Don yetishtirish va kuzgi ekinlar - Botanika - Slaydlar

Don yetishtirish va kuzgi ekinlar

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2270 KB

Ko'chirib olish

Don yetishtirish va kuzgi ekinlar www.arxiv.uz

• Donchilik qishloq xo’jalik ishlab chiqarishning eng muhim sohalaridan biridir. Dala ekinlari ulushida donchilik ulushi juda katta. Jahon mamlakatlarida donli ekinlardan ko’p tarqalgani bug’doy, sholi, makkajo’xori, arpa, Jo’xori, tariq, suli, javdardir. Dili ekinlarning halq xo’jaligida ahamiyati juda katta. U oziq-ovqat sanoatida va chorva mollari uchun ozuqa tayyorlashda hal qiluvchi rol o’ynaydi. Donli ekinlardan bug’doy bilan sholini aholi ko’p iste’mol qiladi. Donli simliklar o’zida inson organizmi uchun zarur bo’lgan oqsilmoddasiva uglevodni ko’p saqlaydi. Masalan, agar bug’doy o’simligining kimyoviy tarkibi 100 desak, shundan 13,6% ni suv, 16,8% ni oqsil moddasi, 63,8% niuglevod, 2 %ni yog’ va boshqalar tashkil qiladi. Shuningdek donli o’simliklarning tarkibida fermentlar va komileks B vitaminlari (B1, B2, B6), PP va provitamin A bor. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

Suv 13,6% Oqsil 16,8% Uglevod 63,8% Yog' 2 %Bug ’ doy o ’ simligining kimyoviy tarkibi Shuningdek donli o’simliklarning tarkibida fermentlar va komileks B vitaminlari (B1, B2, B6), PP va provitamin A bor. www.arxiv.uz

• Don va don mahsulotlari non tayyorlashda, makaron ishlab chiqarishda, konditerlik mollari tayyorlashda, ozuqa konsentratlari, konserva tayyorlashda, shuningdek, pivo, spirt, kraxmal tayyorlashda, to’qimachilik va sanoatning boshqa sohalarida keng qo’llaniladi. Donning davlat oziq-ovqat zahirasi eksport predmeti sifatida ham ahamiyati katta. G’alla o’simliklarning turlari dunyoning turli xil mamlakatlarida yaratilgan. Bug’doyning ko’pgina navlari dastlab Zakavkaz’da yaratilgan va rayonlashtirilgan. Yumshoq bug’doy dastlab Eronda, Zakavkazeda, O’rta Osiyoda tarqalgan. Javdarning vatani Kavkaz va O’rta Osiyo, makkajo’xoriniki Amerika, sholiniki Italiya, Jo’xoriniki Afrikadir. Mamlakatimizda agritexnika ta’limining ilg’or usullarini qo’llash bilan g’alla o’simliklaridan yuqori hosil olinmoqda. Yerni vaqtida haydash, o’simlik navlari muayyan sharoitga maqbul rayonlashtirish, o’simlikka o’g’it, suv ishlov berishning optimal variantlaridan foydalanish samara bermoqda. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

Bahorgi ekinlar • Bahorikor donchilik dunyo dehqonchiligida salmoqli urin tutadi. Unga bahori bug’doy, bahorgi arpa, bahori suli kiradi. Yuqorida qayd qilinganidek, bu ekinlarning kuzgi ekiladigan navlari ham bor. Shuningdek , bahori donli ekinlarga grechixa, tariq, javdar, makkajo’xori, jo’xori, sholi: don-dukkakli ekinlardan nuxat yasmiq, nut, loviya, soya: bahori moyli ekinlarga kungaboqar, maxsor, soya, kunjut, kanakunjut, kuknori: bahori lub tolali ekinlarga zig’ir, kanop, paxta va boshqalar kiradi. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

