Chakanda o’simligini dorivorligi va yetishtirish texnologiyasi - Botanika - Slaydlar

Chakanda o’simligini dorivorligi va yetishtirish texnologiyasi

Yuklangan vaqt:

05.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

887.68359375 KB

Ko'chirib olish

Chakanda o’simligini dorivorligi va yetishtirish texnologiyasi

KIRISH Farmatsevtika sanoatini dorivor o‘simlik xom-ashyosiga bo‘lgan talabini qondirish va o‘simlik xom-ashyosi asosida zamonaviy dori- darmonlar ishlab chiqarishni kengaytirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining2013 yil 5 avgustdagi 222-sonli majlisi bayonining 3 bandida ko‘rsatilgan – “Dorivor o‘simlikshunoslik va yangi dori vositalarini ishlab chiqarish korxonalarini tashkillashtirish uchun dorivor o‘simliklarni sanoat miqyosida plantatsiyalarini yaratish” va 2015 yil 20 yanvardagi № 5-sonli “2015-2017 yillarda o‘rmon ho‘jaliklari tizimini rivojlantirish, dorivor va oziqabop o‘simliklar xom- ashyosini etishtirish, tayyorlash va qayta ishlashni yanada kengaytirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi majlis bayonnomasining 1.12 bandi ijrosini ta’minlash bo‘yicha chora-tadbirlar ishlab chiqilgan. Ushbu xukumat qarorlarida Respublikada dorivor o‘simlikshunoslikni yanada rivojlantirish va farmatsevtika sanoati uchun o‘rmon xo‘jaligi tizimida xomashyo bazasini yaratish, dorivor o‘simlik ingredientlari asosida yangi, Respublikamizga import qilinayotgan dorilarni o‘rnini bosadigan samarali dorivor preparatlar ishlab chiqarishni yanada ko‘paytirish bo‘yicha farmatsevtika sanoatini rivojlantirishning ustivor yo‘nalishlaridan biri mahalliy dorivor o‘simlik xomashyosi asosida zamonaviy dorivor vositalar ishlab chiqarish ekanligi belgilab qo‘yilgan .

1.Mavzuning dolzarbligi. Prezidentimiz rahnamoligida 1997 -yil qabul qilingan Kadrlar tayyorlash milliy dasturining eng asosiy vazifalaridan biri bu jaxon standartiga to‘liq javob beradigan yetuk mutaxassis kadrlarni tayyorlash va shu orqali O‘zbekistonning iqtisodiyotini,qishloq xo‘jalik fanlarini dunyo miqyosida eng yuqori o‘rinlarga olib chiqishdir. Mustaqilligimizning dastlabki 21 yilidanoq O‘zbekiston keskin rivojlanish bosqichiga kirmoqda.Fanning turli sohalarida fundamental tadqiqotlar o‘tkazish uchun katta imkoniyatlar vujudga keldi.Ayniqsa qimmatli xom- ashyo o‘simliklarini intoduksiya qilish, aholining tabiiy dori- darmon mahsulotlariga bo‘lgan ehtiyojlarini to‘liq qondirish eng muhim dolzarb masalalardan biridir. Introduksiya qilingan o‘simliklar ichida Chakanda o`simligi va uning navlarinining shifobaxshlik xususiyatlari bilan insonlar hayotida muhim o‘rinni egallovchi navlar bor.Ular o‘zlarining bu xususiyatlari bilan xalq xo‘jaligida,tibbiyotda va sanoatda muhim ahamiyat kasb etmoqda.Yuqoridagi o‘simliklar orasidan hozirgi kunda Chakanda o‘zining xususiyatlari bilan alohida ajralib turadi.

Chakanda sistematikasi va geografik tarqalishi Jiydadoshlar ( Elaeagnaceae Lindl ) oilasiga chakanda (Hippophae L) turkumidan tashqari jiyda ( Elaeagnus L) va sheferdiya ( SHepherdia Nutt) turkumlari kiritilgan.Chakanda ( Hippophae L) turkumiga ilk bor K.Linney (1753) tomonidan 1 tur – jumrutsimon chakanda (Hippophae rhamnoides ) turi kiritilgan[13]. Turli geografik populyasiyalarda shakllangan chakanda morfologiyasi va urug‘larini o‘rganish asosida MDX doirasida uning quyidagi 4 ta iqlimtiplari yoki populyasiyalari ajratilgan: Sibir iqlim tipi – Baykalbo‘yi, Sayan-Oltoy tog‘li hududi va Qozog‘iston Oltoyida tarqalgan chakanda populyasiyasini qamrab olgan. Ular yirik mevali, genofondi boy bo‘lib, qisqa vegetatsiyaga moslashgan va qish sovuqlariga o‘ta bardoshliligi bilan ajralib turadi. Markaziy Osiyo iqlim tipi – geografik joylashuvi keskin o‘zgaruvchi relefga bog‘liq bo‘lib, dengiz sathidan turli balandliklarda turli ekotiplar (Pomir, Issiqko‘l, Zarafshon populyasiyalari) yuzaga keltirgan. Ular mayda mevali, bo‘lib kseromorf belgilar (mayda barglilik, tikonlarining ko‘pligi ) xosdir.

