Hozirgi o’zbek hikoyalarida inson va shaхs masalasi - Adabiyot - Slaydlar

Hozirgi o’zbek hikoyalarida inson va shaхs masalasi

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

579.4208984375 KB

Ko'chirib olish

Mavzu : “Hozirgi o’zbek hikoyalarida inson va shaхs masalasi” Mundarija Kirish I bob “Mustaqillik davri o’zbek hikoyalarida qahramon xarakterini yaratishning yetakchi tamoyillari” 1.1 Asqad Muxtorning “Fano va baqo” hikoyasida inson ruhiy olami tasviri 1.2 Shukur Xolmirzayev, Xurshid Do’stmuhammad, Abduqayum Yo’ldoshev hikoyalarida olam va odam talqini II bob “Shaxs konsepsiyasining badiiy talqinida ramziylik” 2.1 “Ozodlik”, “Maymun yetaklagan odam” hikoyalarida insonlar tabiatidagi ma’naviy – axloqiy sifatlarning yoritilishi 2.2 “Shaxs va umuminsoniylik talqinida ijodiy individuallik” Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

BMI ning umumiy tavsifi Mavzuning dolzarbligi. Inson kontseptsiyasi degani bu— mustaqil jamiyat va uning xarakatlantiruvchi kuchi hisoblangan yangi shaxs kontseptsiyasi demakdir. SHu boisdan ham bugungi kunda ma’naviy — axloqiy masalalar hikoyalar psixologizmini belgilab berayotir. Qolaversa, ulardagi konflikt ko’rinishlari ham ko’proq shaxsning o’zini —o’zi anglab yetishi, shaxsiyatidagi qusurlar bilan kurashishi singari muammolarni tashkil etmoqda. Avvalo shuni alohida ta’kidlash kerakki, inson o’n sakkiz ming olamda yaratilgan eng betakror va benazir mo’’jiza. Hayratli jihati yana shundaki, insonning o’zi ham bunyodkor. Buning ucho’n uning yuragida betimsol g’ayrat —shijoat, kurashchanlik saloxiyati mujassamlashgan. Prezidentimiz I.A.Karimov aytganlaridek, «...insonning umri betakrorligini, unga berilgan hayot Olloxning buyuk in’omi ekanini ta’kidlash joiz. Inson baxt uchun, dunyo ne’matlaridan bahramand bo’lish uchun tug’ilgandir». 1 Mustaqillik davri kishisi ana shu benazir toleini barqaror etarkan, tarixiy — madaniy va ma’naviy merosga bashariy qadriyatlar sifatida yondashish va baholash madaniyatini shakllantirdi.

Mustaqillikka erishgach, hayotimizning barcha jabhalari, xususan, badiiy adabiyot ham dunyoni, jamiyat hodisalarini tushunish, shu bilan barobar mustaqil mamlakatning erkin fuqarolari madaniy — ma’naviy sharoitlarini ko’z —ko’z etish, olamga tanitish imkoniyatlariga ham ega bo’ldi. Bugungi kunda adabiyotimizning barcha tur va janrlarida kuzatilayotganidek, hikoyachilikda xam sifatiy o’zgarishlar va yangilanish jarayoni kechmoqda. Bu narsa birinchi galda qahramonlarning ma’naviy— intellektual faoliyatida namoyon bo’layotir. Chunki bugungi kunda dunyoqarashlar o’zgarib, ularga bo’lgan munosabatlar ham bashariy miqyoslar kasb etmoqda. Vatanparvarlik, millatparvarlik, insonparvarlik xususiyatlari bugungi shaxs faoliyatining o’zak asosiga aylanib, jamiyat asoslarini, buguni va kelajagini ezgulik va go’zallik qonuniyatlari asosida yangilash, o’zgartirish shaxs ijtimoiy — ma’naviy faoliyatining bosh masalasi bo’lib qoldi. Mavzuning o’rganilish darajasi. Inson kontseptsiyasi badiiy asarning barcha unsurlarini o’z atrofiga birlashtirib, yaxlit bir markazga mujassamlashtirgan o’q ildiz hisoblanadi. SHu boisdan ham u adabiyotshunoslik ilmining doimiy diqqat markazidadir. Bu borada rus, ukrain, arman, litva, yoqut va boshqa xalqlar adabiyotshunosligida bir qator ilmiy tadqiqotlar yaratilgan.

