Кўп ҳужайралилар - Zoologiya - Referatlar

Кўп ҳужайралилар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

207 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Кўп ҳужайрали ларнинг умумий та в сифи . 2. Онтогенез ва филогенез ҳақида тушунча 3.А.О.Ковалевский ва И.И.Мечниковларнинг эмбриология соҳасидаги асосий ишлари 4. Кўп ҳужайрали организмларнинг келиб чиқиши ҳақидаги асосий назариялар 5. Тубан кўп ҳужайралиларнинг морфо-физиологик хусусиятлари

www.arxiv.uz 1. Кўп ҳужайрали ларнинг умумий та в сифи . XVII асрда микроскопнинг ихтиро этилиши билан ҳайвон ва ўсимликларнинг тана тузилишини чуқур ўрганишга имконият яратилди. XIX асрнинг охири ва ХХ асрнинг бошларида эса микроскопнинг янада мукаммаллашиши ва унда текшириш техникасининг тараққиёти ўсимлик ва ҳайвон танасини ташкил этган ҳужайраларнинг тузилиши ва ҳаётий йўналишларини ўрганувчи махсус цитология фаниннинг вужудга келишига олиб келди. Айниқса, ХХ асрнинг 30-йилларида бинафша нурларида ишлайдиган, сунгги йилларда эса электрон микроскопларнинг яратилиши цитология фанининг ривожини янада юқори даражага кўтарди. Одатда Ер юзидаги барча ҳайвонлар икки катта гуруҳга: бир ҳужайралилар, яъни энг содда ҳайвонлар – Protozoa ва кўп ҳужайрали ҳайвонлар - Metazoa га бўлинган. Булутлар ва ковакичлилар организми кўп сонли ҳужайралардан ва хужайралараро маҳсулотлардан ташкил топган. Бу ҳужайралар тузилиш ва функционал томондан дифференциаллашган бўлиб, улар мустақил яшаш қобилиятига эга эмас. Қолган бошқа кўп ҳужайралилар махсус тўқималардан таркиб топган органларга ва органлар системаси (тизими) га эга. Аксарият кўп ҳужайралиларда ҳужайралар сони бениҳоят кўп, уларнинг сони бутун ҳаёт мобайнида анча ўзгариб туради. Маълум бир вазифани бажаришга мослашган тузилиши, келиб чиқиши ва ҳаётий йўналишлари бир хил бўлган ҳужайралар ва ҳужайралараро маҳсулотлар комплексига тўқима деб юритилади. Одатда кўп ҳужайраларнинг органлари бир неча тўқималардан ташкил топган. а) эпителиал тўқима - ҳимоя вазифасини бажарувчи тўқима бўлиб, унга ташқи, терини қоплаган ва иккиламчи тана бўшлиғи – целомни, шунингдек ичак ва бошқа ҳазм органларининг ички ва ташқи деворини қоплаган тўқималар киради. б) бириктирувчи тўқималар – бу тўқималар уларнинг ҳужайралараро маҳсулотлари турли хил ҳайвонлар танасида ниҳоятда кўп тарқалган бўлиб, жуда мураккаб ва хилма-хил вазифаларни бажаради. Дастлаб ясси

www.arxiv.uz чувалчангларда ривожланган паренхима деб аталувчи тўқималар бириктирувчи тўқималардир. Юқори даражада ташкил топган ҳайвонлардаги қон ҳосил қилувчи органлар - талоқ, жигар ва ҳоказолар шу хил тўқималардан ташкил топган. в) мускул тўқималари баъзи ковакичлилар ва барча ясси чувалчанглардан бошлаб ривожланган бўлиб, ҳайвонларда энг муҳим ҳаракат вазифасини бажаради, улар қисқариш ва чўзилиш хусусиятига эга (мускул тўқималари фақат нерв толалари таъсирида қисқаради, ҳаракатланади). Ушбу тўқима асосан мезодермадан, баъзи органларда эса энтодермадан ривожланади. г) нерв тўқимасининг ривожланиши ковакичлилардан бошланади ва юқори даражада ривожланган кўп ҳужайралиларда такомиллашиб боради. Тубан ковакичлиларда (гидраларда) у юлдузсимон нерв ҳужайралардан ташкил топган ва тарқоқ жойлашган, яъни марказлашмаган шу сабабли уларда таъсирот жуда секин тарқалади, сцифомедузалар ва актинияларда эса тарқоқ нерв ҳужайралари билан бирга нерв тугунчалари ривожланади. Чувалчангларда марказлашган нерв тугунлари, бўғимоёқлилардан бошлаб мия вужудга келади. Нерв тўқимасининг ҳужайраси (нейронлар) юқори даражада дифференциаллашган ва мураккаблашганлиги билан бошқа тўқима ҳужайраларидан фарқ қилади. Юқори даражада ташкил топган организмларда нерв тўқиманинг мияда жойлашган нейронлари бош, яъни марказий нерв системани, ички органларда жойлашганлари эса периферик (четки) нерв системани ташкил этади. Ҳар бир кўп ҳужайрали организм бир неча органлар ва органлар системасидан ташкил топган. Тананинг маълум бир вазифани бажарувчи қисми орган деб юритилади. Ҳар бир орган ўз навбатида бир неча хил тўқималардан таркиб топган. Аниқ бир йуналишдаги вазифани бажаришга мослашган органлар йиғмаси органлар системасини ташкил этади: овқат ҳазм килиш органлари системаси (оғиз бўшлиғи, томоқ, қ изилўнгач, ошқозон, ичаклар), нафас олиш органлари системаси, айи риш органлари