Bahorgi bug’doy • Bahorgi bug’doy dunyo dehqonchiligida juda keng tarqalgan qimmatbaho donli ekindir. U shimoliy qutb doirasidan tortib, toki Afrika va Amerikaning eng janubiy chegaralarigacha yetishtiriladi. • Bahorgi bug’doy O’zbekistonning Samarqand, Toshkent, Sirdaryo, Buxoro va Surxondaryo tumanlarining tog’ bilan tutash zonalarida- to’lqinsimon past-balandliklarda, lalmikor yerlarga ekiladi. • Bahori bug’doyning buyi past, boshog’i va doni maydaroq bo’lib, ancha sekin to’planadi va o’rtacha hisobda 1,2-1,5 boshoqlaydigan poya hosil qiladi. Uning ildizi kam rivojlangan bo’ladi va shuning uchun unumdor tuproqqa talabchan . Erta ekiladigan bahori bug’doy (fevral-mart) 15-20 kun ichida 1-2 darajada issiqlikda unib chiqadi. Uning maysalari 15-20 darajada issiqda yaxshi rivojlanadi. Bahori bug’doy kuzgiga qaraganda kech pishadi va shuning uchun qurg’oqchilikka duch keladi. Natijada hosil kamayadi va don puch bo’lib qolishi mumkin. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

Bahori arpa • Bahori arpa yem-xashak, oziq-ovqat va texnika maqsadlarida ishlatiladi. Arpa donidan un, yorma qilinadi. U pivo va spirt tayyorlash uchun qimmatli xom ashyo hisoblanadi. • Bahori arpadan vegetasiya davrininng qisqaligi (uning vegetasiya davri 80-100 kunni tashkil qiladi) uchun nisbatan sovuq iqlimli shimoliy rayonlarda ham mul hosil olish mumkin. Bahori arpaning aksariyat qismi Ukrainada, qora tuproqli zonada, Shimoliy Kavkazda, Belorusiya va Litva respublikada joylashadi. Ilg’or xo’jaliklarda arpa hosildorligi gektariga 60-70 setnerni tashkil qiladi. • Chorva mollari uchun yem-xashak tayyorlash maqsadida ekiladigan bahori arpa ko’pincha bedaga qo’shib sepiladi va beda bilan birga yig’ishtirib olinadi. Bahori arpa janubiy rayonlarida erta bahorda ekiladi va tez hosili yig’ishtirib olingan yerlarga makkajo’xori, oq Jo’xori va boshqa ozuqabop ekinlar ekiladi. www.arxiv.uz

Kuzgi ekinlar • Kuzgi ekinlar odatda kuzda ekiladi va hosili kelgusi yili yig’ishtirib olinadi. Kuzda ekiladigan ekinlar bir yillik bo’lib yaxshi hosil beradi. Kuzda ekinlarning bahorgi ekinlardan asosiy farqi yarovatsiyasida. Kuzgi don ekish o’simliklarning nisbatan past temperaturada uzoq vaqt yarovatsiya holatini kechirish uchun ekiladi. Kuzgi don urug’ini bahorda ekish yaxshi samara bermaydi, chunki urug’ uzoq yarovatsiya bosqichini boshidan kechirolmay qoladi, juda katta ildiz sistemasini hosil qiladi va tuproq tagi vegetatsiya jarayoni kechiriladi, barg hosil bo’ladi, hosil kurtagi kam biroq urug’ beradigan qismi yaratilmaydi ekin hosil bermaydi. Kuzgi ekinlar ekilgandan keyin ancha sovuq temperaturada uzoq vaqt (30-70 kun) yarovatsiya davrini kechiradi. Qishki harorat ko’tarilib ketgan taqdirda yarovatsiya sekinlashadi va o’simlikning unib chiqishi 100 kunga cho’ziladi, shuni ham aytish mumkin kerakki, shimoliy rayonlarning ko’plarida tuproqning muzlashi kuzgi don urug’iga salbiy ta’sir qiladi va u unib chiqmaydi. www.arxiv.uz

• Kuzgi ekinlarning o’ziga xos agrotexnik ahamiyati ham bor. Kuzgi ekinlar erta bahorda ko’pgina begona o’tlardan ham oldin unib chiqadi va bahorgi ekinlarga nizbatan kami bilan 10-15 kun erta pishadi. Kuzgi o’simlikda begona o’tlar kam bo’ladi va u bahorgi ekindan oldin yig’ishtirib olinadi natijada urim-yig’im paytida (kuzgi va bahorgi donni birga urish) qiiynchiligi bo’lmaydi, ekinzor urnidan ikkinchi hosil uchun foydalanish imkoniyati tug’iladi. • Kuzgi ekiladigan ekinlar ichida kuzgi bug’doy, kuzgi javdar va kuzgi arpaning ulushi katta. • Dala ekinlari ichida bug’doyning ahamiyati alohidadir. Bug’doyning qimmatli oziq-ovqat mahsulotlari tayyorlanadigan ekin. Bug’doy yetishtirishda bu boisdan ham dunyo dehqonchiligida katta urin berilgan. Dunyoda kuzgi va bahorgi bug’doyning maydoni 230 million gektarni tashkil qiladi. www.arxiv.uz