O’zbek adabiyotshunosligida ham so’nggi yillar hikoyachiligi bo’yicha olib borilgan tadqiqotlarning ko’lami, miqyosi, ilmiy — nazariy saviyasi bu borada yaxshi samaralarga erishayotganligidan dalolat beradi. Ularda hozirgi o’zbek hikoyachiligida badiiy tafakkurning yangilanishi, milliy qahramon muammosi, badiiy — uslubiy izlanishlar kabi masalalar ilmiy jihatdan umumlashtirilgan. Adabiyotshunoslar H.Karimov va M.Muhiddinovlarning ilmiy tadqiqotlarida inson kontseptsiyasining yangi aspektlari xdmda o’rganilayotgan davr ijodiy jarayonining asosiy yo’nalishlari aniqlanib, yuzaga kelgan uslubiy tamoyillarni ko’rsatish orqali ularning g’oyaviy — estetik ahamiyati ochib beriladi.

Ko’rinadiki, hаr bir tarixiy — ijtimoiy davrda dunyoqarashlar o’zgargani singari insonga bo’lgan qarashlarning, inson fenomenining talqin xususiyatlari ham o’zgarib boradi. Insonning ijtimoiy voqelikka bo’lgan munosabati ham zamonlar o’tishi bilan o’zgaradi. Shu ma’noda, mustaqillik davri o’zbek adabiyoti, xususan, hikoyachiligida shaxsning ma’naviy — intellektual dunyosini davr, jamiyat va ijtimoiy voqelik bilan vobasta o’rganishni hayotning o’zi taqozo etayotir. Do’stmuhammedov X. Hozirgi o’zbek hikoyachiligida badiiy tafakkurning yangilanish: — T.: 1995, —B. 28; BMI ishining ilmiy-tadqiqot rejalari bilan bog’liqligi. Tadqiqot mavzui O’zR FA Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot instituti Adabiyot nazariyasi bo’limining ilmiy ishlar rejasi bilan aloqador bo’lib, ish natijalaridan III jildlik Adabiyot nazariyasi fundamental tadqiqotini yaratishda foydalaniladi. BMIning maqsadi. Ishda ko’zda tutilgan asosiy maqsad hozirgi davr o’zbek hikoyalarida o’z aksini topayotgan inson kontseptsiyasi va shaxs badiiy talqinining g’oyaviy — estetik mohiyatini o’rganish va uning ilmiy — nazariy asoslarini yoritishdan iborat. BMIning vazifalari. Yuqoridagi maqsadni yuzaga chiqarish uchun quyidagi vazifalar amalga oshiriddi: qahramonlarning ma’naviy — axloqiy qiyofasini yoritish barobarida badiiy idrok va ifoda yo’sinlarini tahlil qilish, nazariy jihatdan umumlashtirish; shaxs va umuminsoniylik masalasini o’rganish; qahramonlarni badiiy — estetik tadqiq etishdagi ramziy — majoziy tasvir usullarini kuzatish; hikoyachilikdagi badiiy tajribalarda konfliktning botiniy shakllarini, yetakchi belgilarini ko’rsatish; mustaqillik davri o’zbek hikoyachiligida qahramonlarni badiiy aks ettirish bilan bog’liq yuzaga kelgan tamoyillarning o’ziga xos jihatlari haqida ilmiy xulosalar chiqarish.