www.arxiv.uz системаси, қон айланиш системаси, жинсий органлар системаси, нерв системаси ва сезув органлари. Бундай органлар системалари ҳар хил ҳайвонлар типида турлича ривожланган. Кўпчилик кўп ҳужайрали ҳайвонларнинг тана қисмлари билатерал симметрияли, яъни маълум бир тартибда жойлашган. Фақат камгина ҳайвонларда, жумладан булутларда тана маълум симметрияга эга эмас . Қолган кўп ҳужайралилар танаси радиал симметрия (ковакичлилар, денгиз юлдузлари ва хоказо)ли тузилган. Радиал симметрияга эга бўлган ҳайвонларда танани бир неча қисмларга тенг бўлиш мумкин бўлса, билатериал симметриялиларда фақат бир чизиқ билан уни тенг икки қисмга ажратиш мумкин. 2. Онтогенез ва филогенез ҳақида тушунча Э.Геккель ва Ф.Мюллерларнинг биогенетик қонунининг моҳияти. Ҳар бир ҳайвон турининг тарихий ўтмиши билан боғлиқ бўлган эволюцион тараққиётга филогенез деб юритилади. Эволюцион морфологиянинг асосчиларидан акад. А.И.Северцов (1866-1936) эволюцион жараёнларни биологик прогресс ва биологик регресс йўллари билан боришини кўрсатди. Биологик прогресснинг бир йуналиши ароморфоз – морфо-физиологик прогрессдир. Ушбу биологик прогрессда у ёки бу ҳайвонлар гуруҳининг ҳаёт фаолиятининг умумий шиддати юқори босқичга кўтарилиб янги тараққиёт босқичига етади. Бу ҳолда организм муҳим сифат ўзгаришларга дуч келади, унинг кўпайиб кетишига ва бошқа жойларга кенг тарқалишига имконият яратилади. Ҳайвонот дунёсида ароморфозга мисол тариқасида кўп ҳужайрали ҳайвонларнинг келиб чиқишини, сув ҳайвонларининг қуруқликка чиқишини, иссикқонликнинг пайдо бўлишини, юракнинг тўрт камерали бўлишини, иккита қон айланиш доирасининг ҳосил бўлишини ва ҳоказоларни келтириш мумкин. Биологик прогресснинг иккинчи эволюцион йўналиши – идиоадаптация я ъ ни - о р ганизмларнинг маълум бир яшаш шароитига мосланиши (ҳаёт фаолиятининг шиддати ошмасдан). Бу эволюцион

www.arxiv.uz тараққиётда организмда бир қанча ўзгаришлар рўй берсада, ҳайвоннинг тузилиши аввалги даражада тураверади: одамда оёқларнинг қўлга, китсимонларда олдинги оёқларнинг сузишга мослашган куракоёққа, кўршапалакларда олдинги оёқларнинг қанотга айланганлиги ва ҳоказолар. Бу хил оёқлар ҳар хил организмда ҳар хил шароитда ҳар хил функцияни бажарсада, улар бир-бирига ў хшаш скелетлардан тузилган ва ҳаммаси ҳ ам т ў рт оёқли қадимги аждод оёқларидан келиб чиққан. Кўпчилик туркум, оила, авлод ва турлар идиоадаптация йўли билан келиб чиққан. Регрессив типдаги морфо-физиологик ўзгаришга дегенерация мисол бўлади. Дегенерация - эволюцион тараққиёт натижасида ҳайвон ва ўсимлик организмларининг айрим органлари йўқолиб кетиши оқибатида уларнинг бирмунча оддий тузилишга ўтиши. Умумий дегенерация организмларни актив ҳаётдан пассив ҳаёт йўлига ўтиши натижасида ёки ҳаракатли ҳолдан ҳаракатсиз ҳолга, эркин яшаш шароитидан паразитизм йўлига ўтиши натижасида руй беради. А.Н.Северцов тушунчаси бўйича умумий дегенерация ҳайвон ва ўсимликларни турларини кўпайишига, географик ва экологик ареалининг кенгайишига олиб келувчи учинчи биологик прогрессив йўлдир. Дегенерацияга учровчи ҳайвон турларида ҳаракат, сезув, ҳазм органлари ва бошқа хил органлар редукциялашади, яъни қисқаради ёки тамоман йўқолиб кетади. Эволюцион жараёнда лентасимон чувалчангларда овқат ҳазм килиш органларининг йўқолиши, сезув органлари фаолиятининг сусайиши, асцидияларда эса хорда ва нерв найининг тамоман йўқолиб кетиши дегенерацияга мисол бўлади. Умумий дегенерацияда турнинг урчиш хусусиятини ошишини кузатиш мумкин. Бу ҳол жинсий органларнинг кескин ривожланишига, уларнинг тухум ва личинкаларининг ташқи муҳитга чидамли бўлишига олиб келган (цестодларда). Дегенерацияга ҳайвонларнинг индивидуал тараққиётида руй берувчи тўқима ва органларнинг емирилиши ҳам мисол бўла олади. Масалан, ҳар хил ҳашаротларнинг личинкаларини ғ умбакка