№ Chakanda shakillari va navlari Meva uzunligi mm Meva diametri Mm 100 ta meva og’irligi g 1 kg mevadan sharbat chiqishi % 1000 ta urug’ og’irligi g Butaning o’rtacha xosildorligi kg Meva rangi 1 Zarafshon populyatsiyasi (nazorat) 5.7 5.7 9.5 76 7.7 3.7 Sariq 2 Zarafshon populyatsiyasi 7.7 5.9 15.2 79 14.6 4.8 Olov – rang 3 Qoradaryo populyatsiyasi 7.6 5.8 14.8 76 11.8 5.1 Olov – rang sariq 4 Issiqko’l populyatsiyasi 8.1 6.5 18.2 72 13.3 43 Olov – rang sariq 5 Pomir populyatsiyasi 8.2 6.2 17.8 76 14.2 50 Olov – rang 6 Panj populyatsiyasi 7.5 6.0 11.8 78 12.9 4.2 Olov – rang sariq 7 “ Dar katuni” navi 14.2 8.8 47.0 77 12.3 16.7 Yorqin olov rang 8 “ Novost Altaya” navi 14.8 9.7 50.0 80 11.7 17.2 Olov – rang qizg’ishTurli geograffik hududlarda tarqalgan chakanda shakillari va navlari mevalarining morfologik tavsifi

Kavkaz iqlim tipi – SHimoliy Kavkaz va Kavkaz ortida murakkab relefli tog‘li hududlarda turli ekotiplar vujudga keltirgan. Ular yirik bargli va baland o‘suvchi (6-12m) bo‘lib, shimoliy Ozarbayjonning qurg‘oqchil sharoitlarida kseromorf belgilari kuchli rivojlangan populyasiyasi shakllangan. Boltiqbo‘yi iqlim tipi – Boltiq dengizining janubida Rossiyaning Kaliningrad viloyati hududida saqlanib qolgan chakanda populyasiyasidir. Ushbu chakanda populyasiyasi pleystotsen geologik davridan bizgacha saqlanib qolgan relikt hisoblanadi. Muzlik davrida ushbu populyasiya vakillari tabiiy tanlanish natijasida past bo‘yli va sovuqlarga bardoshli sifatida shakllanganlar[24]. Fin botanigi A.Rousi fikricha Hippophae turkumida 9 ta kenja tur mavjud bo’lib, ularning 3 tasi G’arbiy yevropada, 6 tasi Kavkaz va Osiyo mintaqasida tarqalgandir. Markaziy Osiyo, xususan O’zbekistonda chakandaning turkiston populyasiyasi (H. rhamnoides. L.ssp. turkestanika Rousi) tarqalgan [16, 30].

Tibet chakandasi (Hippophae tibetana Schlecht.) nemis botanigi D.SHlextendal tomonidan 1863 yilda Tibetdan keltirilgan gerbariy materiallari asosida yozilgan va turkumga kiritilgan. Bu tur Tibet yassi tog‘ligida, Himolayning janubiy qismida Hindiston, Nepal, Xitoy hududida dengiz sathidan 4700 metrgacha bo‘lgan balandliklarda tarqalgan. Bu tur kichik buta 10-20 sm, ba’zan 60 sm gacha balandlikka o‘sadi. Barglari kumushsimon mutovkasida 3 tadan bo‘lib, lansetsimon mayda, 2 sm uzunlikda bo‘ladi. Ko‘plab mayda novdalarining uchlari o‘tkir tikanlari bilan tugaydi. Ildizi o‘q ildiz hisoblanadi. Mevalari yirik, 8-11 mm uzunlikka va 6-9 mm kenglikka ega. 1000 dona urug‘lari og‘irligi 6-16 g atrofida. Madaniy holda deyarli uchramaydi. CHakanda turlari orasida ham qurg‘oqchilikka chidamli va ham sovuqqa bardoshli tur hisoblanadi.