BMIning manbalari. BMIda A.Muxtor, Sh.Xolmirzaev, T.Murod, X.Do’stmuhammad, N.Eshonqul, S.Vafo, T.Mahmudov Abduqayum Yo’ldoshev, hikoyalari tahlil qilinib, ba’zi o’rinlarda istiqlolgacha bo’lgan va istiqlol davri hikoyachiligimiz namunalari bilan qiyoslandi. BMI yangiligi. Mustaqillik davri hikoyachiligi misolida mazkur ,. ish monografik yo’sinda ilk bor amalga oshirilib, bashariy qadriyatlar bosh mezon hisoblangan nazariy — estetik qarashlar asosida ilmiy umumlashtirilmoqda. Dissertatsiyada mustaqillik davri o’zbek hikoyachitshgida inson kontseptsiyasi masalasining quyidagi jihatlari yoritildi: inson kontseptsiyasining har bir adib ijodida o’ziga xos zohir bo’lishi o’rganildi; qahramonlarning ma’naviy — axloqiy dunyosi o’rganilib, ularni aks ettirishdagi badiiy — estetik izlanishlar yoritildi; inson kontseptsiyasining falsafiy — intellektual, ma’naviy — axloqiy jihatlari tahlil va tadqiq etildi; ziddiyatning tuyg’ular kolliziyasi, fikr — kechinmadagi botiniyko’rinishlari aniqlanib, o’ziga xos belgilari ko’rsatildi; inson kontseptsiyasining badiiy asar «yuragi» sifatida hikoyachilikda yuzaga keltirgan yetakchi tamoyillari nazariy jihatdan umumlashtirildi. BMIning metodologik asosi va metodi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti IA.Karimov asarlaridagi adabiyot va san’at, ma’naviyat va ma’rifat xdmda milljy mafkura va milliy g’oya masalalari

BMIning tuzilishi. BMI kirish, uch bob, 6 fasl, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. BMIning umumiy hajmi 126 sahifani tashkil etadi. BMIning asosiy mazmuni Dissertatsiyaning «Kirish» qismida mavzuning dolzarbligi, muammoning o’rganilish darajasi, tadqiqotning maqsad hamda vazifalari, ilmiy yangiligi, nazariy va amaliy ahamiyati va tarkibiy tuzilishi yoritilgan. BMIning birinchi bobi «Mustaqillik davri o’zbek hikoyalarida qahramon xarakterini yaratishning yetakchi tamoyillari» deb nomlanadi. Mazkur bobda mustaqillik davri hikoyalaridagi o’ziga xos badiiy tahlil va talqin masalasi hamda ularning (badiiy ifodasi, nazariy umumlashmalari xususida mulohaza yuritildi.

Avvalo shuni ta’kidlash kerakki, bugungi hikoyachiligimizdagi qahramon masalasi bu— olamni va odamni yangicha idrok etib, o’z dunyosini bunyod etayotgan inson kontseptsiyasi demakdir. Zero, «Badiiy adabiyotning yangi xususiyatlari, o’ziga xosligi birinchi navbatda inson kontseptsiyasida o’z ifodasini topadi. Chunki inson kontseptsiyasida davr va jamiyatning butun borlig’i — rivoji, zamon talabi asosida tug’ilgan ziddiyatlar, muammolar, negativ holatlar o’z ifodasini topadi». 1 Shu ma’noda hikoyachiligimizning hozirgi shakllanish yo’sinlari mahzun o’ychanlikka, mulohazakorlikka yo’g’rilib bormoqda. Buning natijasi o’laroq shaxs psixologiyasini jamiyat, tabiat voqea — hodisalari bilan omuxta badiiy — falsafiy tadqiq etish tamoyili kuchayib bormoqda. Hikoyalar qahramonlarining esa ko’ngil deb atalgan buyuk mamlakat sirlarini o’qishda, ma’nolarini anglashda hissiy intellektualligining mavqei ortib bormoqda. A.Muxtor, Sh.Xolmirzaev, X.Do’stmuxammad, N.Eshonqul, S.Vafo, T.Mahmudov kabi ijodkorlarning hikoyalari tajribasida kuzatadigan bo’lsak, keyingi yillar hikoyachiligida olam va odam sir — sinoatlarini falsafiy idrok etishga qaratilgan inson tafakkuri bosh qahramonga aylanib borayotir. Ularda voqealar, syujet oqimlari qanchalik qiziqarli va e’tiborlj bo’lsa —da, tabiat va jamiyat hodisalarini, odamlar fe’li — faoliyatini baholashda umumlashma — xulosalar chiqarishda o’quvchiga ham fikrlashi uchun keng imkoniyatlar qoldirilmoqda. Bu esa keng kitobxon ommasining tafakkur madaniyatini kjsaltirishda g’oyat muhim omildir. Ifodalashda mazmundorlik birinchi planga chiqadi. Negaki, shaxs taqdiri va jamiyat psixologiyasi mazmun teranligining asosidir». 1 Ushbu xususiyatga akademik M.B.Xrapchenko ham alohida urg’u berib, san’atkorning ijodiy tafakkur madaniyati bilan voqelikning rivojlanish xususiyatlari uyg’unligiga diqqat qaratib, shunday yozadi: «Realistik adibning ijodiy fantaziyasi iyastimoiy voqelikning taraqqiyot jarayonlarini qanchalik xolis va chuqur aks ettirishga erishgan taqdirdagina o’zining amaliy, faol vazifasini ado etgan bo’ladi». 2

