Энг содда ҳайвонлар типи – Protozoa - Zoologiya - Referatlar

Энг содда ҳайвонлар типи – Protozoa

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

680.5 KB

Ko'chirib olish

Энг содда ҳайвонлар типи – Protozoa Режа: 1. Энг содда ҳайвонлар типининг умумий тавсифи . 2.Типнинг систематик асослари ва систематикаси 3. Хивчинлилар синфи. 4. Споралилар синфи 5. Инфузориялар синфи 6. Энг содда ҳайвонлар филогенияси .

1. Энг содда ҳайвонлар типининг умумий тавсифи. Энг содда ҳайвонлар типига бир ҳужайрадан ташкил топган, мустақил яшаш ва кўпайишга лаёқатли организмлар киради. Бундай организмлар таркибида умумаҳамиятга эга бўлган органеллалар (ҳужайра мембранаси, ядро, митохондрия, эндоплазматик т ўр, л и зосома , центросома, рибосома ва бошқалар) дан ташқари турли ҳаётий жараёнларни бажарувчи махсус қисмлари - органеллалари мавжуд. Шу саба б ли ҳам улар мустақил индивидлардир. Энг содда ҳайвонларнинг озиқланиши махсус ҳазм вакуолалари ёки осмотик йўл орқали кечади. Ҳазм бўлмаган озиқа қолдиқлари тана орқали чиқариб ташланади. Танадаги ортиқча суюқликлар махсус қисқарувчи вакуолалар орқали ажралиб чиқади. Бундай вакуолалар протоплазмадан чиққан суюқлик билан тўлиб турадиган пуфакчалардир. Бирмунча мура к каб тузилган бир хужайралиларда қисқариш вакуолалари келтирувчи каналчалар ва марказий каналга эга. Қисқарувчи вакуолаларнинг сони турлича бўлиши мумкин. Уларнинг асосий вазифаси организмдаги ортиқча сувни ташқарига ажратиш йўли билан танадаги осмотик босимни сақлаб туришдир. Вакуолаларнинг қисқариб туриш муддати 20-30 секунддан 1-5 минутгача бўлиши мумкин. Денгизлардаги содда ҳайвонлар юқори қонцентрацияга эга бўлган шўр сув муҳитида яшаганлиги туфайли қисқарувчи вакуолаларга эга эмас. Диссимилияция натижасида ҳосил бўлган суюқликларни улар бутун тана юзаси орқали ташқарига чиқариб туради. Энг содда ҳайвонларнинг ҳаракатини таъминловчи органеллалар ёлғон оёқлар ёки псевдоподиялар (цитоплазманинг вақтинчалик ўсимталари), хивчинлар ва киприкчалардан иборат. Осмотик усулда озиқланувчи паразит турлар ҳаракат органоидларига эга эмас. Айрим содда ҳайвонлар жуда суст (секундига 0,5-3 мм), айримлари эса жуда тез (секундига 235 мм гача) ҳаракат қилади.

Энг содда ҳайвонларнинг протоплазмаси эктоплазма ва эндоплазмадан таркиб топган. Кўпчилик бир ҳужайралиларда эктоплазмада махсус периферик парда - пелликула ҳосил бўлади. Айрим ҳолларда пелликула юзасида тириклик хусусиятига эга бўлмаган кутикула шаклланади. Энг содда ҳайвонлар ташқи муҳитнинг турли таъсирларига жавоб қайтариш хусусиятига эга. Уларнинг ташқи таъсирларга жавоби таксислар орқали ифодаланади: фототаксис, термотаксис, хемотаксис, мех а н о таксис ва ҳоказолар. Бундай таксислар ижобий ёки салбий бўлиши мумкин. Энг содда ҳайвонлар ижобий фототаксисда ёруғликка, салбий фототаксисда эса қоронғига ёки ижобий термотаксисда иссиқлик муҳити томон, салбий термотаксисда эса совуқлик муҳитига қараб интиладилар. Энг содда ҳайвонларнинг кўпчилиги эркин ҳолда ҳаёт кечиради, уларнинг йирик вакиллари эса йиртқичлардир. Талайгина энг содда ҳайвонлар умуртқали ва умуртқасизларнинг ички паразитларидир. Энг содда ҳайвонлар орасида симбионт ва комменсал турлар ҳам учрайди. Кўпчилик эркин яшовчи содда ҳайвонлар гетеротроф организмлар бўлиб, улар бактериялар, кўк-яшил сув ўтлари, бошқа майда бир ҳужайралилар билан, паразит турлари эса хўжайин организмларидаги тайёр органик моддалар билан озиқланади. Энг содда ҳайвонлар жинссиз ва жинсий йўллар билан кўпайиш хусусиятига эга. Жинссиз кўпайиш турлича бўлиниш йўллари билан кечади. Жинсий кўпайиш эса копуляция (гаметаларнинг қўшилиши) ва конъюгация (икки индивиднинг бир-бири билан жипслашиб ядро алмашиши) орқали боради. Энг содда ҳайвонларнинг кўпчилиги микроскопик кўринишга эга бўлиб уларнинг катталиги ўртача 150 микрон атрофида бўлади. Айрим турлари 1 см.гача узунликка эга бўлиши мумкин. Э нг йирик вакиллари 2-3 см бўлиб уларга қутб денгизларида учрайдиган чиғаноқли илдизоёқлиларни

мисол келтириш мумкин. Паразит турлари ниҳоятда майда бўлади. (2-3 микрон). Энг содда ҳайвонларнинг 60 фоизга яқини денгизларда, 20 фоизга яқини эса чучук сувларда (айниқса ифлосланган сувларда) ва нам тупроқда ҳаёт кечиради. Бундай бир ҳужайралилар ноқулай шароитда циста ҳосил қилиб, ўзларининг ҳаётчанлигини сақлаб қолиш хусусиятига эга. Энг содда ҳайвонларнинг 20 фоиздан ортиғи умуртқасиз ва умуртқалиларнинг паразитларидир. Энг содда ҳайвонлар Ер юзида кенг тарқалган бўлиб уларнинг сувда яшовчи талайгина турлари биосферадаги модда айланишида муҳим аҳамиятга эга. Типнинг систематик асослари ва систематикаси. Энг содда ҳайвонлар типи 40 мингдан ортиқ турларга эга. Бундай турлар ҳаракат органеллаларининг тузилиши ва кўпайиш хусусиятларига кўра систематик жиҳатдан тартибга солинган ва 5 та синфга ажратилган. 1 - синф Саркодалилар – Sarcodina . 2 - синф Хивчинлилар - Mastigophora ёки Flagell а ta . 3 - синф Споралилар – Sporozoa . 4 - синф Книдоспоридиялар – Cnidosporidia . 5 - синф Инфузориялар – Infusoria . Саркодалилар синфи. Саркодалилар синфи ўз ичига жуда оддий тузилишга эга бўлган бир ҳужайралиларни олади. Улар типнинг бошқа синфларидан қуйидаги морфологик хусусиятлари билан ажралиб туради: ҳаракат органеллалари псевдоподиялар, яъни ёлғон оёқлардан ташкил топган, улар ҳаракат қилишдан ташқари озиқани қамраш вазифасини ҳам ўтайди; эктоплазмасида махсус ташқи периферик парда-пелликула ривожланмаган, шу сабабли тана шакли ва псевдоподиялар сони ўзгарувчан; айрим туркумларида ташқи чиғаноқ ҳосил бўлади; айрим систематик гуруҳлари эса ички ўқ скелет, кўп сонли ядроларга эга. Барча саркодалилар гетеротроф организмлардир.