Chakandaning biologiyasi va ekologik sharoitlarga moslashuvchanligi. Jumrutsimon chakanda (oblepixa krushinovidnaya) – bargini to‘kuvchi, kuchli shoxlanuvchi buta, ba’zan 10-12 metr balandlikka ega kichik daraxt sifatida ham o‘sadi. Ko‘p yillik novdalari kulrang, sirti silliq, ba’zan, biroz darz ketgan po‘stloq bilan qoplangan, 3-5 sm uzunlikdagi tikanlar bilan qoplangan. Bir yillik novdalari silliq, och-kulrang rangli po‘stloqli, 0,7-0,8 sm uzunlikdagi tikanlar bilan qoplangan. SHu yilgi novdalari kulrang-yashil, barglariga o‘xshab kumushsimon yulduzchali tangachalar bilan qoplangan. Barglari oddiy, novdada navbat bilan joylashgan, uzun lansetsimon, 2,5-3,5 sm uzunlikda, 0,4-0,7 sm kenglikda, ustki qismi g‘uborli yashil, kumushsimon yulduzchali tangachalar bilan qoplangan, bargning quyi qismi xira yashil rangda kumushsimon, siyrak tuklar bilan qoplangan. Barg bandi 0,1-0,2 sm uzunlikda. rida yirik Chakanda – ikki uyli o‘simlik, shamol yordamida changlanadi. Tabiatda changchi (otalik) o‘simliklar doimo urug‘chi (onalik) o‘simliklarga qaraganda yaxshi rivojlangan bo‘ladi.

№ Tanlangan shakillari Meva rangi Meva uzunligi mm Meva diametri mm Meva og’irligi g 100 ta meva og’irligi g Meva bandi uzunligi mm Urug’ uzunligi mm Urug’ diametri mm 1 kg mevadan sharbat chiqishi % 1000 ta urug’ og’irligi g Butaning o’rtacha hosildorligi kg nazorat sariq 5.7±0.07 5.7±0.07 0.1±0.00 9.5 3.2±0.03 3.1±0.02 2.0±0.01 76 7.7 3.7 1 Zarafshon - 1 olovrang 6.4±0.07 5.4±0.02 0.1±0.00 11.5 5.1±0.03 5.3±0.03 2.0±0.01 78 11.3 3.2 2 Zarafshon - 2 olovrang 6.8±0.07 5.3±0.06 0.1±0.00 11.5 3.5±0.06 4.5±0.03 2.0±0.01 74.2 13.5 2.5 3 Zarafshon - 3 olovrang 7.7±0.05 5.9±0.03 0.2±0.00 15.2 4.5±0.11 5.0±0.04 2.0±0.01 79 14.6 4.8 4 Zarafshon - 4 sariq 7.1±0.04 5.2±0.05 0.1±0.00 10.6 4.1±0.03 4.2±0.03 2.0±0.01 75 10.5 3.7 5 Oqdaryo - 5 qizg’ish 7.1±0.04 4.8±0.03 0.1±0.00 9.5 3.2±0.03 4.7±0.03 1.8±0.02 80 9.2 2.8 6 Qoradaryo – 1 olovrang 6.6±0.04 4.7±0.04 0.1±0.00 9.0 5.0±0.02 4.4±0.01 2.0±0.01 78 8.3 3.2 7 Qoradaryo – 2 sariq 6.0±0.02 4.8±0.03 0.1±0.00 9.7 4.0±0.05 4.4±0.02 2.0±0.01 78 8.9 5.8 8 Qoradaryo – 3 olovrang 7.4±0.07 5.7±0.04 0.1±0.00 14.2 4.9±0.01 4.1±0.04 1.9±0.01 79 11.8 4.7 9 Qoradaryo – 4 olovrang 7.6±0.05 5.8±0.04 0.1±0.00 14.8 4.6±0.05 4.3±0.02 1.9±0.01 76 11.8 5.1 10 Qoradaryo – 5 Qizg’ish 7.5±0.05 5.2±0.03 0.1±0.00 13.3 5.4±0.01 4.3±0.02 1.9±0.01 80 10.6 3.2 11 Qoradaryo - 6 olovrang 7.0±0.02 5.1±0.03 0.1±0.00 12.6 3.8±0.03 3.9±0.01 1.9±0.01 79 9.5 4.2Tanlangan chakanda shakillarini meva va urug ’ larining morfologik tavsifi