www.arxiv.uz айланишида уларнинг ички органларининг дегенерацияга учраши, қ урбақаларнинг личинкаларида эса жабра ва думларининг йўқолиши. У ёки бу ҳайвон турларининг индивидуал тараққиётига онтогенез деб юритилади. Онтогенез асосан учта тараққиёт даврларидан иборат: эмбриогенез, постэмбриогенез ва вояга етиш. 1866-йил немис олимлари Э.Геккель ва Ф.Мюллер биогенетик қонун яратди. Бу қонуннинг қисқача мазмуни "онтогенез филогенезнинг тез ва қисқа муддат ичида такрорланиши" демакдир. Бу қонун шажара дарахтлари тузишда катта аҳамиятга эга. Палеонтологияда ҳайвонларнинг қазилма қолдиқлари , солиштирма анатомия да оралиқ формалари бўлмаган организмларнинг индивидуал ривожланиш тарихини, яъни онтогенезини ўрганиш ҳар хил ҳайвонлар ўртасидаги қариндошлик алоқаларини ва уларни қайси аждоддан келиб чиққанлигини аниқлашда биогенетик қонун қўлланилади. 3. А.О.Ковалевский ва И.И.Мечниковларнинг эмбриология соҳасидаги асосий ишлари А.О.Ковалевский (1840-1901) ва И.И.Мечников (1845-1916) ларнинг эмбриология соҳасидаги ишлари бўйича ҳар бир организмнинг эмбрионал тараққиёти оталанган тухум ҳужайраси - зиготадан бошланади. Зигота ўз навбатида кўпдан-кўп ҳужайраларга - бластомерларга бўлинади, бластомерлар бир жойга т ў плана бориб морулани ҳосил қилади. Кейинчалик бир қават ҳужайралардан ташкил топган шарсимон ёки овалсимон бластула ҳосил бўлади. Бластуланинг ичида катта бўшлиқ ҳосил бўлиб, бу б ў шлиқ бластоцел деб аталади. Келгуси тараққиёт даврида бластула инвагинация йўли (ичкарига қ айтиб кириш) ёки иммиграция (ҳужайраларнинг бир қутиб томонга ўсиб кириши) йўллари билан икки қатор жойлашган қ атламга - эктодерма ва эндодермага эга бўлган гаструлага айланади. Янгидан ҳосил бўлган бўшлиқ гастроцел деб аталиб, бу бўшлиқ ташқарига бластопор ёки бирламчи оғиз деб юритилувчи тешик билан очилади. Кўпчилик умуртқасиз ҳайвонларнинг вояга етган шаклларида (чувалчанглар, бўғимоёқлилар,

www.arxiv.uz моллюскалар) бу тешик уларнинг оғзига айланади. Шу сабабли бу ҳайвонлар бирламчи оғизлилар деб юритилади. Қолган ҳайвон гуруҳларида (игнатанлилар, хордалилар) бластопор тамоман бекилиб кетади ёки чиқарув тешигига айланади, оғиз эса уларда қайтадан ҳосил бўлади, шу сабабли ҳам бу ҳайвонлар иккиламчи оғизлилар деб юри т илади. Тубан даражада тараққий этган кўп ҳужайрали ҳайвонлар (булутлар, ковакичлилар) икки қаватли тана тузилишига эга. Юқори даражада ташкил топган ҳайвонларда эса тараққиёт даврида эктодерма ва эндодерма эмбрион варақлари орасида учинчи эмбрион варақча - мезодерма ривожланади. Тубан даражадаги уч қаватли организмларда бластоцелдан ҳосил бўлган бирламчи бўшлиқ уларнинг бутун ҳаёти даврида сақланиб қолади, шунинг учун ҳам уларга бирламчи тана бўшлиқлилар деб ном берилган. Юқори даражада тараққий этган уч қаватли организмларда эмбрионал тараққиёт даврида бирламчи тана бўшлиғи қисқара боради (лакун ва тор каналчаларга айланиб), ҳақиқий тана бўшлиғи (целом) эса мезодерманинг ичида пайдо бўлади. Бу хил ҳайвонлар иккиламчи тана бўшлиқлилар деб аталади. Целомнинг бирламчи тана бўшли ғ идан фарқи шундаки, унда мезодермали махсус пардалар пайдо бўлади. Ҳайвонларнинг тараққиёт даврида эмбрион варақчалари ҳар хил тўқима ва органларни юзага келтиради. Терининг ташқи қатлами (эпидермис), тери безлари, ё ғ ва ёғ безлари, соч, тишнинг эмал қатлами , шох моддадан ташкил топган ҳар хил тузилмалар, нерв система, кўпайиш, сезиш органлари (қабул қилувчи ҳужайрали) эктодерманинг маҳсулотидир. Бундан ташқари ҳайвонларнинг оғиз бўшли ғ и, ичакнинг орқа чиқарув тешиги билан қўшилган қисми, жабра ёриқлари ҳам эктодерма билан қопланган (айрим ҳайвон гуруҳларида олдинги ва орқа ичак умуман эктодермали бўлади). Энтодермадан овқат ҳазм килиш органлари, асосан ўрта ичак, ҳамда жигар, ошқозон ости бези, ў пка, тимус, қалқонсимон безлар (балиқларнинг ҳаво пуфакчалари) ҳосил бўлади. Кўпчилик органлар: қон айланиш системаси, айириш ва жинсий органлар системалари, барча мускуллар, қорин пардаси,

