgalikda o’simlikni ko’k-yashil rangga bo’yab turadi. Hujayra yadro, pireniod va xromotofor kabi qismlarga bo’lingan emas. Bu o’simliklar proterozoy erasida paydo bo’lib tarqala boshlagan. KO`K-YSHIL SUVO`TLAR-Cyanophyta Ko’k-yashil suvo’tlar xo’jayraning ikki yoki bir necha bo’lakka bo’linishi bilan ko’payadi. Bunday ko’payishga vegetativ yo’l bilan ko’payish deyiladi. Ko’k-yashil suvo’tlardan xrookokk, lingbiya, astsilyatoriya, anabena, xromulina va nostok keng tarqalgan. Ko’k-yashil suvo’tlar tabiatda va xilma-xil sharoitda juda keng tarqalgan. Ularni ko’lmak chuchuk suvlarida, dengiz suvlarida, nam yoki otqoqli tuproqlarda, daraxtlarni po’sitloqlarida, ariq bo’ylarida, qor va muzlarning ustida uchratish mumkin. Bundan tashqari ko’ko’-yashil suvo’tlardan xrookok va nostok zamburug`lar bilan birga yashab lishayniklarni hosil qiladi. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

Suvo’tlar proterozoy davridan buyon ma'lumdir. Er sharida uchraydigan suvo’tlarning yashash sharoitiga ko’ra uch gruppaga: plankton, bentos va tuproq suvo’tlari gruppasiga bo’lish mumkin. Suvo’tlarining yashash sharoiti Plankton suvo’tlari deb suv qatlamida suzib yashovchi suvo’tlarga aytiladi. Ular dengiz suvo’tlarida 100 metrgacha chuqurlikda, chuchuk suvdlarda esa. 10 mertgacha chuqurolikda yashaydi. Plankton holda yashovchi diatom o’simliklradan planktonella, flogilariya, tabellariya; yashil suvo’tlardan pediasturm, desmidium, xlorokokk, ko’k yashil suv o’tlardan anabena, anabekopsis va boshqalarni ko’rsatish mumkin. Bentos suvo’tlari-suvni tagida, turli xil substratda ypishib yashovchi suvo’tlardir. Suv qatlami litoral, sublitoral va elitoral qavatlarga bo’linadi. Litoral qatlam dengiz suvining ko’tarilib-pasayib turuvchi eng ustki sathi bilan eng pastki sathigacha bo’lgan qatlamni o’z ichiga oladi. Bu qatlamda qo’ng`ir, qizil va yashil suvo’tlarning ba'zi vakkilari uchraydi. www.arxiv.uz

Sublitorial qatlam suvning pasaygan sathidan boshlab, 40 mertgacha chuqurlikda bo’lgan qatlamni o’z ichiga oladi. Bu qatlamda qo’ng`ir suvo’tlarni laminariya kabi va qizil suvo’tlarning ba'zi vakillari uchraydi. Elitoral qatlam 40 metrdan 100 mertgacha bo’lgan suv qatlamini o’z ichichga oladi. Qatlamda asosan qizil suvo’tlarni ba'zi vakilari uchrab ularni hayoti 2-4-dan to 10-12 yilgayacha davom etadi. Tuproq suvo’tlariga-nam tuproqlarning betida, tuproq qavatida, daraxtlarning po’stloqlarida yashovchi ko’k-yashil, yashil va diatom suvo’tlarini ba'zi vakillari kiradi. M.M.Golerbaxning ma'lumotiga ko’ra MDH territoriyasi tuproqlarida 257 xil suvo’tlar mavjud. yu qorida ko’rsatilgan suvo’tlari, harorati to 75-930 gacha bo’lgan issiq buloqlarda, tog` muzliklari va qorlari ustida Novaya Zemlya, Frants Iosif erlarining qor va muz qoplamlari ustida o’sadi. www.arxiv.uz

