Botanika faniga kirish - Botanika - Slaydlar

Botanika faniga kirish

Yuklangan vaqt:

09.04.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

4881.03515625 KB

Ko'chirib olish

BOTANIKA FANIGA KIRISH

ASOSIY SAVOLLAR 1. Botanika faniga kirish 2. Botanika fanining rivojlanish tarixi 3. Botanika fanining asosiy bo’limlari va usullari 4. O’simliklarning tabiatdagi va inson hayotidagi ahamiyati

BOTANIKA FANIGA KIRISH Botanika – o’simliklar haqidagi fan. Botanika atamasi yunoncha “ botane” so’zidan olingan bo’lib, ko’kat, o’simlik degan ma’nolarni anglatadi. Demak, botanika umuman o’simliklar to’g’risidagi fan bo’lib, biologiyaning bir qismi hisoblanadi. O’simliklar qadim zamonlardan ayni vaqtgacha tabiat va insonlar hayotida katta ahamiyatga ega bo’lib kelgan.

Yer yuzida tuban va yuksak o’simliklarning 500 mingdan ortiq turlari o’sadi, shulardan 2 ajdod (sinf), 533 oila va 13000 turkumga mansub 250 mingdan ziyod turlari gulli (yopiq urug’li) o’simliklar yoki magnoliyatoifalar bo’limi tashkil etadi. O’zbekistonda 4500 dan ortiq turlari uchraydi.

O’simliklar dunyosi sodda tuzilishga ega bir hujayrali o’simliklardan tarixiy taraqqiyot jarayonida asta-sekin takomillashib borgan. Natijada murakkab tuzilishga ega va hozirgi paytda Yer yuzi o’simliklar qoplamida dominantlik qilayotgan gulli (magnoliyatoifa) o’simliklar paydo bo’lgan.

Hozirda O’zbekiston botaniklari oldida turgan muhim vazifalardan biri tabiiy sharoitda o’sadigan o’simlik guruhlarini muhofaza qilgan holda, to’qay, cho’l, dasht, o’rmon, tog’ va yaylov kabilar doirasida introduktsion biologiya darajalarini chuqur o’rganib ulardan insonlar hayotini yaxshilashda, qishloq va xalq xo’jaligida ayniqsa Orol bo’yi muammolarini hal qilishda keng foydalanishni hal etishdir.

BOTANIKA FANINING RIVOJLANISH TARIXI  O’simliklarni o’rganish tarixi uzoq o’tmishga borib taqaladi. Botanika to’g’risidagi dastlabki ma‘lumotlar eramizdan oldingi IV asrlarda paydo bo’lgan. Dastlab o’simliklardan faqat oziq-ovqat manbai sifatida foydalanilgan. Arxeologik ma‘lumotlarga ko’ra, Misrda dorivor, oziq-ovqat va boshqa foydali o’simliklardan eramizdan avvalgi 6000-5000 yillar oldin foydalanilgan.  Botanika fanining rivojlanishida dorishunoslarning roli benihoya katta bo’lgan. Dorivor o’simliklarni ilmiy asosda o’rganishga Gippokrat, Aristotel, Dioskorid, Pliniylar katta hissa qo’shishgan.

BOTANIKA FANINING RIVOJLANISH TARIXI  Botanika fani bundan 2400 yil oldin yuzaga keldi. Mashhur yunon faylasufi va tabiatshunos olimi Aristotel (er.av. 384- 322 yy.) o’simliklar haqida ancha ma‘lumotlar to’plagan. Uning «O’simliklar nazariyasi» nomli kitobi bizning davrimizgacha etib kelmadi. Aristotelning shogirdi Teofrast (er.av. 371-286 yy.) o’simliklar haqidagi ma‘lumotlarni to’pladi va ularning tasnifini yaratdi. Ular 600 ta o’simlik turlarini ajrata olishganlar. Teofrast o’zining qarashlarini 10 tomli O’smliklarni tabiiy tarixi asarida bayon etgan. O’simliklarni tashqi qiyofasiga asoslanib to’rt guruhga: daraxt, buta, chala buta va o’tlarga ajratadi. Ildiz, poya va bargni ahamiyatini yozadi, lekin meva va urug’ni farqini aniq tasavvur etolmagan.