www.arxiv.uz бириктирувчи тўқима ва унинг унумлари - чин тери (кутис), тоғай ва суяк скелетлари мезодерманинг маҳсулотидир. Эмбрион варақларининг ҳосил бўлишини чуқур ўрганиш натижасида А.О.Ковалевский ва И.И.Мечниковлар эмбрион варақчалари тўғрисида махсус назария яратишган. Уларнинг фандаги хизматлари бутун бор умуртқасиз ҳайвонларнинг эмбрионал тараққиётини ўрганиш асосида булутлар ва ковакичлиларда эмбрион варақчаларини эктодерма ва энтодермадан нари утмаслигини, қолган умуртқасизларда эса учта эмбрион япроқчасини ҳосил бўлишини аниқлашдадир. Улар яратган эмбрион варақчалари тўғрисидаги маълумотлар ҳар бир варақчаларнинг ҳосилаларини ҳам аниқлаб берган. 4. Кўп ҳужайрали организмларнинг келиб чиқиши ҳақидаги асосий назариялар Энг тубан даражада тараққий этган кўп ҳужайралилар қайси ҳайвонлардан келиб чиққан? Кўпчилик олимларнинг фикрича тубан даражадаги кўп ҳужайралиларнинг аждодлари хивчинлилар синфига оид содда ҳайвонларнинг колонияли формалари б ў лмиш гетеротроф организмлар бўлган. Шундай хулосага улар қуйидаги далилларга асосланиб келишган: 1) содда ҳайвонларнинг ва кўп ҳужайрали организмларнинг ҳужайра тузилиши ва бўлиниш жараёни бир-бирига жуда ў хшаш, 2) содда ҳайвонлар энг оддий тузилган организмлар сифатида кўп ҳужайралилардан олдин пайдо бўлган бўлиб, кейинчалик уларнинг аждодларига айланган, 3) колонияли хивчинлиларнинг танасини жуда кўп бир хил тузилган ҳужайраларга бўлиниши уларни ҳар хил йуналишда дифференциаллашишини енгиллаштирган, 4) барча кўп ҳужайрали ҳайвонларнинг эмбрионал тараққиётининг дастлабки даврлари бир ҳужайрали организмларни эслатади. Аммо ҳозирги колонияли содда ҳайвонлар ва энг содда тузилган кўп ҳужайралилар ўртасида катта фарқ мавжуд: биринчисида аниқ вазифаларни бажарувчи ҳужайра гуруҳлари йўқ, иккинчисида эса бу ҳол жуда етарли даражада ифодаланган. Улар орасидаги орали қ формалар ҳеч из