Suvo’tlar tuproq hosil qilish protsessida ayniqsa tog` qoyalarini parchalashda va sahrolardagi taqirlarda tuproq hosil qilishda katta rol o’ynaydi. Suvo’tlar suvda yashovchi hayvonlar uchun zarur bo’lgan kisdlorod gazini etkazib beradi va ularga baliqlarga ozuqa sifatida xizmat qiladi. Yshil suvo’tlardan "dengiz salati" (ulva) va qo’ng`ir suvo’tilardan "dengiz karami" (laminariya) oziq ovqat sanoati uchun katta ahamiyatga ega. Meditsinada suvo’tlardan yod, A, V, V1, V2, S, D vitaminlari turli kasalliklarni davolashda (balchiqda davolanish) foydalaniladi. Qo’ng`ir va qizil suvo’tlarning vakillari gijja tushuruvchi dori sifatida ishlatiladi. Suvo’tlarni qoldiqlari turli xil mineral moddlarga boy bo’lgani uchun xalq xo’jaligida xomashyo sifatida ishlatiladi. Suvo’tlar suv transportida va gidrotexnikada dengiz chuqurligini belgilash uchun xizmat qiladi. SUVO`TLARNING AMALIY AHAMIYTI www.arxiv.uz

Bakteriyalarni 3-6 ming turi bor. Ularga asosan bir hujarali va qisman ipsimon shoxlangan koloniyali rangsiz mikroskopik orgnizmlar kiradi. Bakteriyalar har qanday sharoitga tez moslashish xususiyatiga ega va er sharining hamma joyida yashaydi. Bakteriyalar tuproqda, chuchuk va dengiz suvlarida, oziq-ovqg`at mahsulotlarida, o’simlik, hayvonot va odam tanasining sirtida va ichida, ularning chirindi qoldiqlarida, tog` va muzlarda, havoning 10 km gacha bo’lgan qavatida juda ko’p miqdorda uchraydi. Ba'zi hisoblarga ko’ra 1 gram tuproqda 100 millionlab, oqar suvning 1 sm3 bir necha yuzlab, iflos suvlarda 100 milliongacha, shahar parklarini 1 m3 havosida 10000 gacha, 1 sm3 yaxshi sifatli sutda 500 minggacha bakteriya borligi aniqlangan. Bakteriyalar sharsimon, tayoqchasimon, vergulsimon, paketsimon va marjonsimon shakllarda bo’ladi. Ular juda oddiy tuzulishga ga bo’lib, tanasi hujayra po’sti bilan o’ralgan. Hujayra ichida 20-80 % gacha oqsil modda va boshqa protoplazma mahsulotlari joylashgan. Bakteriyalar hujayraning bo’linishi bilan ko’payadi. SHaroit noqulay bo’lgan taqdirda ular o’z hujayrasi tarkibidagi suvni bir qismini chiqarib yuboradi. Hujayradagi zapas oziq moddalar to’planib, qalin po’stga o’raladi va harakatsiz spora holatiga o’tib tinim davrini kechiradi. Qulay sharoit yuzaga kelishi bilan ularni ba'zilari bir, ikki va ko’p miqdorda xivchin hosil qilib, shu xivchinlar yordlamida, qolganlari esa tanasining bo’kilishi yoramida harakat qiladi. Bakteriyalar yashash muhitiga ko’ra ikki shgruppaga aerob (kislorodli) va anaerob (kislorodsiz) muhitda yashovchi bakteriyachlarga bo’linadi. Bakteriyalarning ko’pchiligi rangsiz (xlorofilsiz) bo’lganligidan tayyor ovqat hisobiga (geterotrof) yashaydi. BAKTERIYLAR-Schizorhyta www.arxiv.uz

Bakteriyalar tabiatda va odamlar hayotida juda muhim rol o’ynaydi. Ularning eng afzal tomoni shundaki ular organik moddlaraning ya'ni (barcha o’simlik, hayvonlar va kishilarning o’lik qoldiqlarining) tezda parchalab yuborish xususiyatiga ega. Bakteriyalar bo’lmaganda Er yuzida mavjud bo’lgan tirik organizmlarni o’lik qoldiqlari butun Er betini, suv va havo bo’shlig`ini to’ldirib yuborgan bo’lur edi. Bakteriyalarning ba'zilari o’simlik va hayvonlarda yashab ularni turli xil kasalliklar bilan kasallantiradi. Bunday bakteriyalar patogen (kasallantiruvchi) deyiladi. www.arxiv.uz