Ularning jinsini novda kurtaklarining holatiga qarab ajratish mumkin.Changchi butalarning novda kurtaklari tinim davva bir necha qobiqlar bilan himoyalangan. Urug‘chi o‘simliklarda gul kurtaklari maydaroq bo‘lib, 2 ta berkitib turuvchi qobiq bilan himoyalangan. Chakanda gullari alohida jinsli. Changchilari mayda 5-8 mm uzunlikda va 4-6 mm kenglikda, kichik qisqa boshoqchalarga yig‘ilgan. Gul atrofi tuxumsimon, tashqi qobig‘i yulduzsimon tangachalar va tuklar bilan qoplangan. Changchisi 4 ta. Urug‘chi gullari birmuncha yirikroq, sariq rangda 2-5 tadan bo‘lib novda kurtaklarida joylashgan va 0,5 mm uzunlikka ega. Ustunchasi bitta. Changchi va urug‘chi gullari butaning barglari yozila boshlashi bilan bir paytda ochiladi. Chakanda gullashini davomiyligi tashqi muhitga bog‘liq: dengiz sathidan 400-500 metrda, ya’ni chakanda tarqalishining quyi chegarasida aprelda, 2000 metrdan balandliklarda may oxirlarida gullaydi. Gullash davri 7-10 kunni tashkil etadi. Mevalari shingilsimon 0,5-0,6 sm uzunlikdagi va 0,4-0,5 sm kenglikdagi to‘plamda yig‘ilgan.

Chakandaning fitotsenototik va o’sish xususiyatlari Chakanda yorug‘sevar tur, soya erlarda yaxshi o‘smaydi. U to‘qayzorlarda o‘zidan baland bo‘lgan daraxt-butalarga nisbatan salbiy reaksiya bildiradi, ayniqsa yoshlik davrlarida o‘t o‘simliklar bilan bo‘lgan raqobatga dosh bera olmaydi. Chakanda shakllantirgan yangi orollardagi yoki daryo o‘zaniga yaqin bo‘lgan erlardagi fitotsenozlar asosan ildiz bachkilaridan ko‘paygan yosh o‘simliklardan iborat bo‘ladi, ular normal rivojlanayotgan senopopulyasiya tipi hisoblanadi. Bu tip yangi yashash muhitini faol kengaytiruvchi va egallovchi jadal rivojlanuvchi o‘simlik majmuasi hisoblanadi. Chakanda biotsenozlarining ushbu muhim biologik xususiyatidan daryo xavzalaridagi katta maydonlarga ega bo‘sh yotgan erlarni o‘zlashtirishda ya’ni chakanda plantatsiyalarini barpo etishda foydalanish maqsadga muvofiqdir.Chakandaga hamroh bo‘lib o‘suvchi o‘simliklarning tarkibi bir xil emas, uning turli o‘sish sharoitlarida o‘simliklar tarkibi turlichadir.

Chakanda tog‘ o‘rmonlari tarkibida tol, qayin, yulg‘un va zirk turlari bilan birgalikda uchraydi. Daryo xavzalarida chakanda ko‘pincha ingichka bargli jiyda bilan birgalikda o‘sadi. Ko‘pgina chakanda tarqalgan joylarda bir xil yoshdagi toza chakanda butalaridan iborat chakandazorlarni uchratish mumkin. Bu kabi to‘qaylar floristik tarkibi kambag‘alligi bilan ajralib turadi. Ba’zi bir daraxtlar (terak, turang‘il, do‘lana, tol) bilan birga o‘suvchi chakanda 2-yarusni egallaydi va guruh-guruh holida uchraydi. Odatda bunday o‘sish joylarida chakanda ochiq va soyasiz erlarni tanlaydi. Ba’zan chakanda butasini ilono‘t (lomonos) lianasi bilan o‘ralgan xolda uchratish mumkin. Chakandazorlar daryo havzasida keng tarqalib deyarli uning barcha qismini va orollarni egallab olgan xolda o‘sadi. Qalin chakandazorlarda uning ostiga quyosh nurlari kam etib keladi, shu sababli butazor ostini asosan soyaga chidamli o‘t o‘simliklar egallaydi. To‘qayzorlarda chakanda bilan na’matak turlari, oddiy qamish, shirinmiya, eriantus, uzunbargli yalpiz, yovvoyi sabzi, bo‘ymadoron, sebarga, g‘ozpanja, kengbargli qo‘g‘a, qirqbo‘g‘im va boshqa hamroq o‘simliklar uchraydi.

Chakandani urug’idan ko’paytrish Chakandani urug‘idan ko‘paytirish sodda va arzon usul bo‘lib, ko‘plab tannarxi past va tuproq-iqlim sharoitlariga yuqori moslashuvchan nihollar etishtirish imkonini beradi. Chakanda urug‘lari quruq saqlanganda 3-4 yilgacha unish qobiliyatini yo‘qotmaydi. Chakanda urug‘larining eng qimmatli xususiyati – bu ularda organik tinim davrining yo‘qligidir, shu sababli yilning qaysi davrida bo‘lmasin, qulay nam sharoitlarga tushib qolgan urug‘lar 10-14 kunda unib chiqadilar Chakandani urug‘idan etishtirilgan nihollarining o‘rtacha 50%-70% qismi changchi (otalik) o‘simliklar sifatida shakllanadilar. Nihollar yog‘ochlashgan novda qalamchalarini ildiz oldirish usulida etishtirilgan ko‘chatlarga qaraganda ancha nimjon rivojlanadilar. Chakanda urug‘larini to‘liq fiziologik etilishi, ularning mevalarini texnologik etilish davriga to‘g‘ri keladi. Bu davr sentyabr oyiga to‘g‘ri keladi. Terilgan mevalardan press yordamida sharbati ajratib olingach, ular suvda bir necha marotaba yuviladi va toza urug‘lari ajratib olinadi.