Hozirgi hikoyachiligimizda shaxsni ijtimoiy — psixologik planda tahlil qilish badiiy — estetik tadqiqotchilikning muxim xususiyatlaridan biriga aylandi, Xususan, Asqad Muxtorning «Fano va baqo» hikoyasida ko’ngil deb atalgan o’ziga xos dunyoning bir ko’chasiga nigoh tashlanadi. Agar e’tibor bersak, adibning so’nggi yillardagi yaratgan hikoyalarida («Fano va baqo», «Chodirxayol», «Jinni» va h.k) fojeiy oxang kuchli. Konflikt va xarakterlarning fojeiyligidan tashqari badiiy talqindagi fojeiy ifoda yo’sini avvalgi izlanishlarida ko’rinmagan edi. A.Muxtor kishilarni hayotning shafqatsizligi oldida dovdirab esankiramaslikka da’vat qilayotgandek tuyuladi. Negaki, ko’ngildagi sanchiqlar, dilimizdagi og’riqlar qanchalik o’kinchli va alamli bo’lmasin, haqiqat, ezgulik va adolat undan baland turadi. Demak, so’nggi yillar hikoyachiligida «psixologizm — inson taqdiridagi xoh fojeiy yoki romantik, xoh jo’mardlik yoki satirik holatlar bo’lsin, barchasini realistik o’zanga solayotir». 3 SHu ma’noda fojeiy qismatlarni realistik o’zanda tasvirlab berish ham san’atdagi go’zallik hodisalarining bir ko’rinishidir.

Asqad Muxtor «Fano va baqo» hikoyasining fojiali falsafiy mag’zi asarning so’nggi jumlalarida aniq mujassamlashgan. Imonini kuydirgan, imonini yo’qotgan kimsalar kim o’zi? Odatda, jahon klassikasining fojeiy asarlari qahramonlarning o’limi bilan yakunlanar edi. A.Muxtor hikoyasidagi imonsiz Xolxo’ja ham Ochil ham bir — birini tiriklay «bo’g’izladi», tiriklay «chavaqladi». Lekin xar ikkisi ham tirik qoladi. Tragediya janridagi katarsis holati, ya’ni qahramonlarning — ruxiy evrilishi, poklanishi asnolaridagi hayrat, qo’rquv, dahshat bugungi o’zbek hikoyachiligida psixoanaliz — ruxiyatlar badiiy tahlili tarzida zohir bo’layotir. A.Muxtorning «Fano va baqo» hikoyasida ana shu sifat o’zgarishining inkishofini ko’ramiz.

Bu narsa esa, asar qahramonlarining xarakter xususiyatlari orqali ifodalanadi. Illo, «Xarakter va uning psxologiyasi tahlili adabiyotning kamoloti, yozuvchining mahorati daraj;asini belgilovchi omildir». 1 Iste’dodli adibimiz T.Murod ijodi, xususan, hikoyalarida ham ruxiy tahlil va falsafiy ma’nodorlik ancha kuchli. «Bu dunyoda o’lib bo’lmaydi» kitobiga kiritilgan xikoyalarida o’tgan asrning 70 —yillar voqe/shgiga munosabat bildiriladi. Hikoyalarning hayotiyligi, realligi ularning g’oyaviy — estetik yuksakligi bilan birga konfliktlarning ishonarli ekanligini ham ta’minlaydi. Eng muximi bu hikoyalarda T.Murod o’sha davr hodisalariga tanqidiy yondashib, inson va uning taqdiri, buguni hamda kelajagi haqidagi muammolarni ko’tarib chiqadi. Qahramonlar talqinida o’sha davr qiyofasini va uning fojeiy holatlarini aks ettiradi. Bularning bari nozik psixologizm orqali ifodalanadi.