ZAMBURUG’LAR -Fungi (70-100 ming turi bor) Zamburug`lar tuban o’simliklarni eng keng tarqalgan turi hisoblanadi. Ularning ko’rinishi rangsiz bo’lib, geterotrof hayot kechiradi. Zamburug`larni tanasi bir necha ingichka ipchalardan tuzilgan bo’lib, bu ipchalarning har biri gifa deb ataladi. Gifalarning bir nechasi o’zaro tutashib, shohlangan shaklli vegetativ tana hosil qiladi. Bunday tana mitseliy deb ataladi. Zamburug`lar er sharida juda keng tarqalgan. Ularning ko’pchiligi o’simlik va hayvonlarning o’lik qoldiqlari hisobida hayot kechiradi. Bunday zamburug`lar saprofit hisoblanadi. Ba'zi zamburug`lar tirik o’simlik va hayvonlar tanasida uchrab o’zining gaustorlari - organlari yordamida shu organizmlar tanasidagi oziq moddalarni so’rib hayot kechiradi va parazit zamburug` deb ataladi. Yna bir tur zamburug`lar suvo’tlari bilan hamkorlikda yashab simbioz hayot kechiradi. Zamburug`larni ba'zi turlari o’rmon daraxtlarinig ildizida yashab, ularning ildizlarini chuqurroq va kengroq yoyilib tarqalishiga ko’maklashadi va o’zi ham shu ildiz hisobiga oziqlanadi. Zamburug`lar tipiga oddiy ko’z bilan ko’rinmaydigan mayda organizmlardan tortib, oyoqcha (tana) va qalpoqchadan tashkil topgan hamda ovqat sifatida ishlatiladigan ancha yirik zamburug`lar kiradi. www.arxiv.uz

Zamburug`larni hujayrasi po’st bilan o’ralgan. Tuban vakillarida hujayra po’sti pektin va ba'zi tsellyulozali moddalardan, yuksak vakilarida esa, azotli moddalar aralashgan karbon suvlar (polisaxarid va xitin) dan tashkil topgan. Hujayra ichida ko’p sondagi yoki bittadan yadro, bir yoki bir necha vakuol, zapas oziq moddalarga (yog`, glikogen, valyutin) ega bo’lgan protoplast joylashgan. Zamburug`lar vegetativ, jinssiz va jinsiy ko’payadi. Vegetativ ko’payish zamburug`larni tanasini (mitseylisini) bir necha bo’laklarga yoki ayrim hujayralarga bo’lishnishi yo’li bilan yuz beradi. Jinsiy ko’payish bitta yoki boshqa-boshqa mitseylidagi ikkita gifaning bir-biriga yaqinlashishi va ularni hujayra mahsulotlarini o’zaro qo’shilishi natijasida bo’ladi. Zamburug`lar tana tuzulishi va ko’payishi xususiyatlariga ko’ra arximitset, fikomitset, askomitset va bazidiomitset deb ataluvchi zamburug`lar gruppalariga bo’linadi. Arximitset zamburug`lar gruppasiga karam ko’chatlarida parazit holda yashaydigan olpidium (Olpidium lrossicae) va qarag`ay daraxtini suvga tushgan "gul" changida parazit holda yashaydigan rizofidium (Rhizophidium pollinus) kiradi. www.arxiv.uz

