logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Adabiyot
  4. O’zbek xalq ertaklari

O’zbek xalq ertaklari

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

8194.63671875 KB
Ko'chirib olish
O’zbek xalq ertaklari REJA: • ERTAK JANRI HAQIDA • ERTAKLARNING TASNIFI • ERTAKLARNING TARKIBIY QISMI Ertaklar fol’klorning keng tarqalgan ommaviy janrlaridan biridir. Ertaklar o`ziga xos mavzu va g`oyaviy yo`nalishi hamda ta`limiy-estetik funktsiyasi bilan ajralib turadi. Ideal qahramonning g`ayri tabiiy kuchlarga qarshi chiqishi, mo``jizaviy narsalarni o`zga yurtlardan olib kelishi, devlar olib qochgan qizlarni qutqarishi, o`zga yurt malikalari, parizodlarga oshiq bo`lishi, bedavo dardlarga davo topishi kabilar ertaklarning mavzu doirasini belgilaydi . 0114 23 19 20 20 23 20 3116 2516 21 27 Ertak uchun ham xalq og`zaki ijodiga xos barcha sifatlar: og`zakilik, jamoaviylik, an`anaviylik, anonimlik, versiya va variantlilik xosdir.  Ertakning o`ziga xos xususiyati voqeabandlik, biror voqeani mukammal hikoya qilish tarzida ko`zga tashlanadi. ertaklar voqelikni hayotiy va xayoliy o`ydirmalar vositasida kishilarda badiiy zavq uyg`otadigan shaklda aks ettirish bilan xarakterlanadi.  Ertaklar xalq hayoti, ijtimoiy turmushi, ma’naviy dunyosi, dunyoqarashi bilan uzviy bog`langandir.Ertak janri dunyo xalqlari fol’klorida so`z san’atining eng ommaviy, eng demokratik turi hisoblanadi. Xalq ertaklarimizning badiiy ijod namunasi sifatidagi janr xususiyatlari quyidagilardan iborat:  Ertaklar xalq og‘zaki ijodining epik jinsi (turi)ga mansub.  Ertaklar, asosan, nasrda yaratiladi. Faqat ayrim asarlardagina («Yoriltosh», «Tohir va Zuhra» va b.) qo‘shiqni eslatuvchi she'riy parchalar uchraydi. 02 01 1F 02 01 2316 16 2216 1F 2C2F2D14  «Bir bor ekan, bir yo‘q ekan» boshlamasi va «murod-maqsadiga yetibdi» yakunlanmasi ertaklarning an'anaviy belgisi hisoblanadi.  Xayoliy-fantastik tasvir ertaklar syujetida qo‘llanadigan ustuvor usuldir.  Ertaklarning umumiy mazmunida IMF formulasi doimiy takrorlanadi. Har bir ertak I – initsial – boshlanma; M – medial – asosiy qism; F – final – yakunlanmadan iborat bo‘ladi.Xalq ertaklarimizning badiiy ijod namunasi sifatidagi janr xususiyatlari quyidagilardan iborat: 02 01020304050607040508 0114 0804 02 1D0A0D0713030D18 0F070E 02 20041A0A09130A040B 170703 060711 0D0A09160B130A0B140A170A0B05 Folklorshunos olimlar xalq ertaklarini quyidagicha tasnif qiladilar:  Hayvonlar haqidagi ertaklar.  Sehrli ertaklar.  Hayotiy-maishiy ertaklar 02 250A0D15070B130A0405120A0F03170A190305 08041A0A09130A04 02 2B08120413030508041A0A09130A04 02 250A0D071A030D18140A031112030D0508041A0A09130A04 Fantastika ertak mezoni, uning joni va qonidir. ertaklar fantastikaning tutgan o`rniga va me`yoriga qarab ikki guruhga bo`linadi: 1. Fantastika ustun bo`lgan ertaklar. 2. Hayotiylik ustun bo`lgan ertaklar. 1415 16 041A 1D15 1E09 041A Ertaklarning paydo bo`lishi uzoq o`tmishga, sinfsiz jamiyatga borib taqaladi. Ertak atamasi Mahmud Koshg`ariyning «Devonu lug`atit- turk» asarida «etuk» shaklida qo`llangan. 01020304050A040304160411080A 1B041216130D 1C 1D1E1F200E0713 03130205220A0411 1D1F03 150E10060604070904071A Ertaklarda xalqning tilak va orzulari aks etadi.  Uzoq proletar yozuvchisi A.M.Gor’kiy o`zining «Ming bir kecha»ga yozgan so`zboshisida ertak janri va uning g`oyaviy-badiiy ahamiyati to`g`risida qimmatli fikrlar bildirgan edi. Ertak termini xalq orasida uzoq asrlardan beri yashab keladi. Ertak termining ma’nosi turlicha. Ertak qadimgi avvalgi ma’nolarini ifodalaydi. Samarqand, Surxandaryo oblastlarining ayrim rayoni va qishloqlarida «ertak» o`rniga «matal» so`zi qo`llanadi. «Matal» terminini Farg`ona shevalarining ayrimlarida ham uchratish mumkin.  Buxoroning ba’zi rayonlarida «ushuk» termini qo`llanilsa, Toshkentda «cho`pchak» ishlatiladi. 02 20 04 0C 221918 0D 0B 27 222823 07 Ertak termini qozoqlarda «ertak», «tolg`on», «utruk», qirg`izlar «jojomoq», turkmanlarda «erteki», «hekoya», «buderek gurun», «yalan», qoraqalpoqlard a «ertak», «jolg`on», «qalpeki», «o`ylab shig`oltilg`on» deb ataladi. Taniqli fol’klorshunos olim M.I.Afzalov xalq ertaklarini shartli ravishda ikki qismga ajratadi. 