SH. Xolmirzaevning «Yashil niva», «Ustoz», «Ko’k dengiz», T.Murodning «Kuzning bir kunida», «Ku—ku —ku...» kabi hikoyalari misolida aytish mumkinki, 70 — 80 — yillarda adiblarimiz, asosan, shaxsning jamiyatda tutgan o’rni va qadr — qimmati kabi muammolarni aks ettirishning o’ziga xos falsafiy — psixologik tamoyillarini vujudga keltirgan edi. Bugungi hikoyachiligimizga badiiy psixologizm — tuyg’ular realizmi tahlili nuqtai nazaridan qaraydigan va o’rganadigan bo’lsak, unda avvalgi o’n yilliklardan farqli o’laroq hayotni, insonni tuyg’ular tarhi, kechinmalar tarixi ko’zgusi orqali badiiy tadqiq etish madaniyati shakllanganligini kuzatish mumkin. Avvalgi o’n yilliklarda sotsiologik tahlil yetakchilik qilgan bo’lsa, bugunga kelib hayotni va insonni falsafiy — psixologik tushunish hamda tushuntirish ustivor tamoyil bo’lib qoldi. Zero, «Haqiqiy san’atkor qay davrda yashashidan qat’i nazar, hayotning taraqqiyot tendentsiyalarini shunga qarab belgilashi uning birinchi darajali ijodiy yutuqlaridan hisoblanadi». 2 Nazar Eshonqul ijodiy izlanishlari misolida uning amaliy tasdig’ini ko’rishimiz mumkin.

 «Adabiyotning bosh vazifasi bu—insonni himoya qilish, insonni ulug’lash. Undagi g’ayriinsoniy illatlar va odamiylik fazilatlarini kashf etish. Insonning ko’nglidagi rahmon bilan fe’lidagi shaytonning sir — sinoatlarini, qilmish — qidirmishlarini ochib berish» 1 ekan, ko’rinadiki, 90 —yillardan e’tiboran, yozuvchilarimizning badiiy — estetik izlanishlarida falsafiy — psixologizm chuqurlashdi.  Demak, inson va jamiyat fenomenlarining falsafiy — psixologik tahlilidagi nuqtai nazarlar yangiligi, badiiy tahlil madaniyati mustaqillik davri o’zbek hikoyachiligining avvalgi bosqichlaridan farqli jihatlarini oydinlashtirib, yetakchi tamoyillarini ko’rsatadi. A.Muxtor, X.Do’stmuxammad, N.Eshonqul hikoyalarida kuzatilayotganidek insonning ichki kechinmalari adiblarni ko’proq o’ylantiradi. SHuning uchun ham ularning hikoyalarida hissiy tafakkur yetakchi planga chiqadi. Har uch adib ham qalb haqiqatini inkishof etish orqali hayot haqiqatini izlaydi. Ko’rinadiki, mustaqillik davri hikoyachiligimizda qaxramon xarakterini yaratishda ma’naviy — axloqiy qadriyatlarga ahamiyat berish shu davr hikoyalarining badiiylik darajasining yuksalishiga ham ta’sir ko’rsatdi. Ma’naviy — axloqiy nuqtai nazar azal—azaldan san’at va adabiyotning badiiyligini ta’minlovchi omil bo’lib kelgan. CHunki ayni shu omil har qanday voqea—hodisani falsafiy kenglikda talqin qilishga yo’l ochadi, asarning muayyan davrga xos muammolarini birinchi planga olib chiqishga imkon beradi.  Tadqiqotning «SHaxs kontseptsiyasining badiiy talqinida ramziylik» deb nomlangan ikkinchi bobida inson va shaxs tushunchasi, hikoyachiligimizdagi ramziy —majoziy tasvirning o’ziga xos talqini, nazariy hamda badiiy qimmati xususida so’z yuritilDI.  Istiqlol davri o’zbek nasri tarixini yaratayotgan bir necha avlodga mansub so’z san’atkorlari izlaiishlarida INSON shaxsiga nisbatan yangicha