Fikometset zamburug`larga non va mevalar ustida tez-tez hosil bo’lib turadigan oq po’panak yoki mag`or va kartoshka ekinida parazit holda fitoftora (kartoshka zamburug`i) kiradi. Bazidiomitset zamburug`lar gruppasiga yog`ochli imoratlar sinchini chiritishga ishtirok etadigan uy zamburug`lari, tut, yong`oq, bodom va tol daraxtlari tanasida parazit holda yashaydigan po’panaklar, g`alla ekinlarida (arpa, bug`doy, juhori, tariq, so’li) hamda qamish, g`umay, ajiriq kabi begona o’tlarni bashog`ida don emas, balki qozon qorasiga o’xshash kukun hosil qiladigan qorakuya zamburug`lari, shu o’simliklarni poyasida va bargida sariq dog`lar, g`uborli kukunlar hosil qiladigan zang zamburug`lari, o’rmon daraxtlarini tagida o’sadigan va ovqat sifatida ishlatiladigan oq zamburug`, shampinon, belotus, gruzd, siroejek va maslenok kabi qalpoqchali zamburug`lar, hamda paganka, muxomor kabi zaharli qalpoqchali zamburug`lar kiradi. Oskomitset (xalitachali) zamburug`larga xamirni ko’pchitadigan achitqilar (drojja), ho’l mevalar ustida uchraydigan va penetsilin dorisini tayyorlashda ishlatiladigan penetsil va aspergil zamburug`lari, ba'zi g`alla ekinlarini donlarini zararlaydigan uzun tolali shoxkuya zamburug`i va ovqat sifatida ishlatiladigan qo’ziqorinlar kiradi. www.arxiv.uz

LISHAYNIKLAR-Lichenes (30000 tur) Lishayniklar yashil va ko’k yashil suvo’tlarni zamburug`lar bilan (bazidiyali va xaltachali zamburug`lar) birgalikda yashashidan tarkib topgan. Ichki tuzilishiga qarab lishayniklar ikki gruppaga gomeomer va geteromer lishayniklarga bo’linadi. Gomeomer lishayniklar ancha sodda tuzulishga ega bo’lib, asosan toshlarda va ba'zan daraxt po’stloqlarida yopishib yashaydi. Geteromer lishayniklar ancha murakkab tana tuzulishiga ega bo’lib, ular bargsimon va butasimon shaklda bo’ladi. Lishayniklar tallomini tashkil etgan tolalar (gifalar) tashqariga lishaynik kislotalarini chiqarib turadi. SHu kislotalar o’simlikni turli rangda bo’lishi, quyosh ta'siridan saqlanishi va lishayniklar tanasiga havo kirib turishida katta rol o’ynaydi. Lishayniklar Er sharining turli nuqtalarida Arktikadan Antarktikagacha bo’lgan tekislik va tog` tepaliklarida turli xil substratda o’sadi. Lishayniklar, ularni tashkil etgan suvo’tlarni hujayralarini oddiy bo’linishi va zamburug`larni sporalar hosil qilish (vegetativ) yo’li bilan ko’payadi. Bundan tashqari, lishayniklarni bargsimon va butasimon vakillari o’z tanasida sodiridiy (maxsus o’simtalar) hosil qilish, yopishqoq lishayniklar esa izidiy (marjondek cho’zilgan o’simtalar) lar hosil qilish yo’li balan ko’payadi. Lishayniklarni eg ko’p tarqalgan turlari kladoniya (bug’u moxi), setrariya, parmeliya, peltigeriya va oxroxeliyalar ќ isoblanadi. Ular bug’ular uchun oziq- ovqat, medisina uchun dori tayyorlash, parfyumeriya uchun atir va odekolonlar ishlab chiqarish ma ќ suloti sifatida xizmat qiladi.www.arxiv.uz

POYBARGLI OLIY O’SIMLIKLAR-CORMOPHITA MOXSIMONLAR-BRUOPHITA Moxsimonlar poya bargli yuksak o’simliklar tipiga kiradi. Ular o’rtacha va sovuq iqlimli joylarda torfli botqoqliklarni, moxli o’rmonlarni, moxli tundrani tashkil topishida ishtirok etadi. Moxlarda jinsiy naslni (gametofitni) jinssiz nasl ќ isoblangan sporofitga nisbatan kuchliroq taraqqiy etishi xarakterlidir. Ya’ni moxlar gametofit (jinsiy) nasl bo’lib, unda bir butun o’simlikni o’zida yoki boshqa- boshqa to’plarida jinsiy organlar (arteridiy va sogoniy) yetilishi xarakterli xususiyat ќ isoblanadi. Arteridda ikki xivchinli ќ arakatchan spermatozoidlar, sogoniyda esa bitta tuxum ќ ujayra yetiladi. Suv mu ќ itida xivchinli ќ arakatchan suyuqliklar (spermatozoidlar) tuxum ќ ujayrani otalantiradi. Natijada otalangan tuxum ќ ujayra ketma-ket bo’linadi va sporogon ko’sakchasi ichida ќ isobsiz sporalar ќ osil bo’ladi. Yetilgan sporalar sporogon ko’sakchasini chanoqlari ochilgach to’kiladi va bu sporalardan yangi moxlar o’sib chiqadi. MDH da va er sharining boshqa joylarida keng tarqalgan poya bargli moxlardan oq mox (sfagnum moxi), kakku zig`iri deb atalgan mox, O’rta Osiyo da keng tarqalgan funariya, brium va mnium moxlarini ko’rsatish mumkin. www.arxiv.uz