Чучук сув хавзаларида ва нам тупроқ да , барг чириндиларида яшовчи саркодалилар қисқарувчи вакуолаларга эга. Денгизда яшовчи ва паразит турларида бундай вакуолалар бўлмайди. Саркодалилар жинссиз иккига бўлиниш (кариокинез) ёки кўп марта бўлиниш (схизогония) ҳамда жинсий йўллар билан кўпаяди. Саркодалилар синфи 10 мингдан ортиқ турга эга. Бу турлар 3 та кенжа синф ва 5 туркумга ажратилган: 1 - кенжа синф - Илдизоёқлилар - Rhizopoda туркум - Амёбалар - Amoebina туркум - Чиғаноқли амёбалар - Testa с ea туркум - Фораминифералар - Foraminifera 2 - кенжа синф - Нурсимонлар ёки радиолариялар - Radiolaria туркум - Нурсимонлар - Radiolaria 3 - кенжа синф - Қ уёшсимонлар - Heliozoa туркум - Қ уёшсимонлар - Heliozoa Илдизоёқлилар кенжа синфининг вакиллари ў та оддий тузилган организмлар бўлиб, улар шакли ва сони доимо ўзгариб турувчи псевдоподиялар билан ҳаракат қилади. Кўпчилик турлари ҳимоя вазифасини ўтовчи чиғано қ ёки кутикула (пўст) ҳосил қилади. Улар ички скелет га эга эмас. Кўпчилик илдизоёқлилар эркин ҳаёт кечиради, жуда озчилик қисми паразитдир. Амёбалар туркуми. Амёбалар чучук сув ҳайвонларидир. Озчилик турлари паразитлик йўли билан ҳаёт кечиради. Амёбаларнинг цитоплазмасида экто-ва эндоплазмалар аниқ ажралиб туради. Эктоплазмаси тиниқ ва унда ташқи парда - пелликула ривожланмаган. Эндоплазмаси суюқ ва донадор бўлади. Протоплазмада ядро ва бошқа органеллалар жойлашган. Амёбаларнинг ҳаракати псевдоподиялар (сохта оёқлар) ёрдамида амалга ошади. Уларнинг ҳаракат тезлиги жуда паст 1 секунд ичида 0,5-3 мм ни ташкил қилади. Чучук сувда эриган ҳар хил

органик ва анорганик моддаларнинг қонцентрацияси амёбалар танасидагига қараганда анча юқори, яъни чучук сув протоплазмасидаги суюқликка нисбатан гипертоник муҳит бўлиб ҳисобланади. Шу сабабли сув осмотик усулда амёба цитоплазмасига кириб туради. Қисқарувчи вакуолалар туфайли эса бундай сувнинг ва тузларнинг ортиқча миқдори қайта ташқарига ажралиб чиқариб турилади. Шундай бўлмаганда амёбалар ёрилиб кетган бўлар эди. Демак қисқарувчи вакуолалар ажратиш ва амёбаларнинг ички муҳитдаги осмотик босимни бошқариш вазифасини ўтайди. Уй температураси шароитида бундай вакуолалар ҳар 5-8 минутда қисқариб туради. Амёбалар жинссиз иккига бўлиниш йўли билан кўпаяди кучли озиқланишда 20-25 о С да 1-2 суткада бир марта бўлинади. Бўлиниш даврида амёбалар озиқланишдан тўхтайди. Ноқулай шароитда амёбалар цистага ўралиб ҳаётчанлигини сақлаб қолади. Эркин ҳаёт кечирувчи амёбаларга оддий амёба - Amoeba proteus ни мисол келтириш мумкин. Паразитлик йўли билан ҳаёт кечирувчи амёбаларга бутун дунёда, айниқса иссиқ ўлкаларда тарқалган дизентерия амёбаси - Entamoeba histolityca ни кўрсатиш мумкин. Ушбу амёба одамларнинг йўғон ичагида яшайди ва уларда амёбиоз касаллигини чақиради. Дизентерия амёбаси 1875 йил Санкт-Петербурглик профессор Ф.А.Леш томонидан биринчи марта аниқланган. Одам ичагида дизентерия амёбаси 3 хил шаклда учрайди 1) йирик вегетатив, патогенли тўқимали шаклда - forma magna , 2) ичак бўшлиғида учровчи майда вегетатив шаклда, 3) циста ҳолатида. Ҳар бир циста 4 та ядрога эга. Одам организмига тушган бундай цисталарнинг қобиғи ичакда эриб унинг ҳар биридан 4 та майда амёбалар ажралиб чи қ ади. Улар ичак бушлиғида бактериялар билан озиқланиб яшайди. Бундай амёбалар уларнинг асосий яшаш шаклларидир. Агарда ичакда тўқима ҳолатига ўтишга имкон туғдирилмаса майда вегетатив амёбалар цистага айланиб ташқарига ажралиб чиқади. Агарда ичакда амёбаларни тўқимали, патоген ҳолатга ўтишига шароит яратилса (организмнинг турли сабабларга кўра

ожизланиши), унда майда амёбалар йириклашиб тўқима оқсилларини емирувчи ферментлар ажратиб чиқаради. 1 - расм. Оддий амёба – Amoeba proteus : 1-ядро; 2-ҳазм вакуоласи; 3-қамраб олинаётган озиқа; 4-қисқарувчи вакуола; 5-эктоплазма; 6-эндоплазма; 7-цитоплазма; 8-псевдоподийлар Уларнинг таъсирида ичакнинг шиллиқ эпителиал пардаси бузилади ва унда қон кетувчи яралар пайдо бўлади . Қон томирлар орқали бундай амёбалар жигар ва бошқа ички органларга ўтиб ҳар хил яра ва йиринглар ҳосил қилади . Паразит амёбалардан одамларда ичак амёбаси – E.coli ҳам учрайди . Бу амёба протеолитик ферментлар ажрата олмайди шу сабабли у патогенлик хусусиятига эга эмас. Бундай амёбанинг дизентерия амёбасидан фарқи цистасининг бирмунча йириклиги ва унда 8 та ядро бўлиши билан ажратиш мумкин. Булардан ташқари кишиларнинг оғиз бўшлиғида паразитлик қилувчи E . girgivalis ни ҳам мисол келтириш мумкин. Бу тур амёба 1849-йилда Москва лик профессор Гросс томонидан тиш кариозига учраган одамда топилган. Чиғаноқли амёбалар туркуми. Ушбу туркумга кирувчи амёбалар танасини ташқи томонидан қоплаб турувчи чиғаноқ ҳосил қилишлари билан