Tadqiqotning «Shaxs kontseptsiyasining badiiy talqinida ramziylik» deb nomlangan ikkinchi bobida inson va shaxs tushunchasi, hikoyachiligimizdagi ramziy —majoziy tasvirning o’ziga xos talqini, nazariy hamda badiiy qimmati xususida so’z yuritilDI. Inson kontseptsiyasi hamisha san’atkorning dunyoqarashi, g’oyaviy — estetik qarashlari, hayotiy ideali va ijodiy pozitsiyasidan tarkib topadi. SHu boisdan ham hozirgi hikoyachiligimizda adiblarimiz butungi kun odamlari ma’naviyatidagi, fe’l—faoliyatidagi fazilatlar va nuqsonlarni shunchaki qayd etish bilangina kifoyalanishayotgani yo’q. Inson shaxsiyatida komillik xususiyatlarining asosini belgilovchi ezgulik, e’tiqod, adolat tuyg’ularini tarbiyalash va shakllantirish borasida har tomonlama barkamol shaxs bo’lib kamol topishlari uchun ular oldiga muayyan talablar ham qo’ymoqdalar. Zotan, ushbu vazifalar butungi nasrimizning ustivor ma’naviy — axloqiy kredosini tashkil etadi. Shukur Xolmirzaevning «Ozodlik» hikoyasini keng o’quvchilar ahli, ilmiy —adabiy jamoatchilik ham chuqur ramziy ma’nodorlikka ega, deya baholashdi.

BMIning uchinchi bobi «SHaxs va umuminsoniylik talqinida ijodiy individuallik» deb nomlanib, unda mustaqillik davri o’zbek hikoyachiligida shaxs va umuminsoniylik muammosining badiiy talqini hamda adiblarimizning o’ziga xos ifoda uslublari haqida mulohaza yuritildi Bugungi hikoyachiligimiz qahramonlari tabiatida, fe’l —faoliyatida bashariy mazmun kasb etuvchi xislat — xususiyatlar ustivor yo’nalish sifatida ko’zga tashlanadi. Bu borada, insonni ko’rish, tushunish hamda badiiy tadqiq etishda ikki tamoyil ko’proq ko’zga tashlanayotir. Birinchidan, jahon badiiyati tajribalari, xususan, «inson —olam bezagi», «inson —hayot gultoji» degan estetik kredo yangi voqelik mohiyati bilan uyg’unlikda davom ettirilayotir. Illo, inson hayot bezagi, yorug’ olam chechagi bo’lishi bilan barobar, u yangi voqeliklarni yaratuvchi, jamiyat tartiblarini o’zgartiruvchi, bunyod etuvchi, hayotga va ijtimoiy voqelikka faol ta’sir ko’rsatuvchi katta va qudratli ijtimoiy kuch. Shu ma’noda insonning o’zi ham umumbashariy qadriyatdir. SHu ma’noda, SH.Xolmirzaev, N.Eshonqul, X.Do’smuxammad, S.Vafo kabi ijodkorlarning hikoyalari fikrlash uchun keng imkoniyatlar beradi. Ushbu adiblar asarlarining o’zaro — ruxan yaqinligi ma’naviy — axloqiy masalalar ustivorligi bilan belgilanib, insonni badiiy tasvirlashdagi individual tafakkur tabiatining ijodiy yo’sini bilan xarakterlanadi.