BOTANIKA FANINING RIVOJLANISH TARIXI  Qadimgi yunon va rim tabiatshunoslarini ishlarida botanika mustaqil fan tariqasida rivojlanmasdan qoldi, chunki o’sha davrdan tabiatshunoslar asosan dorivor va dehqonchilik uchun kerakli o’simliklarni izohlash bilan cheklandi. Jumladan Rim tabiatshunosi Pliniy Starshiy (23-79 yy.) ―Tabiat tarixi degan asarda 1000 ga yaqin o’simliklarni tasvirlab, dorivor o’simliklarga ko’proq e‘tibor bergan. Yunon olimi Dioskorid (eraning 79 yilida vafot etgan)ning Dorivor moddalar degan kitobida 500 dan ortiq o’simliklar ta‘riflanib, ularni tarqalgan va o’sadigan arealini bayon etdi. Uning bu asari botanika va tibbiyot tarixida muhim o’rin egalladi.

BOTANIKA FANINING RIVOJLANISH TARIXI O’rta Osiyo hududida ham tabiiy o’simliklarni o’rganish qadim zamonlardan boshlangan. O’rta Osiyo, shu jumladan hozirgi O’zbekiston o’simliklariga oid ma‘lumotlami bundan bir necha yuz yillar ilgari yashagan mashhur allomalarimizning asarlarida uchratamiz. Abu Rayhon Beruniy (973-1048 yy.) tabobatga bag’ishlangan “Kitob as- Saydana fit-tibb” nomli asarida diyorimizda o’sadigan juda ko’p dorivor o’simliklar haqida ma‘lumotlar bergan. Abu Ali ibn Sino (980-1037 yy.) “Tib qonunlari” va “Kitob ush- shifo” nomli asarlarida O’rta Osiyoda o’sadigan ko’pgina dorivor o’simliklarni aniq tavsiflab, ularning shifobaxsh xususiyatlarini to’liq ko’rsatgan. IX asrda yashagan Mahmud Qoshg’ariy ning “Devonu lug’atit turk” nomli kitobida ham qadimgi Turkiston hududida uchraydigan 200 ga yaqin o’simlik turlarini ta‘riflab beriladi.

Zahiriddin Muhammad Bobur (1483- 1530) - buyuk davlat arbobi, shoir bo’libgina qolmay, shu bilan birga yirik tabiatshunos olim hamdir. U o’zining “Boburnoma” asarida Markaziy Osiyo, Afg’oniston, Hindiston kabi mamlakatlarining tarixi, jo’g’rofiyasi, xalqlarning turmush tarzi, madaniyati, shuningdek o’simliklar va hayvonot olami to’g’risida qiziqarli ma‘lumotlar berilgan. BOTANIKA FANINING RIVOJLANISH TARIXI

Italiyalik botanik Andreo Sezalpin (1510-1603) o’simliklarni sun‘iy sistemasini yaratdi. O’simliklar olamini 2 bo’limga: yog’ochli o’simliklarga (daraxt, buta) hamda chala buta va o’t o’simliklarga bo’ldi. Ularni o’z navbatida 15 sinfga ajratdi. Sinflarga bo’lganda gul, meva, uya va undagi urug’larning sonini hamda murtak tuzilishini asos qilib oladi va 15 sinfga yo’sinlar, qirqquloq, qirqbo’g’im va zamburug’larni kiritadi. Jon Rey (1587-1657). Ingliz botanigi birinchi marta o’simliklar olamini sporali (yashirin nikohli) va gulli (ochiq nikohli) o’simliklarga bo’lib, gullilarni o’z navbatida bir pallalilar va ikki pallalilarga ajratdi. So’ng ularni 33 sinfga bo’ldi. O’simliklar sistematikasiga birinchi bo’lib, “tur” atamasini kiritdi, ekish, o’stirish natijasida turni o’zgartirish mumkinligi to’g’risida fikr yuritdi. BOTANIKA FANINING RIVOJLANISH TARIXI