2.PAPAROTNIKLAR - Pteridophuta Bu tipdagi o’simliklarda gametofit naslga nisbatan sporofit nasl, o’simlik hayotida ustun turadi. Paparotniklar sporofit (jinssiz) nasl bo’lib, uning bargida yoki boshog`ida cheksiz sporalar hosil bo’ladi. SHu sporalar pishib etilgach to’kiladi. Har bir to’kilgan sporadan yosh o’simlik emas, balki o’simta deb ataladigan tallomdan iborat maxsus tana hosil bo’ladi. SHu tana o’zida arteridiy va sogoniy deb atalgan erkak va urg`ochi organlar hosil qiladi. Hosil bo’lgan arteridiyda ikki xivchinli spermatozoidlar, sogoniyda bittadan tuxumhujayra etiladi. Suv sharoitida spermatozoidlar tuxum hujayrani otalantiradi. Otalangan tuxum hujayradan murtak va murtakdan yosh o’simlik o’sib chiqadi. Paportniklar tashqi ko’rinishi, katta-kichikligi va ichki tuzilishiga ko’ra 5 sinfga (klass) bo’linadi. Psilofitsimonlar sinfi. Psilofitlar silur, devon davrigacha yashab keyin yo’qolib ketgan. Ular ildizsiz, poyasi ikkiga ayrilgan, shoxlangan, bo’yi 50 sm ga etadigan o’simliklar bo’lgan. Psilotsimonlar sinfi. Bu sinf vakillari hozirgi vaqtda Avstraliya, Yngi Zelandiya, Koreya va Yponiyaning tropik va subtoropik iqlim oblastlarida uchraydigan psilot (Psilotum) va tmezipteris (Tmezipteris) dan iborat. Ular ildizli poyasi ikkiga bo’lingan, shoxlangan, bo’yi 20 sm dan to 100 sm ga etadigan o’simliklardir. Plaunsimonlar sinfi. Bu sinfning daraxtsimon vakillari silur, devon va toshko’mir davrida yashab, keyin halok bo’lib ketgan. Ular tropik, subtropik, o’rtacha va hatto sovuq iqlim oblastlarida uchraydigan plaunlar, filloglozum, selagenella va pushnikdan iborat plaun tarkibida 50% yuqori sifatli moy bo’lganligi sababli raketa sanoatida, metall sanoatida detallarni pardozlash sifatida va meditsinada foydalaniladi.www.arxiv.uz

4. Bo’g`imsimonlar sinfi. Bu sinfning ko’p vakillari devon va karbon davrida yashab, keyin halok bo’lgan. Hozirgi vaqtda faqatgina o’tsimon qirqbo’g`inlar saqlanib qolgan. Ular er sharining Avstraliya va Yngi Zelandiyadan boshqa hamma joyida tarqalgan bo’lib 32 turni tashkil qiladi. Qirqbo’g`imlardan dala qirqbo’g`imi, qishki qirqbo’g`im va shoxlangan qirqbo’g`im MDHning turli rayonlaridag zax yoki nam tuproqlarida ko’p o’sadi. Ularni bo’yi odatda 60-100 sm, ammo Janubiy Amerika tropiklarida uzunligi 12-15 m gacha etadigan ilashib yoki yotib o’sadigan vakillari ham mavjud. Qirqbo’g`imlarni ba'zilari ekinlar orasida begona o’t sifatida (dala qirqbo’g`ini) o’sadi, qishgi qirqbo’g`inlar esa shimolda ko’p o’sadi va chorva mollari (cho’chqalar, bug`ular, uy hayvonlari) uchun em-xashak hisoblanadi. Meditsinada qirqbo’g`im tomoq va ko’krak kasalliklarini davolash uchun foydalaniladi. www.arxiv.uz