чучук сувда яшовчи бошқа саркодалилардан ажралиб туради. Чиғаноқ органик моддадан ва қум доначаларидан иборат. Чиғаноқ ҳосил бўлишда амёба псевдоподиялари билан қум доначаларини қамраб олади бу қ ум доначалари эндоплазмадан тананинг сиртига чиқиб органик қобиқ таркибига қўшилади. Чиғаноқнинг оғизчасидан псевдоподиялар чиқиб туради. Чиғаноқли амёбалар ҳам жинссиз иккига бўлиниш йўли билан кўпаяди. Бўлиниш пайтида протоплазматик ўсимта ташқарига чиқиб янги чиғаноқ ҳосил қилади. Чиғаноқли амёбаларнинг асосий вакилларига арцелла ва диф ф люгияларни мисол келтириш мумкин. Форам и нифералар туркуми. Ушбу туркум вакиллари денгиз ҳайвонлари бўлиб уларнинг кўпчилиги денгиз тубида, баъзилари эса планктон ҳолда ҳаёт кечиради. Фораминифералар чиғаноқлари ва псевдоподияларининг тузилиши ва кўпайиш усуллари билан ў згача эътиборга сазовордир. Уларнинг чиғаноқлари бир ёки кўп камерали бўлиб, турлича спирал шаклга эга. Бир камерали чиғаноқлар органик моддадан, кўп камералиларники эса анорганик моддадан ёки оҳак (СаСО 3 ) дан тузилган. Фораминифераларнинг псевдоподиялари ингичка узун ипсимон бўлиб, кўп ҳолларда бири иккинчисига чирмашиб кетиб т ў р ҳосил қилади. Улар майда организмларни шу т ў рга ў раб олишади. Фораминифералар ў лчами 10 микронда н бир неча см гача бўлади. Фораминифералар жинссиз кўп марта бўлиниш ва жинсий йўллар билан кўпаяди, бундай кўпайиш усуллари бир-бирлари билан навбатлашиб туришади. Жинссиз усулда кўпайганда аввало ҳар бир она индивиднинг ядроси кўп (юзлаб) марта майда ядрочаларга бўлиниб кетади. Ҳар бир ядро атрофида протоплазма ҳосил бўлиб, 1 та фораминиферадан бир нечта ялонғоч амёбага ўхшаш янги ёш индивидлар пайдо бўлади. Она танасидан ажралиб чиққан ялонғоч ёш фораминифераларнинг ҳар бири ўзига бир камерали чиғаноқ ҳосил қилади. Кейинчалик барча камералар қўшилиб мегалосферик камера ҳосил қилади. Бундай янги камерали фораминифера

бўлиниб псевдоподияли эмас, балки хивчинли майда жинсий ҳужайралар (гаметалар) ҳосил қилади. Бундай ҳаракатчан гаметалар бошқа индивидлардан ҳосил бўлган гаметалар билан қўшилиб хивчинсиз зигота ҳосил қилади. Гаметаларнинг жуфт-жуфт бўлиб бундай қўшилиши жинсий кўпайишнинг копуляция усули деб юритилади. Шу усул билан пайдо бўлган зиготадан микросферик ёш индивидлар шаклланиб, улар микросферик эмбрионал чиғаноқ ҳосил қилади. Бундай микросферик индивид фақат жинссиз, схизогония йўли билан кўпайишга қ одир. Фораминифералар палеозой эрасининг кембрий ва силур даврлари (550-480 млн йил олдин) да пайдо бўлган денгиз ости чўкмалари таркибига киради. Уларнинг чиғаноқларидан оҳактошлар пайдо бўлган. Фораминифераларнинг қолдиқларига қараб эса нефт қонларини топиш мумкин. Нурсимонлар туркуми. Нурсимонлар ёки радиоляриялар ҳам фораминифералар сингари денгиз саркодалиларидир. Аммо улар планктон ҳолда ҳаёт кечиради ва иссиқ ҳамда ўта ш ў р сувли денгизларда кўплаб учрайди. Уларнинг танаси шарсимон шаклга эга, псевдоподиялари эса тана атрофида нурсимон ҳолда жойлашган. Шунга кўра улар нурсимонлар деб юритилади. Улар органик моддадан таркиб топган марказий капсула ва ички скелетга эга эканлиги билан бошқа саркодалилардан ажралиб туради. Ички скелети эса тўғри жойлашган бир неча ниналарга эга. Нурсимонларнинг псевдоподиялари тананинг сиртидан ҳар томонга қараб кетган бўлиб, фораминифераларники сингари ипсимон ва бир-бирлари билан туташиб кетган. Нурсимонлар жинссиз - иккига бўлиниш билан кўпаяди. Бунда марказий капсула ҳам, ички скелет ҳам бўлинади. Нурсимонлар скелети фораминифералар чиғаноқлари каби денгиз тубида ч ў кма жинслар ҳосил қилади. Бундай жинслар тоғ уни ёки трепел деб юритилади, улардан металл буюмларни силлиқлашда ва бошқа техник мақсадларда фойдаланилади.

Қуёшсимонлар туркуми. Қуёшсимонлар вакиллари морфологик жиҳатдан нурсимонлардан марказий капсулага эга эмаслиги ва ядроларининг кўп сонли (200 тагача) бўлиши билан ажралиб туради. Псевдоподиялари эндоплазма билан ў ралган. Бундай псевдоподиялар аксоподиялар деб юритилади. Қуёшсимонларда скелет бўлмайди, аммо баъзиларида кремнийдан иборат майда ниналар мавжуд. Қуёшсимонлар жинссиз - иккига бўлиниш ва жинсий усулларда кўпаяди : д астлаб псевдоподиялар қисқариб тана иккига ажралади ва цистага (пардага) ў ралган гаметалар ҳосил қилади. Гаметаларнинг қўшилишидан зигота пайдо бўлади. Қуёшсимонлар денгиз ва чучук сув ҳавзаларида яшайди. Чучук сув ҳавзаларида яшовчиларида 1та ёки 2 та қисқарувчи вакуола бўлади. 3. Хивчинлилар синфи. Хивчинлилар морфологик жиҳатдан саркодалилардан ҳаракат органеллаларининг 1-2 тадан 8 тагача хивчиндан иборат эканлиги, эктоплазмасида махсус эгилувчан эластик протоплазматик парда - пелликула ривожланганлиги, шу сабабли тана шаклининг бирмунча доимийлиги, маълум систематик гуруҳларида эса озиқа вакуолаларини хромотофоралардан тузилганлиги билан ажралиб туради. Хивчинлар одатда тананинг олдинги учида жойлашган бўлади. Улар цитоплазманинг сочсимон ўсимтаси ҳисобланади ва бир-бири билан ўралган жуда ингичка ипларни ташкил қилади. Хивчинлилар одатда 1 та ядрога эга. Хивчинлилар кўпинча жинссиз, бўйлама тенг иккига бўлиниш, айрим ҳолда эса жинсий - копуляция йўли билан зигота ҳосил қилиб кўпайиш хусусиятига эга. Жинссиз кўпайганда хивчинсиз томонида резервуаридан янги ҳаракат органелласи- хивчин пайдо бўлади. Хивчинлилар табиатда кенг тарқалган бўлиб, уларнинг тур сони 8 мингдан ортиқроқдир. Бу турлар озиқланиш ва модда алмашинув хусусиятларига кўра 2 та кенжа синфга ажратилган:

1 кенжа синф - Ўсимликсимон хивчинлилар ёки фитомастигиналар - Phуtomastigina. 2 кенжа синф - Ҳайвонсимон хивчинлилар ёки зоомастигиналар - Zoomastigina. Фитомастигиналар кенжа синфи. Бу синф вакилларининг цитоплазмасида хлорофил доначаларига эга бўлган яшил хроматофоралардан иборат ҳазм вакуолалари мавжуд. Бу вакуолалар ёрдамида хивчинлилар ёруғликда автотроф усулда, фотосинтез жараёнининг кечиши натижасида ўсимликлар сингари озиқланиш хусусиятига эга. Аммо ушбу кенжа синфнинг айрим туркумларида аста-секин автотроф усулда озиқланишдан гетеротроф усулда озиқланишга ўтиш кузатилади. Фитомастигиналарнинг асосий вакилларига табиатда кенг тарқалган яшил эвглена - Euglena viridis ни ва колония бўлиб яшовчи вольвокс V olvox - ни мисол келтириш мумкин. Зоомастигиналар кенжа синфи. Ушбу кенжа синф вакилларининг цитоплазмасида хромотофоралар бўлмайди, шу сабабли улар гетеротроф организмлардир. Зоомастигиналарнинг бир гуруҳи чучук сув ҳ авзаларида ва денгизларда яшайди. Шу билан бирга улар ичида паразитлик йўли билан ҳаёт кечирувчи турлари кўплаб учрайди. Зоомастигиналар кенжа синфи 3 туркумдан иборат: 1.Туркум - Протомонадалар – Protomanadinae . Туркум - Полисматигиналар ёки кўпхивчинлилар – Polumastigina . 3. Туркум - Ризомастигиналар - Rhizomastigina .

2- расм. Яшил эвглена – Euglena Viridis: 1-хивчин; 2-резервуар; 3-кўзча; 4-қисқарувчи вакуола; 5-хроматофоралар; 6- қобиқ пелликула; 7- цитоплазма; 8-ядро; 9-заҳира озуқалар 3 - расм. Вольвокс – Volvox globator : 1-хивчинлар; 2-тухум ҳужайралар Протоманадалар туркуми ўз ичига жуда майда 1-2 хивчинли организмларни олади. Уларнинг эркин яшовчилари орасида ёқасимон хивчинлилар оиласи ( Choonoplagellata ) назарий қизиқишга эга. Т ў да бўлиб яшовчи бундай хивчинлиларнинг хивчини асосида озиқани қамровчи баланд, аммо юпқа тузилган протоплазматик ёқа мавжуд. Шундай ёқасимон ҳужайралар булутлар танасида учрайди.

Паразит ҳолда яшовчи протомонадалар ичида трипаносома ва лейшманиялар авлодлари вакиллари кенгро қ тарқалишга эга бўлиб, улар тиббиёт ва ветеринарияда катта аҳамиятга эга. Трипаносомалар - бир ёки икки хўжайин иштирокида ривожланувчи ички паразитлар бўлиб ҳисобланади. Улар сут эмизувчилар, қушлар, судралиб юрувчилар, амфибиялар ва балиқларда учрайди. Икки хўжайинли трипаносомалар тараққи ё тининг бир қисми умуртқасизларда (ҳашаротларда) кечади. Бир хўжайин иштирокида ривожланувчи трипаносомалар умуртқалиларнинг , шу жумладан қишлоқ хўжалик ҳайвонлари ва одамларнинг очиқ ички (жинсий) органларида паразитлик қилса, икки хўжайин иштирокида ривожланувчилари эса одатда ёпиқ органларда ( қ онда) учрайди. Трипанасомаларнинг танаси дуксимон тузилган бўлиб, уларнинг орқа учига яқин жойида базал таначадан бошланган хивчин тана бўйлаб чузилиб, тана ва хивчин орасида тўлқинсимон парда ҳосил қилади. Трипаносомалар рангсиз заҳарли модда ишлаб чиқаради. Трипаносомалар авлодига қўйидагиларни мисол келтириш мумкин. Tripanosoma equiperdum отларда трипаносомоз (қочириш) касаллигини қўзғатувчи трипаносома. Бу паразит бир хўжайинли бўлиб, улар отларнинг сийдик-таносил йўлларида (жинсий органларида) яшайди. У табиатда касалланган ҳайвонлардан соғл ом ҳайвонларга қочириш пайтида ёки отларнинг жинсий органларининг ҳолатини текширишда қўлланиладиган ифлос ланган асбоблар орқали тарқалади. Трипаносоманинг ушбу тури Марказий Осиё Республикаларида, жумладан Ўзбекистон ҳудудида учрайди. Tr . е vansi - туялар, от ва эшаклар ҳамда итларнинг ёпи қ органлари - қон тизимида паразитлик қилувчи ва уларда трипаносомоз ёки халқ тилида "су-ауру" касаллигини чақирувчи трипаносома. Ушбу тур трипаносома ҳам барча Марказий Осиё давлатларида тарқалган. Африка мамлакатларида икки хўжайинли, це-це пашшаси (чибин) - Ulosina palpalis орқали тарқалувчи қуйидаги трипаносомалар учрайди:

А) Tr . brucei - то қ ва жуфт туёқлиларда "нагана" деб юритилувчи трипаносомознинг қўзғатувчиси. Б) Tr . vivax - қорамоллар ва қ ў йларда паразитлик қилувчи трипаносома. В) Т r . gambiensi одамларда уйқу касаллигини (трипаносомоз) чақирувчи трипаносома. У шунингдек қорамолларда, ч ў чқа, ит ва ёввойи сут эмизувчиларда ҳам учрайди. Ушбу трипаносома 1962-йилда Ғарбий Африкада Д.Даттон томонидан аниқланган, унинг ривожланишини Д.Брюс ўрганиб чиққан. Касаллик одамларда жуда оғир кечади ва узоқ давом этади, даволанмаган тақдирда кишиларнинг ўлимига сабаб бўлади. Tr . gambiensi ни антилопалар қонида кўплаб учратиш мумкин. Бу ҳайвонни касалликка чидамли бўлганлиги учун уни табиатда трипаносомаларни ўзларида сақловчи резервуар деб ҳисоблаш мумкин. Юқорида кўрсатилганлардан ташқари балиқлар, амфибиялар ва рептилияларда трипаносомаларнинг кўпчилик турлари паразитлик қилади. Лейшманиялар лейшманиоз касаллигини чақирувчи икки хўжайин иштирокида ривожланувчи паразит хивчинлилардир. Улар одамларда, шунингдек итларда, б ў ри ва чияб ў риларда, мушукларда, каламуш ва юмронқозиқларда учрайди ва уларга қон сўрувчи икки қанотли хашаротлар - искабтопар чивин (пашша) лар - ( Phl ево tomus авлоди) орқали ю қ ади. Умуртқалилар қонида лейшманияларнинг хивчинсиз 2-6 микрон узунликдаги дуксимон шакли учрайди. Барча лейшманиялар дерматотроп (терида яшовчи) ва висцеротроп (ички органларда яшовчи) гуруҳларга бўлинади. Шунга кўра улар одамларда ва бошқа сут эмизувчиларда тери ва ички лейшманиоз касалликларини чақиради. Тери лейшманиозини қўзғатувчи лейшманияларга Leishmania tropica ва L . major ларни мисол келтириш мумкин. L . tropica илк бор 1897 - йилда А.П.Боровский томонидан Тошкент шаҳрида аниқланган. Ҳар иккала тур лейшманиялар Марказий Осиё