Kuzgi bug’doy • O’zbekiston qishloq xo’jalik ishlab chiqarishda kuzgi bug’doy yetishtirishga katta e’tibor beriladi. Kuzgi bug’doy asosan Shimoliy Kavkaz, Ukraina, Moldaviya, Qora tuproqli markaz, Belorusiya va Boltiqbo’yi respublikalarida ekiladi. • Paxta ishlab chiqarish majmuasi respublikamizda dehqonchilik sanoat majmuining asosiy tarmog’i bo’lib, mamlakat xalq xo’jaligining ijtimoiy-iqtisodiy samaradorligini oshirishda va tarmoqlar o’rtasidagi munosabatlarni mustahkamlashda alohida urin egallaydi. Paxta xom ashyosi hamda undan olinadigan birlamchi va tayyor mahsulotlar nafaqat mamlakatimiz ichki bozorini tuldirishda, balki ularni eksport qilish asosida respublika byudjetini chet el valyutalari bilan tuldirishda asosiy manba bo’lib hisoblanadi. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

• Bugungi kunda O’zbekiston paxta ishlab chiqarish bo’yicha Xitoy (27,3%), AQSH (18,4%), Pokiston (10,6%) va Hindiston (9,7%) dan 5 urinda turadi. Jahon bo’yicha ishlab chiqariladigan tolaning 7,3 foizi yoki 1,3 million tonnasi bizning respublikada yetishtiriladi. Paxta eksporti bo’yicha O’zbekiston AQSH dan keyingi ikkinchi urinni egallaydi va jahon paxta eksportining qariyib choragi (24%) respublikamiz zimmasiga to’g’ri keladi. • Paxta texnika ekinlari ichida eng qimmatli hisoblanadi. U asosan tolasi uchun o’stiriladi. Paxta tolasi juda keng miqyosida va turli xil maqsadlar uchun ishlatiladi. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

• Paxta tolasining o’ziga xos xususiyati boshqa tabiiy va sun’iy tolalarda uchramaydi. Paxta tolasidan xilma-xi gazlamalar, ip, arqon, baliq ovlaydigan tur, tasma, transportyor lentlari rezina shlanga, hamda balonlar uchun maxsus to’qimalar va boshqalar tayyorlanadi. Jumladan, bir tonna paxtada 340-350 kg tola, 50-60 kg momiq va 600 kg chigit olinadi. Bir tonna chigitdan esa 170 kg moy, 400 kg kunjara, 50-60 kg momiq, 60 kg o’simlik oqsili, 300 kg sheluxa olinadi. Bundan tashqari undan margarine, kir sovun va atir sovunlar, alif moyi tayyorlashda foydalaniladi. Hozirgi vaqtda chigit tarkibidagi moy ximiyaviy usulda to’liq ajratib olinmoqda. Bu esa chigitdan chiqadigan moy miqdorini oshirish imkonini bermoqda. O’zbekistonda har yili taxminan 500 ming tonna paxta moyi tayyorlanmoqda. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

• Ma’lumki, chigit mag’zi tarkibida gossinol degan zaharli modda bo’lib, buni yog’ zavodlarida ajratib olinadi. Bundan ko’pchilik sanoatda shuningdek kimyo sanoatida polimerlar tayyorlashda, meditsinada dorivorlar ishlab chiqishda qo’llaniladi. Chigitning moyi olingandan keyin qolgan mahsulot-kunjara hisoblanadi. Kunjara asosan chorva mollarining ba’zi turlari uchun tuyimli oziq sifatida ishlatiladi. Sheluxa deb ataladigan chigitning tashqi pustidan sanoatda texnik spirt, lok, urov qog’ozlari, karton va boshqalar olinadi. Chigit sirtidan ajratib olingan tuk-momiq paxta deb aytiladi. Undan issiq kiyimlar, kurpa-tushak tayyorlashdi, mebel sanoatida, meditsinada, sun’iy ipak, sun’iy teri, fotonlyonka, kino lentasi, sun’iy oyna, linolsum, plastmassa, qog’oz, portlovchi modda va boshqa mahsulotlar ishlab chiqarishda foydalaniladi. www.arxiv.uz