PAPOROTNIKSIMONLAR (QIRQQULOQLAR) sinfi. 10000 turi bor Paporotniksimonlar sinfining hozirgi vaqtda ko’proq saqlanib qolgan turlari ko’p yillik va bir yillik o’tsimon o’simliklardir. Ular erkak paporotniklar (Dryopteris filix- mas), ujovnik (Ophioglossum), sumbul (Adianthum), osmunda (Osmunda), botrixium (Botrychium), xelmintostaxis (Helminthostachys), asplenum (Aspleenium), suv qirqqulog`i (Salvinia), orlyak (Pteridium), marsilix (Mahsilia) va boshqalardan iborat. Bu o’simliklar Er sharining jazirama issiq cho’l joylaridan boshqa hamma joylarida uchraydi. Bundan tashqari nam tropik o’rmonlarda paporotniksimonlarni relikt shaklda saqlanib qolgan daraxt turini ham uchratish mumkin. Ular maratiya (Maratia) va angiopteris (Angiopteris) dan iborat. Bu daraxtlarni tanasi to’nkasimon bo’lib, undan ko’pgina oddiy yoki murakkab barglar hosil bo’ladi va bo’yi 3-4 metrga etadi. Paprotniksimonlarni xalq xo’jaligida ahamiyati katta. Erkak paporotniklar va avstraliya titovnigidan meditsinada gijja tushurish uchun foydalaniladi. Orlyak paporotnikini ildizi oziq-ovqat sanoatida pivo tayyorlash uchun ishlatiladi. Asplenum va sumbul uy dekarativ o’simligi sifatida foydalaniladi. www.arxiv.uz

O CH IQ URUG’LILAR - Gymnospermae 570-770 tur Ochiq urug`lilar va yopiq urug`li o’simliklarni tiplarini oldingi tiplaridan farqi shundaki, bu tip vakillarida urug` hosil bo’ladi. Urug` o’simliklarni asosiy ko’payishi organi bo’lib, urug` kurtak deb ataluvchi organda hosil bo’ladi. Ochiq urug`lilar tipining barcha vakillari urug` va urug`kurtak yopiq urug`lilardagidek tuguncha ichida emas, balki mevachabarg (megasporofil) deb ataluvchi organda hosil bo’ladi va tashqi tomondan maxsus po’st yoki parda bilan o’ralmasdan ochiq holda etiladi. Urug`li o’simliklarni sporali o’simliklardan yana bir farqi shundaki, ularda jinsiy nasl yoki gametofit nasl yanada ko’proq reduktsiyalangan (shaklan qisqarib juda oddiylashib qolgan) bo’lib, sporofit (jinssiz) naslda etiladi. Ma'lumki, gametofik naslda jinsiy organlar (arteridiy va ogoniy) hosil bo’lib, spermatozoid tuxum hujayrani otalantirish uchun suv muxiti bo’lishi shart edi. Urug`li o’simliklarda esa otalanish protsessi uchun suv muhiti shart emas va bu protsess shamol va hasharotlar yordamida amalga oshiriladi. Ochiq urug`lilar asosan daraxsimon bo’lib, bazilari esa butasimondir. Ular er sharining shimoliy qismida xususan o’rtacha iqlimli zonalarda va qisman tropik oblastlarda uchraydi. Ochiq urug`lilar devon davrida paydo bo’lib, mezozoy erasida hukumron bo’lgan. Ochiq urug`lilar tipining vakili bo’lgan sagovnikalar (susaya) deb ataluvchi sinf vakillari urug`li paporotniklarni bir tarmog`i sifatida mezazoy erasida keng tarqalib hukumronlik qilgan. Hozirgi vaqtda esa, ular Markaziy Amerika va Osiyoning turopik hamda subtropik oblastlarda saqlanib qolgan. Ochiq urug`lilar tipining hozirgi vaqtda yashab turgan (birdan-bir) kinkgo biloba (Sinkya biloba) deb ataluvchi vakili bo’lgan kingkolar sinfi uchlamchi davrda Er sharining xamma qismida shu jumladan O’rta Osiyoda ham o’sgan. Muz davriniing boshlanishi bilan ular yu qolib ketgan. Hozirgi kunda kinkgo biloba daraxti yovvoyi va yarim yovvoyi holda SHarqiy Xitoy va Yponiyaning ba'zi viloyatlarida saqlanib qolgan. Bu o’simlik er sharining ko’pchilik botanik bog`larda dekarativ o’simlik sifatida o’stiriladi. Ginkgo Toshkent, Andijon va Samarqandda ham uchraydi. U chiroyli bo’yi 30 m ga etadigan elpig`ichsimon bargli ikki uyli o’simlikdir (uning bir shoxida urg`ochi, bir shoxida erkak gullar etiladi shuning uchun ham ikki uyli o’simlik deyiladi). www.arxiv.uz