Chakandani urug‘idan ko‘paytirishda etishtirilgan nihollarni 50-70%ni changchi o‘simliklar tashkil etadi va ularni balog‘at yoshiga etmaguncha, ya’ni hosil berish davri boshlanmaguncha ajratish qiyin. Bundan tashqari chakandani urug‘idan ko‘paytirishda qimmatli biologik xo‘jalik belgilar nihollarda saqlanmasligi mumkin. Shu sababli ham tadqiqotchilar plantatsiyalar barpo etishda faqat vegetativ ko‘paytirilgan ko‘chatlardan foydalanishni tavsiya etadilar. Chakandani urug‘idan ko‘paytirish faqat seleksiya, introduksiya maqsadlarida amalga oshirilishi mumkin. Chakandaning tabiatdagi yirik mevali va kam tikanli butalardan terilgan urug‘laridan etishtirilgan 2-avlod nihollari orasida tanlash usulida seleksioner olimlar tomonidan chakandaning ko‘plab yirik mevali, tikansiz va serhosil navlari yaratilgan. Ularning laboratoriyada unish qobiliyati 4,5-12,5% ni tashkil etgan. Tadqiqotchi fikricha, qishdan chiqqan va butalarda saqlangan urug‘larni unish quvvati past, shunga yarasha ulardan etishtirilgan nihollarning hayotchanligi va saqlanishi ham past ko‘rsatkichga egadir..

. Chakandani vegetativ ko’paytirish . Chakandaning muhim biologik xususiyatlaridan biri – vegetativ ko‘paytirishga moyilligini yuqoriligidir. Tabiatda chakandaning ildizpoyalari yordamida ko‘payishi ustunlik qiladi, bu usulda u atrofga tez tarqaladi. Chakanda ham urug‘idan, ham vegetativ usulida bir xilda muvaffaqiyatli ko‘payuvchi 2 uyli o‘simliklar toifasiga kiradi. Urug‘chi (onalik) butalar yaxshi unuvchi urug‘larga ega mevalar berishi bilan bir qatorda ildiz bachkilaridan, ildizpoya va novda qalamchalaridan yaxshi ko‘payish xususiyatlariga ham egadirlar. Chakandaning changchi butalari (otalik) urug‘idan ko‘payish imkoniyatlariga ega emasliklari bilan bir qatorda ularning vegetativ usullarda ko‘payish qobiliyati ham urug‘chi (onalik) butalarga nisbatan pastroqdir deb hisoblaydi.

№ Novda qalamchalari turlari Ko’chatlarni o’rtacha balandligi, sm Diametri mm Kallyus hosil bo’lishi % Ko’chatl ar vegitatsi on oxirida saqlanis hi %May Iyun Iyul Avgust Sentyabr 1 Chirchiq senopopulyatsiy asi chakanda qalamchasi 5.8±0.62 12.4±1.0 1 26.4±1.7 2 39.4±2.0 4 55.0±4.4 4 3.4 ±0.20 90.9 77.5 2 Zarafshon populyatsiyasi chakanda qalamchasi 10.6±1.1 6 31.7±2.8 6 63.8±4.9 3 88.2±4.2 3 117.3±9. 02 7.9±0.56 90.4 89.4 3 Ko’p yillik novda qalamchalari 14.9±1.8 0 30.4±2.7 6 57.2±5.1 0 67.8±5.6 2 85.5±6.3 5 4.8±0.33 85.0 100 4 Changchi daraxt qalamchalari 12.5±1.7 9 34.8±3.5 4 56.6±3.6 9 67.9±3.9 3 74.5±5.5 8 4.1±0.29 70.3 89.4 5 Ildiz qalamchalari 14.0±1.6 2 26.8±3.1 7 43.7±3.4 58.6±4.2 5 77.4±5.1 9 4.5±0.42 95.8 50.0Turli xildagi chakanda novda qalamchalarini kallyus hosil bo ’ lishiga ko ’ chatlar o ’ sishi va saqlanishiga ta ’ siri