давлатларида тарқалган. Ўзбекистонда эса уларнинг биринчи тури йўқотилган, иккинчи тури эса жуда кам ҳолатларда учраб туради. Тери лейшманиози қўзғатувчилари Ўзбекистонда XX асрнинг 50-60 - йилларида кенг тарқалишга эга бўлган. Улар оқибатида терида пендин яралари ҳосил бўлади, яралар тузалгач, уларнинг ўрни абадий "тамға" бўлиб қолади. Шу белгига қараб одамларнинг тери лейшманиозига учраганини аниқлаш мумкин. Табиатда лейшманияларни ёввойи кемирувчиларда сақланиб юришини 1939 йил акад. Е.Н.Павловский қорақумга қилган экспедициясида аниқлаган ва унга кўра паразитларни табиий ўчоқлари тўғрисида илмий назария яратган. Ички, яъни висцериал лейшманиозни қўзғатувчиларга L . donovani ни мисол келтириш мумкин. Ушбу тур лейшмания Ҳиндистонда 1900 йили касал кишиларнинг талоғида Лейшман ва 1903 йили Донованлар томонидан топилган, шунга кўра касаллик уларнинг ном лари билан юритилади. Ички лейшманиозни қўзғатувчиларга шунингдек L . infantum , L . mexicana , L . brazilensis , L . amazoninsi ва бошқа турлар киради. 4- расм. Lieshmania tropica (тараққиёти):

1-лейшманиянинг лептомонад (хивчинли) шакли; 2-лейшмания ташувчи искабтопар; 3-каламуш (табиий манба); 4-зарарланган терининг қон ҳужайраларидаги хивчинсиз лейшманиялар; 5-лейшмания билан зарарланган одам 5- расм. Lieshmania donovani (тараққиёти): 1-лейшманиянинг лептомонад (хивчинли) шакли; 2-лейшмания ташувчиси; 3-лейшманиянинг табиий манбалари – ит ва бошқа сут эмизувчилар; 4-ички органлардаги хивчинсиз лейшманиялар Кўпхивчинлилар ёки полимастигиналар туркуми вакиллари 4 дан ортиқ хивчинга эга бўлган паразит ҳайвонлардир . Уларга қўйидаги турларни мисол келтириш мумкин . Trichomonos foetus - қорамол қ ин трихомонадаси , у ноксимон шаклга эга бўлиб , қорамоллар орасида қочириш пайтида касал буқалар ёки ифлосланган қочириш асбоблари орқали тарқалади . Бу кас а ллик туфайли кўпчилик сигирлар қисир қолади ёки бола ташлайди . T. vaginalis - эркак ва аёлларнинг сийдик - таносил йўлларида паразитлик қилиб жинсий алоқа пайтида юқади , ушбу паразит барча давлатларда учрайди .

T. tenax - одамларнинг оғиз бўшлиғида паразит қилади . Lamblia intestinalis - одамларнинг ингичка ичагида паразитлик қилувчи хивчинли . У биринчи марта 1859 йил рус олими Д . Ф . Лямблей томонидан аниқланган бўлиб , авлоднинг номи ушбу олимнинг номи билан юритилади . Лямблиялар ҳам кенг тарқалишга эга , шу жумладан барча МҲД лар ҳудудида учрайди . Ўзбекистонда ҳам тарқалган . Паразит кўпинча ёш ўсмирлар орасида учраб туради ва уларда лямблиоз касалигини чақиради , бу ҳолатда кишиларда тез - тез ич оғриғи белгилари кузатилади . Ичакнинг қўйи бўлимларига тушган лямблиялар ноқулай шароитда циста ҳосил қилади ва шу ҳолатда ташқарига тушади . Кишиларнинг зарарланиши алиментар йўл билан кечади . Озиқ - овқат , ифлос қўл билан оғизга тушган паразит цисталари 12 бармоқ ичакда цистадан чиқади , улардан эса паразитнинг янги вегетатив шакллари пайдо бўлади . Ризомастигиналар туркуми . Бу туркумга оид энг содда ҳайвонлар саркодалилар ва хивчинлилар ўртасидаги орали қ ўринни эгаллайди , яъни улар ҳам ёлғоноёқларга , ҳам хивчинларга эга . Бундай шаклларнинг бўлиши уларни саркодалилар ва хивчинлилар орасида қавму - қариндошлик ва ў заро филогенетик боғлиқлик борлигидан далолат беради .

6 - расм. Паразит хивчинлилар: 1, 2, 3 ва 4- Tryponosoma evansi ; 5, 6- Tryponosoma equiperdum ; 7-эндотелий ҳужайраси цитоплазмасидаги Leishmania donavani ; 8-озиқа муҳитидаги Ltropica ; 9- Trichomonas foetus 7- расм. Ичак лямблиясининг тузилиши: а) ён томондан, б) қорин томондан кўриниши, в) эпителий тўқимасига ёпишган лямблия 1-хивчин; 2-базал танача; 3-сўрғич; 4-ядро; 5-парабазал танача; 6-аксостил 4. Споралилар синфи Споралилар синфи ўз ичига умуртқали ва умуртқасизларнинг 3500 га яқин паразит турларини олади . Эволюцион жараёнда улар чуқур паразитизмга ў тган ва турли тўқима ва органларда , жумладан овқат ҳазм килиш , қ он айланиш , лимфатик системаларда , тана б ў шли ғ ида , жигарда , тало қ да ва бошқа ички органларда яшашга мослашган . Споралилар ҳужайра ва тўқималарни бузади , ўзларининг модда алмашинув маҳсулотлари билан организмни заҳарлайди , натижада турли оғир кечадиган касалликларни келтириб чиқаради . Чуқур паразитизмга ўтиш оқибатида споралиларда бирмунча морфологик регресс руй берган , жумладан уларда ҳаракат органеллалари ,