1. Fantastik ertaklar. Bunday ertaklarda fantastik moment kuchli bo`lib, ularga hayvonlar haqidagi va sehrli-fantastik ertaklar kiradi. 2. Realistik ertaklar. Bunday ertaklarda fantastik momentlar kuchsiz bo`lib, ularga hayotiy va satirik ertaklar kiradi. Hayvonlar haqidagi ertaklar. Hayvonlar haqidagi ertaklar  Bunday ertaklar eng qadimgi zamonlarida paydo bo`lgan, ibtidoiy odamning tabiat voqea-hodisalariga totemistik va animistik qarashlari bilan izohlanadi. Ibtidoiy odamlar hayvonlar ham odamlar kabi gapiradilar, fikrlaydilar deb tushunganlar. Insonning jonli tabiatga bolalarcha sodda munosabati uning hayvonlar haqidagi ertaklardga ifodalangan.Bu haqda E.Teylor o`zining «Ibtidoiy madaniyat» asarida ko`plab misollar keltiradi. SEHRLI FANTASTIK ERTAKLAR.  Bunday ertaklarda ham o`tmishda yashagan insonning hayoti, tabiatga bo`lgan munosabati, dunyoqarashi ifodalangan.Sehrli fantastik ertaklarda syujeti ham, obrazlar ham aql bovar qilmaydigan darajada aks ettiriladi. Sehrli fantastik ertaklarning asosiy qahramoni inson bo`lib, narsa- predmetlar, hayvon va qushlar insonning sehrli yordamchilari bo`lib gavdalanadi Masalan, «Semurg`» ertagida o`zining fantastik imkoniyati bilan insonga yordam beradi. Insonni turli odatlardan qutqaradi. Olis masofalarni bosib o`tishda, ko`p sonli yovuz kuchlarni engishda unga yordam beradi «Uchar gilam» ertagida gilam – transport vositasi. «Ur to`qmoq» ertagida to`qmoq kuch, qurol, «Ochil dasturxon»da dasturxon noz-ne’matlarning makoni sifatida tasvirlanadi.Sehrli-fantastik ertaklar nihoyatda ajoyib, qiziqarli bo`lib, syujeti birmuncha murakkabdir. YOLMOG’IZ KAMPIR ertak janriga mansub bo`lgan har bir asar asosan uch tarkibiy qismdan iboratdir:  1. Ertakning intsial qismi, ya`ni boshlanmasi. Folklorshunoslikda bu qism ko`pincha «zachin» nomi bilan yuritiladi.  2. Medial qismi. Bu qismda ertakda hikoya qilinayotgan voqea to`liq bayoniga ega bo`ladi va ertakning qaysi tasnif turkumiga mansub ekanligi dalillanadi.  3. Final qismi. Bu qismda ertakning yakuniy xulosasi o`z ifodasini topadi. Ertakning intsial qismi odatda, zamon, vaqt, makon va asar qahramoni haqidagi dastlabki ma`lumotlarni berishga bag`ishlanadi. Medialda esa etishmovchilik, safar, vazifa, raqib, taqiq, kurash kabi omillar an`anaviy unsurlar sifatida ishtirok etadi. Final, ya`ni ertakning tugallanma qismi asosan qahramonning murod- maqsadiga etishidan iborat bo`ladi. O`zbek ertaklarining salmoqli qismini hayvonlar haqidagi og`zaki hikoyalar tashkil etadi. Ammo hayvonlar haqidagi ertaklar asar mazmunida ishtirok etayotgan personajlarning o`rniga ko`ra faqat sof hayvonlar haqidagi ertaklar va odamlar ham ishtirok etadigan ertaklarga bo`linadi. Bu ertaklarning bosh mazmuni bevosita hayvonlar bilan bog`liq bo`lgani uchun ular tasnifida mana shu turga mansub asarlar sifatidan qayd etilgan. Mazkur ertaklarda har bir hayvonning tabiiy xususiyatini bo`rttirib ko`rsatish etakchi o`rinda turadi. Bo`rining vahshiyligi, tulkining ayyorligi, eshakning befahmligi, sherning o`rmon podshosi ekanligi biz nazarda tutgan ertaklar mazmunining asosini tashkil etadi O`zbek xalq ertaklari ichida mehnatkash ommaning vakili sifatida ishtirok etgan kal obrazi ayniqsa qiziqarlidir. «Kal botir», «Kal bilan boy» «Kal bilan podsho» kabi o`nlab ertaklar bunga misol bo`ladi. «Uch og`ayni botirlar» Bu ertakda xalqning yozuvchilarga qarshi g`azab bilan va nafrati aks ettirilgan. Uch aka-uka obrazi misolida xalq o`zining orzu-istaklarini, adolatparvarlik, gumanizm g`oyalarini ifodalagan. Shuning uchun uch aka-uka har qanday sharoitda ham o`zlarining uddaburonligi, ishbilarmonligi, aql-zakovati bilan g`olib chiqadi.

O'xshashlar

Xalq og’zaki ijodi
Mustaqillik davri o’zbek adabiyoti
20-30 - yillar o'zbek bolalar adabiyoti
Sulton Jo’ra ijod yo’li
Nutqda hikmatlar va xalq og’zaki ijodi