www.arxiv.uz колдирмасдан йўқолиб кетган бўлиши мумкин, шу сабабли ҳам олимлар кўп ҳужайралиларнинг келиб чиқишини аниқлаш мақсадида биогенетик қонундан фойдаланиб келишган. Барча кўп ҳужайрали ҳайвонларнинг тараққиёти ягона ҳужайрадан бошланади. Биогенетик қонун асосида қаралганда эса бу - Metazoa нинг аждодларини бир ҳужайралилар эканлигини исботловчи далилдир. Бир хил ҳужайралардан тузилган морула ва бластула тараққиёт даврлари эса эволюцион жараённинг (филогенезнинг) келгуси этапларида кўп ҳужайралиларнинг аждодлари шарсимон, колония б ў либ яшовчи морей ва бластей деб аталувчи содда ҳайвонларни эслатди. (Геккель назарияси). Бластеялар ҳужайралари бир қатламга эга бўлиб, улар сувда сузиб юрувчи ҳайвонлар бўлган. Бу ҳужайралар орасида фарқ бўлмаган ва улар ҳаракат қилиш, озиқа ушлаш ва ҳоказо каби муҳим ҳаётий функцияларни бажаришган. Қайси йўл билан шарсимон бир қаватли бластейдан кўп ҳужайралилар келиб чиққан ? Бунга аниқ жавоб тубан кўп ҳужайралиларнинг (булутлар) эмбрионал тараққиётини ўрганиш натижасида буюк рус олими И.И.Мечников томон и дан берилган. Унинг назарияси бўйича бластеянинг айрим ҳужайралари озиқани ушлаб вақтинча колониянинг ичига кирган ва бу озиқалар эса у ерда ҳазм бўлган (ҳужайралар эса кейинчалик яна ташқарига чиқишган). Бу хил хулосага далил бўлиб булутларда ҳужайраларнинг б ў ш ҳолда жойлашганлиги ва уларда ў рин алмашиш ҳоллари рўй бериши мумкинлиги ҳисобланади. Шундай қилиб бластеяларда даставвал ҳужайралар маълум бир вазифани бажаришга вақтинчалик ажралган: ташқи ҳужайралар ҳаракат вазифасини, ичкилари – озиқланишни амалга оширади. Лекин бундай бўлиниш етарли эмас, чунки колонияни ҳаракатга келтирувчи ҳужайралар бошқа тузилишга (мустаҳкам қобиқка ва хивчинга эга бўлиши), овқат ҳазм килишда қ атнашувчилари бўлакча тузилишга (юпқа қобиққа) эга бўлиши керак. Кейинги эволюцияда шундай ҳол руй берган. Шу сабабли ҳ ам тубан

www.arxiv.uz даражадаги кўп ҳужайралиларда паренхимуладаги ҳаракатни таъминловчи ташқи қаватдаги ихтисослашган ҳужайраларни И.И.Мечников кинобласт, ички - озиқани ҳазм қилишда қатнашувчи махсус ҳужайраларни - фагоцитобласт деб юритган ва булутларни шу хил эволюция, яъни паренхимелла деб аталувчи, ичакка эга бўлмаган, оддий тузилган ҳайвонлардан келиб чиққанлигини исботлаб берган. Геккель жуда кўп олимларнинг эмбриология соҳасидаги маълумотлар и ни умумлаштириб ва тартибга солиб, (ўзи махсус тажрибалар ўтказмасдан) 1874 йилда "гастрей" назариясини яратган. У ўзининг бу назариясига асосланиб икки қаватли кўп ҳужайралиларнинг келиб чиқишини қуйидагича таърифлаган: тухумни цитуя деб аталувчи аждодга, морулани - морей деб аталувчи аждодга, бластулани - бластей, гаструлани эса гастрей деб аталувчи аждодга ў хшатган, гаструла даврини эса инвагинация йўли билан пайдо бўлишини (бир қ утбни иккинчи қутбга ботиб кириши натижасида) таърифлаг ан . Гастрей паренхимеллаларга қ араганда мураккаб тузилишга эга бўлган, яъни бу ҳайвонлар оғиз тешигига ва ичак бўшлиғига эга бўлган. Бундай ҳайвонларнинг бўлиши барча кўп ҳужайралиларда гаструла даврининг мавжудлиги ва уни инвагинация йўли билан кечишини исботлайди. Шу йўл билан ковакичлилар келиб чиққан бўлиши керак. Шундай қилиб Геккелнинг таърифича гастрей тўғридан-тўғри бластейдан келиб чиққан ва бластейнинг бир қутбини иккинчи қутбига ботиб кириши (инвагинация) натижасида ичак бўшлиғига эга икки қаватли организм пайдо бўлган. Аммо, Геккель тубан даражадаги кўп ҳужайралиларда (булутларда) б ў шлиқсиз икки қаватли тараққиёт даврини (паренхимула) бўлишини ҳисобга олмаган. Юқорироқ даражада ривожланган кўп ҳужайралиларда эмбрионал тараққиётнинг бирмунча қисқариши ва оддийлашиши туфайли инвагинация рўй берган, тубанларида эса икки қаватли организм паренхимула даври кечиши орқали юзага келган. Ҳозирги пайтда "гастрей" ва "парехимула" назарияларидан ташқари кўп ҳужайралиларнинг келиб чиқиши ҳақида фанда юздан ортиқ назариялар