№ Qalamcha Uzunligi sm Ko’chatlarni o’rtacha balandligi, sm Diametri mm Kallyus hosil bo’lishi % Ko’chatlar vegitatsio n oxirida saqlanishi %May Iyun Iyul Avgust Sentyabr 1 15 3.8±0.71 15.0±2.67 63.0±3.84 52.3±5.10 81.5±6.62 5.8±0.51 62.5 50.0 2 20 6.2±0.76 17.5±2.12 37.0±3.40 54.9±3.84 100.1±0.84 6.1±0.62 89.6 65.4 3 30 7.6±1.00 21.5±2.29 44.6±3.41 56.3±3.49 91.1±7.00 6.5±0.52 84.6 77.2Chakandaning novda qalamchalari uzunligining kollyus hosil bo ’ lishiga, ko ’ chatlar o ’ sishi va saqlanishiga ta ’ siri

Uning tajribalarida urug‘chi butalardan tayyorlangan yashil va yog‘ochlashgan novda qalamchalarini ildiz olishi o‘rtacha 56%-87% ni, changchi butalarda bo‘lsa 39%-51% ni tashkil etgan. Tabiatda urug‘chi butalar atrofida o‘rtacha 35-45 ta bachki novdalar, changchi buta atrofida bo‘lsa o‘rtacha 8-12 dona bachki novdalar shakllanishi aniqlangan. Chakandaning changchi o‘simliklarini vegetativ ko‘payishga moyilligini pastligi ularning evolyusion-irsiy moslashuvchanlik natijasi bo‘lishi mumkin, chunki oz miqdordagi changchi butalar (10-17%) ko‘p miqdorda urug‘chi butalarni (83-90%) bemalol changlantirish imkoniyatlariga egadirlar va yuqori hosildorlikni ta’minlash uchun etarli hisoblanadi. Chakandani mevali va dorivor o’simlik sifatida ko’paytirish asosan vegetztiv ko’paytirish usullari qo’llaniladi, ular ona o’simlikni barcha qimmatli xo’jalik biologik bekgilarini o’zida to’liq saqlovchi va u bilan genetik bir xil bo’lgan yosh o’simlik shakllanishini ta’minlaydilar.

Chakandaning zararkunanda va kasalliklari Chakandaning tabiiy butazorlari zararkunanda va kasalliklarga chidamliligi bilan ajralib turadi, lekin shunga qaramasdan chakandaning ham o‘ziga xos turli darajada zararlovchi zararkunanda va kasalliklari mavjud. Quyida chakandaning eng xavfli zararkunandalarining qisqacha tavsifi keltiriladi. Ushbu zararkunandalar Zarafshon daryosi havzasidagi chakanda tarqalgan to‘qay fitotsenozlarida uchraydi. Chakanda pashshasi (Rhagoletis batava obscuriosa Rol). Ushbu zararkunanda chakanda tarqalgan barcha geografik mintaqalarda uchraydi, ayniqsa Oltoyda, Tuva va Buryat Respublikalarda keng tarqalgan.Ushbu zararkunandaga qarshi kurash choralari qo‘llanilmagan holatda hosildorlikka jiddiy zarar keltirishi mumkin. Ushbu zararkunanda ilk bor L.N. Litvinchuk tomonidan 1974 yilda aniqlangan va ilmiy tavsif berilgan. Zararkunanda g‘umbaklari tuproqda 1-5 sm chuqurlikda qishlaydi. Imagolari iyun boshlari-15 iyul oralig‘ida uchib chiqadi. Imago uzunligi 3,2- 3,5 mm. Imago boshchasi sariq, orqa qismida qora nuqtali, ko‘zlari yaltiroq yashil, bir juft tiniq qanotchalari bor. Lichinkalari oq qurtsimon, 7 mm uzunlikda.

G‘umbaklari sariq rangda. Zararkunanda imagosi 15-25 kun atrofida urug’chi butalar atrofida uchib yuradi, chunku ular asosan meva shirasi bilan oziqlanadilar. Ular tuxum qo’ygichi bilan rezavor meva po’stlog’ini teshadilar va sizib chiqqan meva shirasini iste’mol qiladilar.Zararkunanda urg‘ochisi tuxumqo‘ygichi bilan rezavor mevani teshib bitta, ba’zan ikkitadan tuxum qo‘yadi, so‘ngra boshqa mevalarda ham shu yo‘sinda tuxum qo‘yishni davom ettiradi. Jami 150 tagacha tuxum qo‘yishi mumkin, lekin o‘rtacha tuxum qo‘yish imkoniyatlari 90-100 dona hisoblanadi. Rezavor mevadagi tuxumdan 7-8 kundan so’ng shakllangan zararkunanda qurti chiqadi va meva eti bilan oziqlanadi, ko’p hollarda qurti ikkinchi meva etini teshib, unga o’tishi ham kuzatiladi. Oziqlanish davri tugagch, qurt mevani tark etadi va erga tushib tuproqqa ko‘milib g‘umbakka aylanadi va shu tarzda keyingi yilgacha tinim davrida bo‘ladi.