G’o’zaning kelib chiqishi • G’o’zaning yer yuzidagi barcha tur va xillari “Gossipium” avlodiga mansub. G’o’za tropic, ya’ni yilning eng sovuq oylarida ham havo harorati Q18 darajadan past bo’lmaydigan mintaqadan kelib chiqqan. • G’o’za issiqsevar o’simliklar gruppasiga kiradi. Agar bir yillik g’o’zani kuzda sovuq urmasa, u bir necha yil yashashi mumkin. Ma’lumki, u o’z vatanida ko’p yillik daraxtsimon o’simlik. Lekin yovvoyi g’o’zalarning hosili kam va tola sifatida past bo’ladi. Yangi g’o’za navi yetishtiruvchi seleksionerlar yovvoyi g’o’zaning ba’zi qimmatli xususiyatlaridan foydalanadilar. • Ko’p yillik yovvoyi g’o’zalarning bo’yi 5-7 m, ba’zan 10-20 m ham bo’ladi. Bir yillik madaniy butasimon navlarniki esa 30-40 sm dan 2 m gacha bo’ladi. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

• Olimlarning tekshirishicha, g’o’za avlodi bundan taxminan 70-100 million yildan avval, ya’ni bo’r davrining ikkinchi yarmida, ba’zi tekshirishlarga qaraganda, hatto bur davridan ilgari vujudga kelgan. Ma’lumki, yer yuzi ilgari yaxlit bitta materikdan iborat bo’lib, keyinchalik geologic o’zgarishlar natijasida kontinentlarga bo’lingan. Bularning har birini iqlim sharoitlari bir-biridan tafovut qilgan. G’o’za o’simligi ham mana shu iqlim sharoitlar ta’sirida o’zgargan. Shunday qilib, g’o’zaning bir-biridan 3 ta katta geografik gruppalar-Avstraliya, Osiyo, Afrika va Amerika da paydo bo’lgan. Ilmiy ma’lumotlarga qaraganda, yer yuzida g’o’zaning 37 turi bo’lib, shundan 4 tasi madaniy hisoblanadi. www.arxiv.uz

• Ekin maydonining kattaligi jihatidan uchinchi G.barbasdande turadi. Tabiy holda Janubiy Amerika qit’asining Peru davlatida yetishtirilganligi uchun Peru g’o’zasi deyiladi. • Nihoyat 4 chi o’rinda G.Gerbaseum (Gossipium herbaceum) turadi. Bu tur tabiiy holda Osiyo Janubi va janubiy-sharqiy va Afrika da tarqalganligi uchun Afrika Osiyo g’o’zasi yoki bizda jaydari g’o’za deb yuritiladi. Bu turning navlari, asosan, Osiyo qit’asidagi ba’zi mamlakatlarida yetishtirib kelinmoqda. • www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

• Paxtachilikda almashib ekish alohida ahamiyat kasb etadi. O’zbekistonda paxta ishlab chiqarish majmuasi agrosanoat iregrasiyasining muhim tarkibiy qismi bo’lib respublika iqtisodiyotida asosiy o’rin egallaydi. Qisqa tarixiy davr ichida respublikada paxta yetishtirish va u bilan bog’liq bo’lgan xalq xo’jaligini boshqa tarmoqlari rivojlandi. • Paxtachilik texnalogik intizomning buzilishi hamda agronomik tadbirlarning o’z vaqtida va sifatli bajarmaslik salbiy ekalogik oqibatlarga olib kelmoqda. Tuproqqa ishlov berishni sifatsiz o’tkazish haddan tashqari mineral o’g’itlar solish zararkunandalarga qarshi zaharli moddalarni ko’plab qo’llash zarur. www.arxiv.uz

O'xshashlar

Kuzgi ekinlar

Almashlab ekish

O’simlikshunoslik fanining rivojlanish tarixi, maqsadi va vazifalari

Narkotik ekinlar. Tamaki ekini

Parnik va issiqxonalarda ko’chat yetishtirish