ҳазм ва қисқариш вакуолалари йўқолган . Уларнинг озиқланиши , нафас олиши ва кераксиз моддаларни ажратиб чиқариши тана юзаси орқали амалга оширилади . Споралилар тузилишининг оддийлашиши билан бир қаторда уларнинг кўпайиши ва тараққиёти бошқа энг содда ҳайвонларникига нисбатан жуда мураккаблашган . Талайгина турларида тараққиёт циклининг охирида пайдо бўлган янги ёш паразитлар атрофида ташқи муҳитда мустаҳкам ҳимоя қобиғи - спора ҳосил бўлади . Бундай спора ҳосил қилиб ривожланиш одатда бир хўжайин иштирокида тараққий қилувчи паразитларга хосдир . Икки хўжайин иштирокида ривожланувчи споралиларда спора ҳосил қилишга зарурият бўлмайди , чунки уларнинг барча тараққиёт даврлари ички шароитда кечади . Барча споралилар қайси йўл билан ривожланмасин , учта тараққиёт даврини бошдан кечиради . 1 давр - шизогония ёки жинссиз кўпайиш . II давр - гаметогония ёки жинсий кўпайиш. III давр - спорогония ёки спорозоитлар ва уларни бир хўжайин иштирокида ривожланувчиларида ташқи муҳит таъсиротидан ҳимоя қилувчи спора ҳосил қилиш даври. Бир хўжайин иштирокида ривожланувчи споралиларда шизогония ва гаметогония даврлари ички, яъни эндоген шароитда, спорогония эса ташқи, яъни экзоген шароитда боради. Икки хўжайин иштирокида ривожланувчи споралиларнинг барча тараққиёт даврлари ички шароитда, ёки хўжайинларининг турли органларида кечади. Споралилар синфи 3 туркумдан иборат: 1 туркум - Кокцидиялар - Coccidia II туркум - Қон споралилар ёки гемоспоридиялар - Haemosphoridia III туркум - Грегариналар – Gregarinida .

Кокцидиялар туркуми. Кокцидиялар умуртқалиларнинг ичак, жигар ва бошқа органларининг ҳужайра паразити. Кўпчилик турлар ў зларига мос хўжайинга эга, яъни уларда хўжайинлар доираси бирмунча тор. Кокцидияларнинг кўпчилиги сут эмизувчилар ва паррандаларнинг овқат ҳазм қилиш, жигар, талоқ ва бошқа органларида паразитлик қилиб, уларда кокцидиоз касалликларини чақиради. Одамларда ҳам кокцидияларнинг бир неча турларини учраши аниқланган. Табиатда энг кўп тарқалган кокцидияларга эймерияларни кўрсатиш мумкин. Ҳар бир ҳайвон ёш парранда турида бир неча тур эймери я паразитлик қилади. Уларнинг 1000 дан ортиқ тури мавжуд бўлиб ичак, жигар ҳужайраларининг паразитлари. Барча қишлоқ хўжалик ҳайвонлари, паррандалар, қуёнларга эймериялар алиментар йўл (оғиз) орқали юқади. Эймерияларнинг спорага ў ралган спорозоитлари ооцисталар ичида бир йилдан кўпро қ ташқи муҳитда ўз ҳаётчанлигини сақлаб қолиши мумкин. Эймерия ооцисталари озиқалар, сув орқали ҳайвонлар организмига тушгач, уларнинг қобиқлари ва споралари овқат ҳазм қ илиш йўлларида эрийди. Улардан ажралган спорозоитлар ичак ва жигар эп и телиал ҳужайраларига кириб трофозоитларга айланади. Трофозоитлар хўжайин ҳужайралари ҳисобига озиқланиб тез ўсади ва шизогония йўли билан кўпайишга ўтади. Бундай кўпайиш трофозоитларни шизонтга айланишидан ва ундаги ядронинг парчаланиб, ундан 60-80 та янги индивидлар - мерозоитлар етилишидан бошланади. Бундай мерозоитлар ҳужайраларни емириб ичак бўшлиғига чи қ ади ва тезда янги соғлом ҳужайралар ичига киради. Бундай жараён атиги 80-96 соат ичида рўй беради. Мерозоитлардан ҳужайралар ичида шизонтларнинг иккинчи авлоди вужудга келади. Бу хилдаги жинссиз кўпайиш кўп марта такрорланади, натижада ичакда соғлом эпителиал ҳужайралар деярли қолмайди. Ҳайвонларда эса оғир кечадиган эймериоз касаллиги ривожланади. Шизогония кўп марта такрорлангач бир гуруҳ мерозоитлар ичак эпителиал ҳужайраларида ўсиб, бўлинмасдан етилган йирик урғочилик

жинсий ҳужайралари - макрогаметаларга айланади. Мерозоитларнинг қолган қисмидан бўлиниб микрогаметоцидлар, улардан эса майда эркаклик жинсий ҳужайралари - микрогаметалар пайдо бўлади. Макрогаметалар микрогаметалар билан жуфтлашиб, оталанган тухум ҳужайра - зиготани ҳосил қилади. Шу тариқа эймерияларнинг жинсий кўпайиш даври - гаметогония тугайди ва уларнинг 3-кўпайиш даври - спорогония бошланади. Бу давр қуйидагича кечади: оталанган тухум ҳужайраси - зигота қобиқка ўралиб ооцистага айланади. Иккита ҳимоя қобиғига ў ралган ооциста ичак бўшлиғидан ташқи муҳитга тушади. Етарли иссиқлик, намлик ва кислородли муҳитда эймерия ооцистаси етила бошлайди. Ташқи муҳитда дастлаб ооцистанинг ядроси икки марта бўлинади, улар атрофида эса 4 та споробласт шаклланади. Ҳар бир споробласт ичида 2 тадан спорага ўралган спорозоитлар етилгач ооцисталар юқумли (инвазион) ҳолга келади ва шу билан спорогония даври тугалланади. Эймериялар Ер юзида кенг тарқалган. Ҳозирги вақтда қорамолларда эймерияларнинг 10 дан ортиқ, қўй ва эчкиларда 10 га яқин, қуёнларда 8, паррандаларда 10 тури ни паразитлик қилиши аниқланган. Эймериоз чорвачиликка, айниқса паррандачилик ва қуёнчиликка катта иқтисодий зарар келтиради: касалланган ҳайвонларнинг бир гуруҳи нобуд бўлади, тирик қолганларида маҳсулотлар миқдори камаяди. Ўзбекистонда қорамоллар, қ ў йлар орасида ҳам эймерияларни кўплаб тарқалиши кузатилган. Аммо уларда ривожланадиган касалликлар етарли даражада ўрганилмаган. Кокцидиялар орасида яна бир бошқа паразитлар - токсоплазмлар учрайди. Уларнинг фанда 350 га яқин тури маълум. Токсоплазмлар умуртқалилар, шу жумладан одамларнинг ҳужайра паразитлари бўлиб, уларда оғир кечадиган токсоплазмоз касаллигини чақиради. Токсоплазмлар йўлдош орқали муртакга ўтиши мумкин. Улар одамларга паразитнинг оралиқ хўжайинларини истеъмол қилиш (яхши пиширилмаган ҳайвонлар гўшти) орқали юқиши мумкин.