Chakandaning xalq xo’jaligidagi ahamiyati Chakanda mevalari inson organizmi salomatligi uchun muhim va foydali bo‘lgan biologik faol moddalarga boy hisoblanadi.Chakandaga keyingi yillarda rezavor mevali va dorivor polivitamin o‘simlik sifatida qiziqish ortmoqda. 2003 yilning kuzida Berlin shahrida chakanda o‘simligiga bag‘ishlangan I-Xalqaro anjuman bo‘lib o‘tganligi fikrimizning isbotidir. Bu o‘simlik turini noyobligini hisobga olib, 1995 yilda Chakandani o‘rganish xalqaro Markazi - International Gentre for Research & Training on Seabuckthorn, ICRTS (Sea Buchthorn in CHina) Xitoyda tashkil etilgan. Chakanda mevasi asosida turli-tuman oziq-ovqat mahsulotlari – murabbo, sharbat, sirop, djem, pyure, jele, kisel, liker va vino tayyorlash mumkin. Xitoyda chakanda mevasidan 200 ga yaqin oziq- ovqat, tibbiyot va parfyumeriya mahsulotlari ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yilgan. Sibirda mahalliy aholi tomonidan chakanda mevasidan ananas hidli venger vinosiga o‘xshash vino tayyorlanadi. Ushbu chakanda vinosida kislotali muhit 0,71%, qand moddasi 13,35%, spirt miqdori 14,27% bo‘lib, desert vinolarga o‘xshashdir. Chakanda mevasining tarkibiga ko’ra tengi yo’q polivitamin o’simlik hisoblanadi, o’tgan davrlarda turli tadqiqotchilar tomonidan o’tkazilgan biokimyoviy tahlillar uning mevalarida 190 ta shu jumladan chakanda moyida 106 taga yaqin biologic faol moddalar, 10 ta vitamiinlar, 22 ta moyli kislotalar, 42 lipidlar va flovanoidlar va fenollar mavjudligi qayd etgan. Vitaminlarning 6-tasi suvda eruvchan va 4-tasi yog‘da eruvchandir. Suvda eruvchanlari – S vitamini (askorbin kislotasi), R vitamini (bioflavonoidlar), V1 vitamini (tiamin), V2 vitamini (riboflavin), Vs-Vd vitamini (foli kislotasi) va xolin; yog‘da eruvchanlari – A vitamini (karotinoidlar, e vitamini (tokoferol), K vitamini (filloxinoidlar),

№ Chakanda turlari Vitaminlar mg/100 g ho’l mevaga nisbatan C (askorbin kislota) B 1 (tiamin) K (nikotinamid) 1 Zarafshon - 1 141.386 103.781 160.390 2 Zarafshon - 2 98.369 65.213 57.419 3 Zarafshon - 3 96.339 27.911 28.654 4 Zarafshon - 4 165.531 191.742 148.078 5 Oqdaryo - 5 101.365 84.745 55.090 6 Qoradaryo – 1 96.485 39.595 62.064 7 Qoradaryo – 2 262.704 105.87 33.937 8 Qoradaryo – 3 273.040 245.428 81.262 9 Qoradaryo – 4 171.058 282.962 187.789 10 Qoradaryo – 5 111.111 40.914 65.550 11 Qoradaryo - 6 116.279 49.653 82.282Tanlangan chakanda shakillari mevalarining vitaminli faolligi

Chakanda rezavor mevalarini yangi terilgan hamda qayta ishlangan holda iste’mol qilish mumkin. Chakanda mevasining muhim xususiyati – uning tarkibida askorbinoksidaza fermenti yo‘qligidir, shu sababli chakanda mevasini qayta ishlash jarayonidaundan tayyorlangan turli oziq-ovqat va dorivor mahsulotlarda S vitamini parchalanmasdan yaxshi saqlanadi. Chakanda biokimyoviy nuqtai nazaridan har tomonlama to‘liq o‘rganilgan o‘simlik hisoblanadi, chakanda navlarida 40 ga yaqin karotinoidlar mavjudligini aniqlashgan. Eng ko‘p uchraydiganlari beta-karotin, kriptoksantin, sintaksantin va aurosantin hisoblanadi. Tadqiqotlar chakanda mevasi sharbatida barcha proteinnogen aminokislotalar uchrashini ko‘rsatgan. Ularning eng ko‘pi urug‘ida va shrotida hamda shrot qo‘shib yopilgan non mahsulotida uchrashi aniqlangan. Chakanda shroti uning mevalarini qayta ishlash jarayonida chiqqan qo‘shimcha to‘yimli mahsulot bo‘lib, uning tarkibida 20-26% oqsillar, 18-23% moy, 35- 65 karotinoidlar, 15-18,6% klechatka va 3,4-5% pektin moddalar mavjud. Hozirgi paytda chakanda mevasini qayta ishlashda chiqitsiz texnologiya ishlab chiqilgan. Chakandaning asosiy dorivorlik xususiyatlarini belgilovchi chakanda moyini biokimyoviy tarkibini, farmakologik xususiyatlarini tadqiq etish va uni tibbiyotda turli kasalliklarni davolash bo‘yicha o‘tkazilgan klinik sinovlar natijalari S.M. Aslanov, e.N. Novruzov, T.G. Jmыrko va boshqalar, L.N. Popova va boshqalar, N.T. Ulchenko va boshqalar, B.A. Fayman, YU.A. Koshelev ilmiy asarlarida aks ettirilgan.