Ochiq urug`lilarni hozirgi vaqtda Er sharida eng keng tarqalgan sinfi nina barglilar sinfi hisoblanadi. Ninabarglilar Er sharining sovuq (tayga) va o’rtacha iqlimli poyaslarida o’sadi va qalin o’rmon hosil qiladi. Ba'zi ninabarglilar issiq poyaslarda ham uchraydi. Ninabarglilarni ko’pchiligini bargi qattiq, ensiz, ninasimon va ba'zan tangasimon bo’ladi. Barglari shoxlarda spiral yoki qarama-qarshi joylashgan. Ninabarglilarni ko’pchiligi doim yashil o’simliklar bo’lib, ularni bargi har 2-3 yilda sekinlik bilan eski bargni o’rniga yosh barglarni chiqishi bilan almashadi .Ningabarglilar sinfi tissdoshlar (20 tur) podokarpusdoshlar (130 tur), arakuariyadoshlar (40 tur), qarag`aydoshlar (240 tur), taksoudimdoshlar (15 tur) va archadoshlar (145 tur) oilalaridan iborat. SHulardan oddiy tiss (Taxis voccata) Kavkaz va Qrimda, sharq tissi (Taxis cispidata) Uzoq SHarq, Amur xavzasi va Soxalin orolida, Podokarpuslar (podocapus) turkumi Avstraliya, Yngi Zellandiya va Osiyoning tropik mintaqalarida (tog`larda) o’rmon hosil qiladi. Agatis (Agatis) turkumi Yngi Zelandiya, Filippin va Malay orolida tarqalgan bo’lib, bo’yi 30 metrga etadigan daraxtdir. Araukariya (Araukaria) Avstraliyada, Janubyi Amerikada va Yngi Gvineyada uchraydi. U balandligi 60 metrgacha etadidigan chiroyli daraxtdir. Qarag`a ydoshlar oilasidan qarag`ay (Sanobar-Pinus), qora qarag`ay (Pikea), oq qarag`ay (Abies), tilog`och (Sarin), kedr (Cedrus), taksiodiumdoshlar oilasidan mamont daraxti (Seyuoia), botqoq kiparisi (Taxodium), kriptomeriya (Cruptomeria), Sekvoyodendron (Seyuosadendron), Metasekvoya (Metaseguoja), tayvaniya (Taiwaania), archadoshlar oilasidan kiparis (Cuppessus), tuya (Thusa), mikrobiota (Mierobiota), tegirakliks (Tetrachinis), kallitris (Callitris), archa (Juniperus) kabi turkumlarning bir necha turlari Er sharida keng tarqalgan. www.arxiv.uz