Қон споралилар ёки гемоспоридиялар туркуми. Қон споралилар кокцидиялардан келиб чиққан, аммо улар икки хўжайин иштирокида ривожланади: бир хўжайин организмида уларнинг жинссиз кўпайиши, иккинчи хўжайинда эса жинсий кўпайиши ва спорозоитлар етилиши кузатилади. Споралилар умуртқалилар (сут эмизувчилар, қушлар) нинг қон ҳужайра паразитлари бўлиб ҳисобланади. Ҳозирги пайтда гемоспоридияларнинг 100 дан ортиқ тури мавжуд. Гемоспоридияларнинг тараққиёти ҳам кокцидияларники сингари 3 даврдан иборат. Аммо уларда барча тараққиёт даврлари ички, яъни эндоген шароитда боради. Гемоспоридияларда экзоген шароитда кечадиган тараққиёт даври бўлмаганлиги туфайли уларнинг ооцисталарида ҳимоя қобиқлари спорозоитларида эса спора қобиқлари ривожланмайди. Спорозоитларни ҳар хил таъс ир лар дан хўжайин организми муҳофаза қилади. Мабодо бундай ҳимоя қобиқлар ривожланганда эди, спорозоитларнинг бир хўжайиндан иккинчи хўжайинга юқишига ва унда ривожланишига имқон яратилмаган бўлар эди. Қон споралиларнинг энг муҳим вакилларига одамларда паразитлик килувчи безгак плазмодияларини, қишлоқ хўжалик ҳайвонлари (қорамоллар, қўйлар, эчкилар, отлар, туялар) да тарқалган тейлерия, пироплазма, бабезия, нутталия ва бошқаларни мисол келтириш мумкин. Безгак плазмодияларининг бир неча турлари маълум. Улар одамларнинг жигар ва қон ҳужайраларида шизогония даврини тўлиқ ўтайди. Бу даврда улар жуда оғир кечадиган малярия ёки безгак касаллигини чақиради. Бунда кишиларда шизогониянинг ҳар бир тугалланиш даврида мерозоитларни қон ҳужайралари - эритроцитларни емириб қон плазмасига ўтиши билан тана ҳарорати жуда юқори даражага кўтарилади. Макро-ва микрогаметацидларнинг ҳосил бўлиши билан безгак плазмодияларини одам организмида тараққиёти тугалланади. Бундай етилмаган жинсий ҳужайралар қон орқали безгак пашшаси (чивини) организмига тушади, улардан эса

макрогаметалар ва микрогаметалар етилади. Оталаниш жараёни кечгач, тухум ҳужайраси ичида минглаб спорозоитлар етилади. Улар юпқа тухум қоби ғ ини ёриб, пашша организмига тарқалади. Натижада эса пашшалар (чивинлар) нинг с ў лак безларига кўплаб етилган спорозоитлар т ў планади. Бундай қон сурувчи ҳашаротлар одамлар учун жуда хавфли ҳисобланади: улардаги спорозоитлар одам қони орқали жигарга тушиб янгидан тараққиёт даврини бошлайди. Безгак плазмодияларининг ҳар бир турида шизогония даврининг қайтарилиши турли вақтда кузатилади. Шунга кўра плазмодиялар 48 соатлик, 72 соатлик қўзғатувчи деб ҳам юритилади. Безгак плазмодиялари Марказий Осиё давлатларида кенг тарқалишга эга бўлган. Профессор Л.М.Исаев бошчилигида унга қарши ўтказилган чора- тадбирлар натижасида XX асрнинг 50-йилларида малярия Ўзбекистонда тугатилган. Ҳозирги пайтда уни Афғонистон, Тожикистон орқали қайта тарқалиш хавфи бор. Бу касаллик Ҳиндистонда ва бошқа айрим тропик давлатларда кенг тарқалган. Қишлоқ хўжалик ҳайвонларининг қон ҳужайраларида ва бошқа ички органларида ривожланадиган пироплазмидлар - тейлерия, пироплазмалар, бабезиялар ва бошқалар уларга қон сурувчи яйлов (иксодид) каналари орқали юқади. Кана организмида уларнинг жинсий кўпайиши ва спорозоитлар ҳосил бўлиши кузатилади. Каналардан юққан турли пироплазмидларнинг спорозоитлари қишлоқ хўжалик ҳайвонларида тейлериоз, бабезиоз, пироплазмоз каби касалликларни чақиради. Бу касалликлар Марказий Осиё давлатларида, шу жумладан Ўзбекистонда кенг тарқалган. Улар орасида айниқса тейлериоз жуда хавфли ҳисобланади. Тейлериоз билан касал л анган қорамоллар 95% гача нобуд бўлиши мумкин. Уларга қарши кураш каналарни йўқотишга ва касалланган ҳайвонларни ўз вақтида даволашга қаратилади. Бу тадбирлар катта иқтисодий ҳаражатлар талаб қилади. Ҳозирги пайтда тейлериознинг олдини олишда вакцина қўллаш йўлга қўйилмоқда.

Хулоса қилиб шуни айтиш зарурки, споралиларнинг талайгина турлари тиббиёт ва ветеринарияда ижтимоий ва иқтисодий жиҳатдан катта аҳамиятга эга. Узоқ йиллардан бери чуқур ўргани ли шига қарамасдан уларнинг тарқалишини олдини олишда ҳанузгача кўп муаммолар мавжуд. Бундай ҳолат ветеринария тиббиёти соҳасига кўпроқ тегишлидир. 8 -расм. Безгак плазмодияси – Plasmodium vivaxнинг ривожланиши: 1-чивин сўлаги билан спорозоидларни қонга ўтиши; 2-трофозоид; 3- эндотелиал органлар ҳужайрасида жинссиз кўпайиш; 4-ёш мерозоидларнинг чиқиши; 24-27-жигарда шу жараённинг такрорланиши; 5-эритроцитларга кирган мерозоит; 6-7-амёбасимон трофозоидлар; 8-жинссиз кўпайиш (шизогония); 9-ёш мерозоидлар; 10-12-шу жараённинг такрорланиши; 13- микро-14-макрогаметобластлар ва уларни чивин организмига ўтиши; 15- макрогаметани; 16-микрогамета; 17-макро ва микрогаметаларнинг қўшилиши; 18-оокинета; 19-ооминетани чивиннинг ичак деворига ёриб кириши; 20-оокинеталарни ооцистага айланиши; 21-22-ядро парчаланишида ооцистанинг ўсиши; 23-етилган ва етилмаган ооцистадан спорозоитларнинг чивин организмига тарқалиши

5. Инфузориялар синфи Инфузориялар тана тузилиши ва унда кечадиган ҳаётий жараёнлар жиҳатидан юқори даражада ривожланган бир ҳужайралилар бўлиб ҳисобланади . Уларнинг ҳаракат органеллалари кўп сонли киприкчалардан иборат . Шунга кўра инфузориялар киприклилар - Ciliata деб ҳам юритилади . Киприкчалар озиқаларни қамрашда , ҳаракатни таъминлашда иштирок этади . Ташқи томондан уларнинг танаси муста ҳ кам ривожланган пелликулага эга , шунга кўра инфузорияларнинг тана шакли доимий . Инфузорияларнинг яна бир морфо - физиологик хусусияти уларда ядро комплекси катта ва кичик ядролар - макронуклеус ва микронуклеуснинг пайдо бўлиши ва бу ядроларнинг генератив органелла бўлиб , ҳисобланишидадир . Кўпчилик инфузорияларда озиқа ва қисқариш органеллалари ҳам мураккаб тузилган . Уларнинг оғиз чуқурлиги олдида " ҳужайрали оғиз тешиги " ва эндоплазмага туташ " ҳужайрали томоқ ", " ҳужайрали анал тешиги ", қисқарувчи вакуолаларида эса келтирувчи ва марказий каналлар мавжуд . Булардан ташқари инфузорияларда ҳимоя органоидлари - трихоцисталар ҳам ривожланган . Инфузориялар асосан жинссиз , кўндалангига иккига бўлиниш йўли билан кўпаяди . Кам ҳолларда кўртакланиб кўпайиш ҳам кузатилиши мумкин . Булардан ташқари инфузориялар жинсий кўпайиш хусусиятига ҳам эга . Бундай йўл билан кўпайиш уларда қонъюгация усули билан боради . Макронуклеус жинссиз кўпайишда , микронуклеус эса жинсий кўпайиш жараёнида иштирок этади . Жинсий кўпайишда икки инфузория ( конъгантлар ) вақтинча бир - бири билан бирикадилар уларнинг орасида (" оғиз " атрофида ) цитоплазматик кўприкча ҳосил бўлади . Катта ядро эриб кетади , кичик ядро эса икки марта бўлиниб , ундан 4 та ядро ҳосил бўлади . Улардан 3 таси эриб кетади , туртинчи ядро эса иккига бўлинади . Улардан эса бири ў троқ ядрога