www.arxiv.uz яратилган. Аммо улар аниқ бир далилларга асосланмаган ва улар кўп ҳужайралиларни т ў да бўлиб яшовчи хивчинлилардан келиб чиққанлигига қарши қаратилган. Кўп ҳужайралиларда икки хил тузилишга эга ядролар бўлмаслиги инфузорияларни уларнинг аждодлари эмаслигидан далолат беради. Споралилар эса тамоман паразитликка ў тган, паразитизм организмларнинг тузилишини мураккаблашишга эмас, балки соддалашишга олиб келади. Ёлғоноёқлилар эса жуда суст ҳаракат қилувчи организмлар ва уларнинг эволюцияси ҳимоя мосламаларини (чиғаноқ) пайдо бўлишидан нарига ў тмаган. Шундай қилиб барча далиллар кўп ҳужайралиларни хивчинлилар (ёқасимон хивчинлилар - протомонадалар туркуми) дан келиб чиққанлигидан далолат беради. 5. Тубан кўп ҳужайралиларнинг морфо-физиологик хусусиятлари Булутлар - Spongia ( Porifera ) типи тузилиши ва ташқи к ў риниш и жиҳат и дан ғ алати ҳайвонлардир. Улар кўпроқ ўсимликларни эслатганлиги туфайли ўсимликлар ва ҳайвонлар ўртасида турувчи организмлар, яъни зоофитлар деб ҳисобланиб келинган. Фақатгина 1841 йил Феликс Джарден (1801-1860) булутларни ҳайвон организмлари деб илмий томондан асослаб берди. Шундан с ў нг булутлар бир ҳужайрали ҳайвонлар деб юри тиб келинди. Кейинчалик И.И.Мечников, Ф.Шульц, О.Шмидтларнинг текширишлари булутларни кўп ҳужайрали ҳайвонлар эканлигидан далолат берди. Булутларнинг тана шакли халтага ёки чуқурроқ қада ҳ га ў хшаш, аммо бир гуруҳ турлари муайян шаклга эга бўлмаган асимметрик ҳайвонлардир. Танаси жуда кўп ғ овакларга эга, бу ғоваклар эса парагастрал бўшлиққа очилади. Бу б ў шлиқ ташқи муҳитга оскулюм деб аталувчи тешик орқали очилади. Булутларнинг танаси икки қаватдан ёки эктодерма ва энтодермадан ташкил топган. Бу қаватлар орасида структурасиз мезоглея қавати жойлашган. Мезоглеяда эса юлдузсимон ҳужайралар, пинокоцитлар,

www.arxiv.uz склеробластлар (скелет элементлари ҳосил қилувчи ҳужайралар), амёбацитлар жойлашган. Юлдузсимон ҳужайралар таянч элементлар бўлиб ҳисобланади. Амёбацитлар ҳаракатчан ҳужайралар бўлиб, улар хоаноцитлар (ё қ асимон ҳужайралар) дан қабул қ илинган озиқаларни ҳазм қилувчи ҳужайраларга та р қатади. Археоцитлар жинсий ҳужайралар ҳосил қилиш хусусиятига эга. Умуман булутларда қ арийб барча ҳужайралар ў рин, вазифа алмашиб туриши мумкин. Булутларда нерв ҳужайралар ривожланмаган. Булутлар ҳаракатсиз, тана шакли деярли ўзгармайдиган ҳайвонлар. Уларнинг кўпчилиги оҳак ёки оҳактошдан иборат скелетга эга. Бир қатор турларида скелет оҳак ва кремнезём аралашмасидан ташкил топган. Скелет элементлари мезоглеяда жойлашади. Уларнинг минерал скелети нинага ў хшаш микроскопик таначалар - спикулалардан ташкил топган. Спикулалар эса склеробласт ҳужайраларида н ҳосил бўлади. Скелетлар шакли турлича ва улар бир ўқ ли, уч ў қли, турт ў қли ва кўп ў қли бўлиши мумкин. Булутларнинг кўпчилиги гермафродит, қолганлари айрим жинсли организмлар. Улар жинссиз ва жинсий йўллар билан кўпаяди. Жинссиз кўпайиши ташқи ва ички куртакланиш йўли билан боради. К у ртаклар кўпинча она организмидан ажралиб кетмасдан колония (т ў да) ҳосил қилади. Жинсий кўпайиш булутлар танасида амёбацитлардан тухум ҳужайраси ва сперматозоидлар ҳосил бўлиши орқали боради. Гермафродит турларда уларнинг иккаласи ҳам ҳар бир индивиднинг мезоглеясида ҳосил бўлса, айрим жинслиларда эса тухум ҳужайралар ва сперматозоидлар ҳар хил индивидларда ривожланади. Оталаниш она организмида сперматозоидларнинг сув оқими орқали кириши натижасида р ў й беради. Зиготадан киприкли кўп ҳужайрали личинка пайдо бўлади. Личинкалар она организмидан ташқарига чиқиб, бирор сув субстратига ёпишиб, вояга етган булутга айланади. Булутларда нафас олиш ва айириш жараёнлари тана юзаси орқали кечади.