YOPIQ URUG’LILAR -Angiospermae yoki gulli o’simliklar- Anthophuta YOpiq urug`li o’simliklar mezozoy erasining ikkinchi yarmidan boshlab paydo bo’lgan bo’lib, hozirgi vaqtda eng ko’p va eng keng tarqalgandir. Bu tip vakilari Er sharida ma'lum bo’lgan 500 000 o’simlik turini yarmidan ko’p turini tashkil qiladi. YOpiq urug`li o’simliklar eng oliy o’simlik tipi bo’lib u boshqa tip o’simliklardan qo’yidagi belgilari bilan ajralib turadi. YOpiq urug`li o’simliklarning urug`chissi tuguncha, ustuncha va tumshuqcha kabi qismlardan iborat bo’lib, bir yoki bir necha meva bargining chetlarini birlashishidan tashkil topgan, tugunchada joylashgan. Tushuncha ichida urug`kurtak etiladi. Urug`kurtak ichida esa urug` hosil bo’ladi. SHunday qilib urug` va urug`kurtak tuguncha ichida yopiq holda hosil bo’ladi. SHunga ko’ra bu tip vakillari yopiq urug`lilar deb ataladi. YOpiq urug`lilarda changchi (otalik) va urug`chi (onalik) deb atalgan organlar haqiqiy gul hosil qiladi. YOpiq urug`lilarnin changlanishi va urug` mevalarining tarqalishi nihoyat xilma-xil vositalar ya'ni shamol, suv, hashorat va qushlar yordamida sodir bo’ladi. Ular morfologik (tashqi ko’rinish) va anatomlik (ichki tuzilish) jihatdan juda xilma-xil va yuksak darajada tuzilishga ega. SHunday qilib yopiq urug`lilar urug`ining tashqi muhit ta'sirida nihoyat chidamli va moslashgan bo’lishi bu tip vakillarini Er sharida keng tarqalishiga va hukmron bo’lishiga sabab bo’lgan. Professor M.I.Galenkinning taxmin qilishicha bo’r davrida kosmik sabablarga ko’ra Erga quyosh nuri ko’proq tushib, namlik miqdori kamaya borgan. Bu noqulay sharoitga faqat yopiq urug`lilar bardosh bera olgan va moslashaolgan. Natijada o’zgargan sharoitga chidamsiz (mox, paporotnik va ochiq urug`lilar) arxeogoniyli o’simliklar Er yuzidan yuqola borgan, gulli o’simliklar esa, ko’proq tarqala borgan. SHuning uchun hozirgi vaqtda yopiq urug`lilarni daraxtsimon, bo’tasimon va o’tsimon vakillari er sharining shimoliy, janubiy, g`arbiy va sharqiy qismlarida ko’p uchraydi. www.arxiv.uz

YOpiq urug`lilar tipining bir yillik o’t o’simliklari o’z taraqqiyot tsiklini 1,5-2 oy ichida tamom qiladi. Daraxt o’simliklari esa, bir necha ming yilgacha yashaydi. Masalan mamont daraxti va baobab daraxti 3-4 va hatto 6 ming yil hayot ko’radi. YOpiq urug`li o’simlik tipi ikki sinfga: bir pallali va ikki pallali sinfga bo’linadi. Ikki pallali sinfga magnoliya, lavr, annanad, muskat, ayiqtovon, zirk, nilufar, rafleziya, nepenta, ra'nogul, jasmin, semirbarg, dukakdoshlar, yorongul, baobab, sterkuliya, gulxayri, sutlama, pista, zarang, itjumurta, tok, araliya, choy, ko’knorgul, karam, binafsha, chinnigul, yong`oq, murch, tol, qayrog`och, kazuarin, primula, veresk, buk, qovoq, qo’ng`iroqgul, ituzum, pechak, sho’ra, yulg`un, zaytun va boshqa o’simlik oilalari kiradi. Bir pallalilar sinfiga ham bashoqlilar, lolagul, palma, savsargul, amarilis, qiyoq, banan, redest, orxisgul, ko’chala va boshqa o’simliklar oilasi kiradi. www.arxiv.uz

O'xshashlar

Gulli o’simliklarning xilma xilligi va tarqalishi

Gulli o‘simliklar xilma xilligi

Botanikaning bo’limlari. O’simliklarning ahamiyati

Mikroelementlar va ularning fiziologik ahamiyati

Botanika faniga kirish