BMIning «Xulosa» qismida tadqiqot davomida bildirilgan ilmiy — nazariy qarashlar quyidagicha umumlashtirildi: mazmunan yangi yo’nalish kasb etgan mustaqillik davri o’zbek nasrida insonning ob’ektiv voqelik bilan uzviy bog’liqligini, qalb hayoti manzaralarini aks ettirishda hikoyachiligimiz shaxsning jamiyat va tabiat bilan uzviy bog’liqligini yoritish jarayonida falsafiy — psixologik tahlll madaniyatini yanada chuqurlashtirish yo’lidan bormoqda; olamni, odamni badiiy idrok va ifoda etishda bashariy qadriyatlar nuqtai nazaridan yondashish, mustaqillik mafkurasi manfaatlari va ehtiyojlari taqozosi bilan yoritish ustivor tamoyilga aylandi; falsafiy psixologizm —ramzlar, timsollar, tahayyullar asosiga qurilgan badiiy tafakkur mohiyatan realistik tasvir printsiplarini boyituvchi hamda kengaytiruvchi ijodiy uslubiy yo’nalish sifatida yorqin tajassum topib bormoqda. Ushbu hodisada psixologik tahlil fikrchan kechinmalar xolatlarini, kayfiyatlar silsilasini yaratish hisobiga yangi sifat o’zgarishlari voqe bo’layotir. Ko’rinadiki, adiblarimizning ijodiy izlanishlarida shaxs qalbidagi, ongi — shuuridagi o’zgarishlarni ochishga qaratilgan badiiy idrok yetakchiljk qilayotir; mustaqillik davri adabiy jarayonida nosirlarimiz o’z ijodiy tajribalarida zamondoshlarimiz psixologiyasidagi o’zgarishlarni chuqur tahlil qiluvchi va baholovchi shaxs obrazini yaratishga muvaffaq bo’layotirlar; o’zlikni anglash, o’zligini topish va namoyon etish holatlarini boshdan kechirayotgan shaxsning dunyo sathida tutgan o’rnini ko’rsatish, ijtimoiy — siyosiy, ma’naviy — intellektual hayoti sahifalarini o’rganish va inson ruxiyatini yoritish, psixologiyasini aks ettirish yangi pallaga kirdi;

N.Eshonqul bilan X.Do’stmuxammad hikoyalarida qahramonlarning voqelikka, jamiyat hayotiga bo’lgan munosabatlari o’laroq yuzaga kelgan fikrlari, nuqtai nazarlari bir —biridan farqlansa —da, lekin insonni ifodalashdagi ijodiy yo’li, printsiplari umumiy jihatdan mushtaraklikka ega. Buni keyingi yillarda shakllangan falsafiy — psixologik tasvir madaniyati, deya tavsiflash joiz; A.Muxtor bilan SH.Xolmirzaev ijodida inson va jamiyat psixologiyasini uyg’unlikda detallashtirib tushuntirish yetakchilik qiladi. Zero, hozirgi davr o’zbek hikoyachiligida inson ruxiyati iqlimlarini ijtimoiy voqelik, jamiyat psixologiyasi bilan yaxlit birlikda badiiy tadqiq etish tamoyili ustunlik qilmoqda; hozirgi hikoyachiligimizda badiiy tahlil etilayotgan psixologizmning yana bir ko’rinishi rux erkinligi hamda aql va ko’ngil ziddiyati masalasidir. Negaki, inson aksariyat hollarda o’z irodasining, ko’ngil ra’yining quliga aylanib qolishi hech ran emas ekan («Fano va baqo», «Xayol tuzog’i»); keyingi yillar o’zbek hikoyachiligida o’zlikni anglash, imon butunligi, moddiy va ma’naviy erk, Yaratganning irodasi va bandalarining o’z iroda mas’uliyatlari, ishonch va e’tiqod masalalarining badiiy sinteziga yo’naltirilgan falsafiy — psixologik tadqiqotchilik madaniyati XXI asr o’zbek nasrining taraqqiyot tamoyillaridan biri bo’lib qolishi shubhasizdir.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Karimov I.A “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch” T:. Sharq 2011 2. Matyakupov S. Tog’ay Murod hikoyalarida psixologizm Ilm sarchashmalari.-2001.- №1.-B. 62-64. 3. Matyakupov S. «Fano va baqo» hikoyasida inson ruxiyati ifodasi Til va adabiyot ta’limi. — 2005. —№1. —B.47 —51. 4. Matyakupov S. Tog’ay Murod hikoyalari O’zbek tili va adabiyoti. - 2004. - №6. - B. 65 – 67. 5. G.Sattorova “Milliy xarakter va badiiy talqin” T: “Fan” 2002 yil

O'xshashlar

O’zbek xalq ertaklari

Hozirgi adabiy jarayon

Mustaqillik davridagi epik asarlar

Ulugʻbek Hamdam

Mustaqillik davri o’zbek adabiyoti