BOTANIKA FANINING RIVOJLANISH TARIXI Mashhur fizik Robert Guk (1635-1703) mustaqil ravishda yorug’ o’tkazuvchi mikroskop yasadi, bu mikroskop ostida po’kak va o’simlik kesmasini ko’zdan kechirib, bir talay katakchalar borligini kuzatdi: 1665 yili fanda birinchi bo’lib, o’simliklarni hujayralardan tashkil topganligini isbotladi. Keyinchalik italiyalik M. Malpigi , ingliz olimi N. Gryu bir vaqtni o’zida, bir-biridan mustasno o’simliklarni ichki tuzilish (hujayra, to’qima)larini yozib, ularni ahamiyatini tushuntirishga harakat qildi.

Mashhur shved tabiatshunosi Karl Linney (1707-1778) “Botanika falsafasi” (1751) degan kitobida mingga yaqin atamalarni tuzadi, gul va barg tuzilishini tasvirlaydi. Linney o’zi tuzgan atamalar asosida 1753 yili “ Species Plantarum ” (o’simlik turlari) degan mashhur asarni bunyod etadi. XVI asrning oxiridan va XVIII asrning boshlarigacha taqqoslash uslubini qo’llash natijasida o’simlik organlarining metamorfozi to’g’risidagi ta‘limot maydonga keldi. Bu ta‘limot F. Volf (1733-1794) va mashhur nemis shoiri va tabiatshunosi N.V. Gyote (1749- 1832) ayniqsa, O.P. Dekandol va boshqalarni nomi bilan bog’liq. BOTANIKA FANINING RIVOJLANISH TARIXI

Shvetsariyalik botanik O.P. Dekandol (1771-1841) o’simliklarni tuzilish qonuniyatlarini o’rgandi. Masalan, gul shaklan o’zgargan novda, kurtaklarini bo’g’in oralig’i qisqargan, changchilar shaklan o’zgarib tojbarglarga aylangan. Botanika fanining taraqqiyotida mashhur tabiatshunos va evolyutsion ta‘limotga birinchi bo’lib asos solgan fransuz olimi Jan Batist Lamark ham katta rol o’ynadi. U 1778 yilda “Fransiya florasi” degan uch tomli, 1809 yilda esa “Zoologiya falsafasi” deb nomlangan kitobni nashr ettirdi. Lamark o’z ta‘limotida tabiiy sharoitning o’zgarishi o’simlik va hayvon organizmini o’zgartiradi, tashqi muhitning ta‘siri natijasida hosil bo’lgan bu o’zgarish alomatlari nasldan- naslga o’tadi deb hisobladi va buni faktlar bilan isbotladi. BOTANIKA FANINING RIVOJLANISH TARIXI

BOTANIKA FANINING RIVOJLANISH TARIXI Nemis botanigi M.Y. Shleyden (1804-1881) barcha o’simliklar hujayradan tuzilganligini isbotladi. 1838 yilda M. Shleyden o’zining asarlarida o’simlik tanasi asosan hujayralardan tashkil topgan degan nazariyani e‘lon qildi. Oradan bir yil o’tgandan keyin T. Shvann (1810-1882) hujayra nazariyasini ta‘riflab berdi. Ingliz olimi Charlz Darvin ning (1809-1882) “Tabiiy tanlanish yo’li bilan turlarning paydo bo’lishi” (1859) degan mashhur asarining bosilib chiqishi biologiya fanida katta voqea bo’ldi. Darvin nazariyasining asosiy g’oyasi-tabiiy tanlanish va sun‘iy tanlash haqidagi ta‘limotdir.