айланади , иккинчиси эса бир - бири билан алмашишади ва ў тро қ ядро билан қўшилади . Ядроларнинг қўшилиши бундай мураккаб жинсий кўпайишнинг сўнгги этапидир . Янги ядродан иккита - катта ва кичик ядролар ҳосил бўлади . Қарангки , бу жараёнда инфузориялар сони кўпаймайди , фақат уларнинг ядролари янгиланади . Конъюгациядан сўнг инфузорияларнинг ҳаракатчанлиги ошади ва жинссиз кўпайиш давом этади . Инфузорияларнинг 3 мингдан ортиқ тури маълум. Уларнинг кўпчилиги денгизларда, чучук ва бошқа ш ў р сув ҳавзаларда планктон ҳолда яшайди. Сув остида яшовчилари алоҳида ёки т ў да бўлиб ҳар хил предметларга ёпишган ҳолда ёки силжиб юриб ҳаёт кечиради. Баъзи инфузориялар чиғаноқ ҳосил қилиши мумкин. Ў троқ шакллари тиниқ уйчалар ҳосил қилиб ҳам ҳаёт кечиради. Инфузорияларнинг 800 тури паразитдир. Улар жумласига чўчқаларнинг ичагида яшовчи балантидияларни, балиқларнинг терисида ташқи паразит бўлиб яшовчи ихтиофтириусларни мисол келтириш мумкин. Инфузориялар орасида симбионт турлар ҳам учрайди. Уларга жуфт туёқли кавш қайтар у вчи сут эмизувчилар (йирик ва майда шохли ҳайвонлар) нинг ошқозонида, тоқ туёқлилар ва филларнинг йўғон ичагида зарар келтирмасдан яшовчи инфузорияларни мисол келтириш мумкин. Бундай инфузориялар Ophryoscolecidae ва Cyclopostridae оилаларига киради. 1 см 3 хажмдаги ошқозондаги массада 2 млн гача инфузориялар учраши мумкин.

9 - расм. Инфузория туфелкаси – Paramecium caudatum: 1-киприкчалар; 2-қисқарувчи вакуола; 3-ҳазм вакуоласи; 4-макронуклеус; 5- микронуклеус; 6-оғиз; 7-чиқариш тешиги; 8-қобиқ (пелликула) 10-расм. Balantidium coliнинг тузилиши: 1-киприкчалари; 2-перистом; 3-ҳужайрали оғиз; 4-цитофаринкс; 5- қисқарувчи вакуола; 6-ҳазм вакуолалари; 7-чиқариш тешикчаси; 8-микро нуклеус; 9-макро нуклеус 6. Энг содда ҳайвонлар филогенияси . Энг содда ҳайвонлар типи морфологик ва физиологик жиҳатдан бир - биридан анча фарқ қилувчи систематик гуруҳларга эга . Бу эса уларнинг эволюциясини ҳар хил шароитларда кечганлигидан далолат беради . Кўпчилик зоологлар энг содда ҳайвонлар орасида саркодалиларни энг қ адимги ҳайвонлар деб ҳисоблашади . Хивчинлилар эса , шубҳасиз , саркодалиларга нисбатан бирмунча юқори тузилишга эга .

Саркодалиларнинг гаметаларида хивчинлар борлиги , псевдоподия ва хивчинларга эга бўлган турларнинг мавжудлиги саркодалилар билан хивчинлилар орасида филогенетик боғланиш борлигидан далолат беради . Споралилар ва инфузориялар жуда узо қ йиллар олдин хивчинлилардан келиб чиққан бўлиши керак . Маълумки споралиларнинг эволюцияси чуқур паразитизмга ўтиши , натижада уларнинг тузилишида бирмунча регресс руй беришига , саркодалиларнинг эволюцияси эса уларда чиғаноқлар пайдо бўлишига олиб келган . Инфузорияларнинг киприкчаларини хивчинларга ўхшаш тузилганлиги уларни ҳам хивчинлилар синфидан келиб чиққанлигидан далолат беради . Инфузориялар хивчинлилар тараққиётининг дастлабки даврларидаёқ пайдо бўлган , эволюцион жараёнда эса уларнинг морфологик жиҳатдан мураккаблашиши , ҳаракат органеллаларининг кўпайиши ( полимеризация ) ядро аппаратининг қайта қурилиши ( ядро дуализми ) рўй берган . Турли яшаш муҳитига мослашиш натижасида энг содда ҳайвонларнинг турлар сони орта борган . Уларнинг прогрессив йўл билан ривожланиши эндиликда ҳам давом этмоқда.

Фойдаланилган адабиётлар 1. Богданов С.П. “Ўзбекистон ҳайвонлари” Т:. Ўқитувчи, 1983 2. Дубовский Г.К.,Умматов А.М. Зоологиядан ўқув қўлланма. Т:. Ўқитувчи, 1991 3. Кузнецов Б.А.,Чернов А.З., Катанова Л.Н. Курс зоологии. М. , «Агропромиздат», 198 9 4. Лукин Е.И. Зоология. М. , «Высщая школа», 1989 5. Лаханов Ж.А. Ўзбекистоннинг умуртқали ҳайвонлари аниқлагичи. Т:, «Ўқитувчи», 1988 6. Мухаммадиев А.М. Умуртқасиз ҳайвонлар зоологияси. Т:. Ўқитувчи, 1976 7. Мавлонов О., Хуррамов Ш., Норбоев З. Умуртқасизлар зоологияси. Т:. «Ўзбекистон». 2002 8. Натали В.Ф. Зоология безпозвоночных. М:. «Агропромиздат» 1975 9. Қўлмаматов А. Умуртқаси паразит ҳайвонлар. Т:. Ўқитувчи, 1988, 10. Салимов Б.С., Даминов А.С. Зоология маърузалар матни. Самарқанд. 2007

O'xshashlar

Содда ҳайвонлар типи

Кўп ҳўжайрали ҳайвонлар Булутлар типи. (Умумий ҳарактеристика)

Bir ho‘jayralilar (Protozoa)

Ковакичлилар типи

Игнатанлилар типи