www.arxiv.uz Булутларнинг 5000 дан ортиқ турлари маълум. Уларнинг жуда кўпчилиги денгиз ҳайвонлари. Чучук сув ҳавзаларида фақат бадяга оиласига мансуб булутлар учрайди. Булутларнинг амалий аҳамияти қуйидагича: барча булутлар биофилтраторлар бўлса, чучук сув бадягалари тиббиётда ревматизмни (бод касалини) даволашда қўлланилади. Айрим жанубий мамлакатларда юмшоқ органик скелетли булутлар ювиш ва ювиниш учун ишлатилади. Хоаноцитларнинг жойлашиш тартибига, ғ овакларнинг тузилишига ва мезоглеянинг ривожланишига кўра барча булутлар учта морфологик - аскон, сикон ва лейкон гуруҳларга ажратилади. Улар ичида энг соддаси аскон типда тузилган булутлар бўлса, лейкон гуруҳига кирувчилари эса мураккаб тузилишга эга. Асконоид типдаги булутлар энг содда тузилган ва алоҳида-алоҳида учрайди. Уларда парагастрал, яъни тана б ў шлиғи хивчинли ҳужайралар (хоаноцитлар) билан (ёқасимон) қопланган ва тана девори юп қ а тузилган. Сув ғ оваклардан тўғридан-тўғри тана бўшлиғига тушади. Сиконоид типдаги булутларнинг девори анча қалинлашган, ғоваклар эса хивчинли камералар билан туташган. Сув оқими ғоваклардан хивчинли камералар орқали тана бўшлиғига тушади. Лейконоид типдаги булутларнинг танаси анча мураккаб тузилган. Уларда сув оқими ғоваклардан хивчинли камераларга ва улардан каналлар системаси орқали тана б ў шлиғига тушади. Хивчинли камералар ва каналлар сони жуда кўп бўлади. Масалан, баландлиги 7 см, қалинлиги 1 см бўлган лейкон типда тузилган булутда хивчинли камералар сони 2 млн. дан, каналлар сони эса 85 мингдан ортиқлиги аниқланган. Булутлар типи 3 та синфни ташкил этади: 1.О ҳакли булутлар - Calcar е a - асосан денгиз булутлари. 2. Шишасимон ёки кремний булутлар - Tri а x о nida - асосан денгиз булутлари, баландлиги 50 см гача, (айримларининг танаси цилиндр шаклида, баландлиги 1 м.гача), ерга санчилган игнаси эса 3 м гача.

www.arxiv.uz Оддий булутлар кўл ва турли сув ҳ авзаларида учрайди. 11- расм. Булутнинг морфологик тузилиши: 1-оскулюм; 2-поралар; 3-скелет игначалари; 4-пинакоцитлар (ташқи қават); 5-хоаноцитлар; 6-коллентидлар; 7-пороцит (пора ҳосил қилувчи ҳужайра); 8- бўшлиқ. Ковакичлилар (Coelentrata) типи ҳ ам булутлар сингари ў з ичига икки қаватли , тубан даражадаги кўп ҳужайрали организмларни олувчи типдир . Аммо ковакичлиларнинг булутларга нисбатан устунлиги шундаки , уларнинг экто - ва энтодерма қаватлари ва структурасиз моддадан ташкил топган мезоглеяси ( таянч пластинкаси ) кучлиро қ ривожланган . Барча ҳужайралар морфологик ва физиологик жиҳатдан ихтисослашган , барчаси нерв ҳужайраларга , юқори даражада ривожланганлари эса ҳатто эпителиал мускул ҳужайраларига эга , парагастрал бўшлиқ ўрнида ҳазм жараёнида қисман иштирок этувчи гастрал бўшлиқ пайдо бўлган . Шу билан бирга барча ковакичлиларда ҳужайра ичида кечадиган ҳазм жараёни , ихтисослашган тўқима ва органларнинг бўлмаслиги каби тубан белгилар сақланиб қолган . Ковакичлиларнинг танаси радиал симметрияга эга. Улар бирламчи кўп ҳужайрали гаструласимон аждоддан келиб чиққан. Ковакичлиларнинг кўпчилиги денгиз ва океанларда, озчилиги чучук сувларда учрайди.

www.arxiv.uz Тип ў з ичига 9000 га яқин турларни олади. Улар гидроидлар, сцифомедузалар, маржон полиплар, тароқлилар синфларига ажратилган. Шулардан биринчи учта синф отилувчи ҳужайралилар кенжа типига, тароқлилар эса отилувчи ҳужайрасизлар кенжа т и пига тааъллу қ лидир. Гидроидлар синфи ўз ичига энг оддий ва майда ҳажмли ковак ичлиларни олади. Уларга алоҳида учровчи ва колония бўлиб яшовчи ковакичлилар киради. Алоҳида яшовчи гидроидларга чучук сув гидрасини мисол қилиб олиш мумкин. У 1-3 см узунликка эга бўлган якка полип бўлиб ҳисобланади. Товони билан сув субстратларига ёпишиб, узун пайпаслагичларини ҳар хил томонга озиқа ушлаш учун тарқатади. У йиртқич ҳайвон бўлиб, майда сув ҳайвонлари (тубан қисқичбақасимонлар, балиқ ча в о қлари) билан озиқланади. Улар айрим жинсли ва гермафродит ҳайвонлар. Куртакланиш ва жинсий йўллар билан кўпаяди. Гидралар регенератив хусусиятга эга. Денгиз гидроидлари ичида кўпинча колония (т ў да) бўлиб яшовчи медузалар учрайди. Улар мураккаб тараққиёт циклига эга. Жумладан уларда жинссиз авлодлар (полиплар) ни жинсий авлодлар (медузалар) билан алмашиниб туриш кузатилади. Колониялар эса кўп марта куртакланиш оқибатида руй беради. 12- расм. Гидранинг бўйлама кесими:

www.arxiv.uz 1-оғиз; 2-гастраль бўшлиқ; 3-энтодерма; 4-эктодерма; 5-уруғдон; 6-тухумдон; 7-товон Специфомедузалар денгиз ҳайвонлари бўлиб , улар медуза шаклига эга бўлсада , мураккаб тузилишга эга . Уларда нерв ҳужайралари тўпланиб тугунлар ( ганглиялар ) ҳосил қилади ва шу тариқа нерв системаси марказлашади . Оғзи томоқ билан туташган , ичак бўшлиғида эса камералар ҳосил бўлади . Жинсий ҳужайралар энтодермада жойлашган жинсий безларда ривожланади . Медузаларнинг пайпаслагичлари жуда кўп отилувчи ҳужайралар билан жиҳозланган бўлиб , улар йирик ҳайвонларга ва одамларга таъсирчан бўлади . Маржон полиплар синфи ҳам ўз ичига денгиз ҳайвонларини олади. Улар янада мураккаб тузилган эктодерма остида жойлашган мускул қаватга эга. Эктодерма ҳужайралари шохсимон ёки оҳаксимон модда ишлаб чиқиб, улардан ташқи ёки ички скелет ҳосил қилади. Кўпчилик маржон полиплар колониал организмлар. Уларнинг колониялари оролларни ўраб олган катта ҳажмдаги ҳар хил рангли тусиқлар, рифлар ҳосил қилади. Уларнинг энг кучлиси Австралиянинг шарқий қирғоқларида жойлашган ва 1400 км га чўзилган. Маржон полипларга алоҳида яшовчи, узунлиги бир неча мм дан 1,5 м гача бўлган скелетсиз актиниялар ҳам киради. Айрим актиниялар қисқичбақасимонлар билан симбионт ҳолда ёки моллюскалар чиғаноқларида ҳаёт кечиради. Тароқлилар синфи. Бу синфга кирувчи барча ковакичлилар ҳам денгиз ҳайвонлари бўлиб, улар халтасимон ёки ноксимон шаклга ва тароқсимон пластинкага эга. Айрим тароқлиларнинг шакли яссилашган бўлиб, улар вояга етган пайтда тароқсимон пластинкаларини йўқотади ва силжиб ҳаракат қилади. Силжиб юриш эса тана шаклини ўзгаришига олиб келади. Бундай тароқлиларнинг тузилишида айрим денгизларда яшовчи ясси чувалчанглар билан бирмунча ў хшашлик сезилади. Тароқлиларнинг нерв системаси эктодермада жойлашган нерв т ў ридан иборат. Ҳазм системаси эса

www.arxiv.uz мураккаб тузилган. Тароқлилар гермафродит, кўпайиши фақат жинсий йўл билан кечади. Оталаниши ташқи.

www.arxiv.uz Адабиётлар : 1. Богданов С.П. “Ўзбекистон ҳайвонлари” Т:. Ўқитувчи, 1983 2. Дубовский Г.К.,Умматов А.М. Зоологиядан ўқув қўлланма. Т:. Ўқитувчи, 1991 3. Кузнецов Б.А.,Чернов А.З., Катанова Л.Н. Курс зоологии. М. , «Агропромиздат», 198 9 4. Лукин Е.И. Зоология. М. , «Высщая школа», 1989 5. Лаханов Ж.А. Ўзбекистоннинг умуртқали ҳайвонлари аниқлагичи. Т:, «Ўқитувчи», 1988 6. Мухаммадиев А.М. Умуртқасиз ҳайвонлар зоологияси. Т:. Ўқитувчи, 1976 7. Мавлонов О., Хуррамов Ш., Норбоев З. Умуртқасизлар зоологияси. Т:. «Ўзбекистон». 2002 8. Натали В.Ф. Зоология безпозвоночных. М:. «Агропромиздат» 1975 9. Қўлмаматов А. Умуртқаси паразит ҳайвонлар. Т:. Ўқитувчи, 1988, 10. Салимов Б.С., Даминов А.С. Зоология маърузалар матни. Самарқанд. 2007

O'xshashlar

Кўп ҳўжайрали ҳайвонлар Булутлар типи. (Умумий ҳарактеристика)

Энг содда ҳайвонлар типи – Protozoa

Зоология фанига кириш

Ҳалқали чувалчанглар(Annelides) типи

Трахеялилар (Tracheata) кичик типи