BOTANIKA FANINING RIVOJLANISH TARIXI O’zR FA Botanika institutida hozirgi mavjud va qazilma (paleontologik) o’simliklarni o’rganish va o’simliklardan oqilona foydalanib biogeotsenozlarni asrab qolish, introduktsiya va akklimatizatsiya ishlari olib borilmoqda. Bu sohada yirik monografiyalar nashr etildi. 6 jildli “O’zbekiston florasi”, akad. E.I. Korovin ning 2 jildli ―O’rta Osiyo va Janubiy Qozog’istonning o’simliklar qoplami‖, akad. K.Z. Zokirovning 2 jildli “Zarafshon daryosi havzasining florasi va o’simliklarining qoplami” va 10 jildli “O’rta Osiyo o’simliklarining aniqlagichi” kabi monografiyalar nashr etildi.

O’zbekiston o’simliklar dunyosining paydo bo’lishi, floristik tarkibi rivojlanishi va hozirgi holati hamda ulardan oqilona foydalanish yo’llari respublikamizda faoliyat ko’rsatgan va ijod qilayotgan A.I.Vvedenskiy, E.P.Korovin, M.P.Popov, K.Z.Zokirov, A.M.Muzaffarov, I.I.Granitov, E.I.Proskoryakov, J.K.Saidov, A.A.Abdullaev, O.A.Ashurmetov, I.V.Belolipov, A.Ya.Butkov, V.A.Burigin, A.A.Butnik, M.M.Nabiev, V.I.Pechenitsin, N.A.Amirxanov, M.I.Ikramov, O’.P.Pratov, F.N.Rusanov, S.S.Sahobiddinov, J.Y.Tursunov, U.X.Xasanov, R.X.Xudoyberdiev, Z.Sh.Shamsiddinov, A.E.Ergashev, K.Sh.Tojiboyev, H.Q.Qarshiboyev kabi olimlarning ilmiy asarlarida o’z aksini topgan. BOTANIKA FANINING RIVOJLANISH TARIXI

№ Fanlar Berilgan ta’rifi 1 Morfologiya (yunoncha ―morfo‖-shakl, ―logos‖-fan) o’simliklarning tashqi tuzilishi, shakli, individual rivojlanishi (ontogenezi) va tarixiy taraqqiyoti (filogenezi) ni o’rganadi. U o’simliklarning metamorfozini va kelib chiqish tarixini asoslab beruvchi botanikaning muhim tarmog’idir. 2 o’simliklar anatomiyasi o’simliklarni ichki tuzilishini, asosan mikroskop yordamida o’rganadi; Botanikaning bu tarmog’i to’qimalarning hosil bo’lishi va rivojlanish qonuniyatlarini ham o’rganadi. 3 O’simliklar sitologiyasi (yunon. ―sitos‖-hujayra) o’simlik hujayralari, ularning tuzilishi, organlari va ularni funktsiyalarini o’rganadi; 4 O’simliklar embriologiyasi (yunon. ―embrion‖-murtak) murtak hosil bo’lishi va uning rivojlanishini o’rganadi; 5 O’simliklar gistologiyasi (yunon. ―gistos‖-to’qima) o’simliklarni organlaridagi to’qimalarni joylanishi va tuzilishini o’rganadi; 6 O’simliklar gistokimiyosi o’simlik to’qimalari va hujayralaridagi moddalarning joylanishi va funktsiyasini, kimiyoviy reaktivlar va mikroskop yordamida o’rganadi; 7 Palinologiya (yunon. ―polin‖-chang)-o’simliklarni chang va sporalarini tekshiradi, ularni evolyutsiyasini, rivojlanish taraqqiyot tarixini o’rganadi; 8 Karpologiya (yunon. ―karpos‖-meva) - mevalar tuzilishi, tavsifini va ularning organlari tuzilishidagi uchraydigan anomal (yunon. anomaliya - g’ayri, o’zgacha-umumiy tartibdan chetga chiqish) holatlarini o’rganadi; 9 O’simliklar fiziologiyasi o’simliklar organlarida sodir bo’ladigan barcha hayotiy jarayonlarni (moddalar almashinish, o’sish, oziqlanish, nafas olish, fotosintez, o’sish, rivojlanish va boshqa masalalarni) o’rganadi. Ushbu murakkab biologik hodisalarni o’rganishga zamonaviy, fizik, kimyoviy, atom-absorbtsion, biogenetik, gen injenerligi, klonlash, hujayra injenerligi, kallyus to’qima va boshqa metodlardan foydalaniladi.