Xulosa Chakandani madaniylashtirish o’tgan asrning 50-yillarida boshlangan bo’lsada, ushbu o’simlik hozirgi paytda o’zining dorivorlik va oziq-ovqat xususiyatlariga ko’ra madaniy o’simliklar orasida munosib o’rniga ega bo’ldi. Keyingi yillarda Rossiya, Mo’g’uliston, Koreya va Xitoy mamlakatlarida chakandani seleksiyasini o’tkazish natijasida uning ko’plab serhosil, yirik mevali va tikonsiz navlari yaratilgan, ko’chatlarini yetishtirish texnologiyasi ishlab chiqilgan. Chakanda mevalarida qimmatli va biologic faol moddalarga boy chakanda moyini mavjudligi uni farmasevtika va oziq-ovqat sanoati uchun qimmatli homashyo ekanligini belgilab berdi. Chakanda moyiga bo’lgan talab tobora ortib borishi uni sanoat miqyosida o’stirishni yo’lga qo’yishni taqozo etmoqda. Markaziy osiyoda Qozog’iston va Qirg’iziston Respublikalarida chakandani ilmiy o’rganish va sanoat plantatsiyalarida o’stirish va farmatsevtika sanoati uchun homashyo bazasini yaratish boshlang’ich bosqichda turibdi. Xalqimizni chakanda o’simligi va uning dorivorlik xususiyatlari bilan tanishtirish ilmiy jurnallarda maqolalar chop etish orqali amalga oshirilmoqda.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Karimov I.A. Vstuplenie na otkrыtii Mejdunarodnoy konferensii “O vajneyshix rezervax realizatsi prodovolstvennoy programmi v Uzbekistane» //»Narodnoe slovo», №110(6010) ot 7 iyunya 2014g.-S.1-2. 2. Dorivor va ozuqabop o‘simliklar plantatsiyalarini tashkil etish va xom- ashyosini tayyorlash bo‘yicha yo‘riqnoma (tuzuvchilar:B.YO.To‘xtaev, T.X.Mahkamov, A.A.To‘laganov,A.I.Mamatkarimov, A.V.Maxmudov, M.O‘.Allayarovlar)-Toshkent,2015.-137b. 3. “Dorivor o‘simlikshunoslik va yangi dori vositalarini ishlab chiqarish korxonalarini tashkillashtirish uchun dorivor o‘simliklarni sanoat miqyosida plantatsiyalarini yaratish”.- O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining 2013 yil 5 avgust 222-sonli majlis bayoni, 3-bandi. Toshkent, 2013. 4. “2015-2017 yillarda o‘rmon xo‘jaliklari tizimini rivojlantirish, dorivor va oziqabop o‘simliklar xom-ashyosini etishtirish, tayyorlash va qayta ishlashni yanada kengaytirish chora tadbirlari to‘g‘risida”.-O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2015 yil 20 yanvar № 5-sonli majlis bayoni,1.12 bandi.Toshkent, 2015. 5. Allayarov M.U., Sarimsakov Z.X. Oblepixa v poyme Zeravshan //Vopros botanicheskix issledovaniy v Uzbekistane: Tezis dokladov І Respublikanskoy konferensi molodыx uchenix.-Tashkent, Izd-vo FAN UzSSR, ins-t Botaniki AN UzSSR, 1977.-223-224.

ETIBORING IZ UCHUN RAHMAT !!!

O'xshashlar

Anjir ko'chatini yetishtirish texnologiyasi

Arslonquyruq, qirqmabarg, meksika bangidevonasi, teshikdalachoy, dorivor limono’t o’simliklari yetishtirish texnologiyasi

Evgenol rayhoni, Osh piyoz, Topinambur, Qora smorodina, Pushti katarantus o’simliklari yetishtirish texnologiyalari

Parnik va issiqxonalarda ko’chat yetishtirish

Don yetishtirish va kuzgi ekinlar