№ Fanlar Berilgan ta’rifi 10 O’simliklar biokimiyosi bu fan organizmlar tarkibiga kiradigan kimyoviy birikmalarning o’zgarish jarayonlarini hamda tashqi muhitdan organizmlarga kiradigan moddalarni o’rganadi; 11 O’simliklar sistematikasi o’simliklarni kelib chiqishiga hamda urug’doshlik (qarindoshlik) xususiyatlariga qarab, ularni alohida guruhlar-taksonlar (yunon. taksis-tartib bo’yicha joylashish) – turkum, oila, qabila, ajdod va bo’limlarga ajratib, klassifikatsiyaga solib, guruhlar orasidagi urug’doshlik (qarindoshlik) munosabatlarini va o’simliklar olamini evolyutsiyasida muayyan guruhlarning tutgan o’rnini belgilash bilan shug’ullanadi. Bu masalani hal etishda sistematika faqatgina morfologiya ma‘lumotlari bilan chegaralanmasdan botanika fanining barcha ma‘lumotlariga asoslanadi. O’simliklar sistematikasi tuban va yuksak o’simliklar sistematikasiga bo’linadi; 12 Dendrologiya daraxt va butalarning morfologiyasini, sistematika va ekologiyasini hamda xo’jalik ahamiyatini, biogeotsenozlardagi tutgan o’rnini o’rganadi; 13 Paleontologiya (yunon. ―palayos‖-qadimgi, qazilma) – bu qazilma holda uchraydigan o’simliklar haqidagi fan bo’lib, o’simliklar olamini rivojlanish tarixini bilish va tartibga solishni o’rganadi; 14 Fitotsenologiya (yunon. ―fiton‖-o’simlik, ―kaynos‖-umumiy) - fitotsenologiyaning sinonimi geobotanika (yunon. ―geo‖-yer, botanika-o’simlik), ya‘ni yer yuzidagi o’simliklar uyushmasi to’g’risidagi ta‘limotdir; 15 O’simliklar geografiyasi Yer yuzidagi o’simliklar (tur, turkum, oila) hamda o’simliklar uyushmalarini yer yuzi bo’ylab tarqalishi va taqsimlash qonuniyatlarini o’rganadi; 16 O’simliklar ekologiyasi (yunon. ―oykos‖-uy, joy, makon) - o’simliklarni o’zaro va tashqi muhit bilan bog’liq bo’lgan munosabatlarini o’rganadi; 17 O’simliklar introduktsiyasi yovvoyi, tabiiy, foydali o’simliklarni introduktsion biologiyasini, madaniylashtirish imkoniyatlarini, akklimatizatsiyasini o’rganadi.

Yuqorida ko’rsatilgan botanika fanlaridan tashqari, o’simliklarni kompleks o’rganadigan yana bir qancha xususiy fanlar ham bor. Masalan, suv o’tlariga bag’ishlangan algologiya , zamburug’lar haqidagi mikologiya , lishayniklarga bag’ishlangan lixenologiya , yo’sinlarni o’rganadigan briologiya , plaunlar, qirqbo’g’inlar va qirqquloqlarni o’rganadigan pteridologiya (bu guruhga 14 000 tur kiradi) shular jumlasiga kiradi.

O’SIMLIKLARDA OLIB BORILADIGAN TADQIQOT METODLARI BA‘ZILARI QUYIDAGICHA: 1. Solishtirma morfologiya metodi. Bu metodning asosiy mohiyati o’simliklarning xilma-xil vegetativ va generativ organlarining morfologik xususiyatlarini taqqoslab har tomonlama o’rganish yo’li bilan ularning o’rtasidagi o’xshashlik hamda sistematik yaqinlik munosabatlarini aniqlaydi. 2. Anatomiya va fiziologiya metodi. Bu metod o’simlik organlarining ichki tuzilishiga va fiziologik xususiyatlarini o’rganishga asoslangan aniq metodlardan hisoblanadi.

O’SIMLIKLARDA OLIB BORILADIGAN TADQIQOT METODLARI BA‘ZILARI QUYIDAGICHA: 3. Ontogenetik metodi. Bu metod bilan o’simlik organlarining (organogenez) rivojlanishi va shakllanishi, ularni individual taraqqiyoti (ontogenezi), to’qimalar (gistogenezi) rivojlanishini o’rganadi. Shu metod vositasi bilan S.G. Navashin tomonidan gulli o’simliklardagi qo’shaloq urug’lanish hodisasi o’rganildi. 4. Teratologiya metodi. Bu metod bilan o’simliklarning kamchilik va nuqsonlari o’rganiladi va ayrim organlarning kelib chiqishi aniqlanadi. A.V. Beketov, A.A. Fedorov va boshqalar gul morfologiyasini o’rganishda shu metoddan foydalangan. 5. Eksperimental metodi. Bu metod yordamida o’simliklarda paydo bo’lgan ma‘lum shakl va tuzilishlarning sabablarini, ularning tabiatini va kelib chiqishini to’g’ri aniqlab, tushuntirib beradi.

O’simliklarning tabiat va inson hayotidagi roli beqiyosdir. Yashil o’simliklar deyarli barcha tirik organizmlarni nafas olishi uchun zarur bo’lgan kislorod bilan ta‘minlaydi. Ular o’z faoliyati davomida anorganik moddalarni organik moddalarga aylantiradi. Ma‘lumki, organik moddalar (o’simliklarning o’zi) kishilar va hayvonlar uchun zarur oziq hisoblanadi. Yashil o’simliklar hosil qilgan oziq moddalarda quyosh energiyasi to’planadi (akkumulyatsiya bo’ladi). Bu to’plangan energiya hisobiga yerda hayot davom etadi, ya‘ni kishilar sanoatda foydalanadigan energiya resurslarining asosiysi ana shu yashil o’simliklar to’plagan quyosh energiyasi tashkil etadi. O’SIMLIKLARNING TABIATDAGI VA INSON HAYOTIDAGI AHAMIYATI

O’SIMLIKLARNING TABIATDAGI VA INSON HAYOTIDAGI AHAMIYATI Sanoat uchun kerak bo‗lgan ko‗pgina xom-ashyo mahsulotlarini ham yashil o‗simliklar yetkazib beradi. Ma‘lumki, havo tarkibida azot, kislorod, vodorod, karbonat angidrid va shu kabi boshqa moddalar bo‗ladi. Atmosferaning 78% ini azot, 21% ini kislorod, 0,03% ini karbonat angidrid va 1% ini boshqa gazlar tashkil etadi. Tirik organizmlar nafas olishda kisloroddan foydalanadi. Nafas olish va yonish jarayonida organik moddalar oksidlanadi, ya‘ni kislorodni biriktirib karbonat angidrid va suv ajralib chiqadi.

Kalkuttalik hind olimi Boz bir necha yil o’simlik va hayvonlar ustida tajriba o’tkazib o’simliklar odamlarning eng sezuvchi organlari - til va ko’ziga qaraganda ham o’ta sezuvchan ekanligini aniqlay oldi. Lekin bu sezuvchanlik hamma vaqt ham hayvonlardagidek ko’zga tashlanmaydi. O’simliklarda sezuvchanlik sitoplazma orqali bir hujayradan ikkinchi hujayraga zudlik bilan o’tib turadi. Mimozada bu tezlik sekundiga 20 mm tashkil qiladi. O’SIMLIKLARNING TABIATDAGI VA INSON HAYOTIDAGI AHAMIYATI

E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT!

O'xshashlar

Toshkent botanika bog'i

Botanika bog’lari va uning ahamiyati

Botanika va o’simliklar fiziologiyasi fanining predmeti va vazifalari. O’simlik hujayrasining tuzilishi

Parazitizmning kelib chiqishi. Parazitlarni xo’jayin organizmiga kirish yo’llari

O’simliklarga oziq elementlarining kirish. O’simliklar o’zlashtiradigan oziq elementlari birikmalarining shakllari