Зоология фанига кириш - Zoologiya - Referatlar

Зоология фанига кириш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

74.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Органик оламнинг таркиби. 2. Зоология фанининг қисқача ривожланиш тарихи. 3. Ҳайвонот дунёси систематикасининг асослари, асосий систематик категориялар. 4. Зоологиянинг таркибий қисмлари 5. Халқ хўжалигини ривожлантиришда ҳайвонот дунёсидан оқилона фойдаланиш ва уни муҳофаза қилиш

www.arxiv.uz 1. Органик оламнинг таркиби. Бизнинг атрофимизни ўраб турган тирик табиат, яъни органик олам бир неча дунёдан таркиб топган. Улардан бири энг содда тузилишга эга бўлган организмларни ўз ичига олади. Бундай организмлар оддий кўз билан кўриб бўлмайдиган, айримлари ҳатто оддий микроскопларда кўринмайдиган вируслар, бактериялар, риккетсиялар, кўк- яшил сувутлардан ташкил топган. Уларнинг барчаси заррача организмлар - Mychota дунёсини ташкил қилади. Органик оламнинг ушбу дунёсига таъллуқли организмлар морфологик томондан шаклланган ҳужайра ядросига эга эмас ва уларнинг кўпайишида ҳақиқий жинсий жараён кузатилмайди. Барча ўсимликларни ўз ичига олувчи органик оламнинг иккинчи таркибий қисми ўсимликлар дунёси - Planta ни ташкил қилади. Ўсимликлар бошқа тирик организмлардан автотроф усулда озиқланиши, яъни оддий анорганик моддалардан мураккаб органик бирикмалар ҳосил қилиши билан ажралиб туради. Улар озиқланиш жараёнида қуёш нурлари энергиясидан фойдаланиш, яъни фотосинтез жараёнини амалга ошириш хусусиятига эга. Шундай қилиб ўсимликлар органик оламнинг бошқа ҳаёт шаклига эга бўлган таркибий қисмларига асосий озиқа ва энергия манбаи бўлиб ҳисобланади. Ҳозирги пайтда ўсимликлар дунёси 500 мингга яқин турларни ўз ичига олади. Ўсимликлар дунёсини ботаника фани ўрганади. Илгари тубан ўсимликларга киритилган замбуруғлар - Fungi органик оламнинг учинчи дунёсидир. Ўсимликлардан фарқли улароқ, замбуруғлар гетеротроф организмлардир. Замбуруғлар вегетатив, жинссиз (споралар ёрдамида) ва жинсий йўллар билан кўпаяди. Ер юзида замбуруғларнинг 100 мингдан ортиқ тури мавжуд. Органик оламнинг туртинчи таркибий қисмини ҳайвонлар дунёси - Animalia ташкил қилади. Ҳайвонлар гетеротроф организмлар бўлиб, улар ҳаракат қилиш, ҳар хил таъссуротларга жавоб қайтариш, ўсиш, кўпайиш каби турли ҳаётий хусусиятларга эга. Ер юзида ҳайвонларнинг 2 млн.га яқин тури мавжуд.

www.arxiv.uz Органик оламнинг ҳайвонлар дунёсини зоология фани ўрганади ( zoon -ҳайвон, logos - илм, фан). 2. Зоология фанининг қисқача ривожланиш тарихи. Кишилар энг қадим ўтмишдан бошлаб табиий ресурслардан, шу жумладан ҳайвонлардан фойдаланиш борасида етарли тажрибалар орттирган. Турли ҳайвонларни ушлаш, истеъмолга тайёрлаш жараёнларида қадимги одамлар аста-секин уларнинг ҳаётига ва тузилишига эътибор бера бошлашган. У даврда ёзиш бўлмаганлиги туфайли, улар томонидан тошларга ҳар хил ҳайвонлар расмлари, ов э п изодлари каби ҳайвонот дунёси ҳақида маълумот берувчи ахборотлар қолдирилган. Аммо зоологияга фан сифатида асос солган биринчи олим қадимги юнон файласуфи, буюк табиатшунос олим Аристотель (эрамизгача 384-322 йиллар) ўзининг "Ҳайвонлар тарихи", «Ҳайвонларнинг келиб чиқиши» каби асарларида 452 турга оид ҳайвонларни ўрганиб, уларни жуда оддий ва сунъий тузилган "қонли" ва "қонсиз" гуруҳларга ажратади. Олим ҳайвонот дунёсини 9 та катта авлодга бўлган. Аристотель систематикаси сунъий бўлишига қарамасдан фанда қарийб 20 аср ҳукм сурди. Чунки феодализм даврида Европада фанда тараққиёт кузатилмади. Табиий фанларга қизиқиш Х V -Х VI асрларга келиб кучайди. Поло Марко (1254-1324), Христофор Колумб (1451-1506), Магеллан (1480-1521) каби саёҳатчи олимлар дунёнинг турли қитъаларида ҳайвонлар тўғрисида маълумотлар тўплаб ҳайвонлар дунёси тўғрисидаги билимни бойитдилар. Кейинчалик Швейцариялик олим Конар Геснер (1516-1565) ўзининг 5 томлик "Ҳайвонлар тарихи" асарини яратди. Нидерландиялик табиатшунос олим Антони ван Левенгук (1632-1723) ўзи ихтиро қилган биринчи микроскопда турли ҳайвонларни ўрганиб, 4 томлик "Микроскоп ёрдамида очилган табиат сирлари" асарини ёзди. XVIII асрга келиб швед олими Карл Линней (1707-1778) фанда ҳайвонлар ва ўсимликлар дунёсини энг қулай сунъий систематикасини яратди. У барча турларни лотин тилида қўшалок ном билан юритишни, унда

www.arxiv.uz биринчи авлод номини бош ҳарфда, тур номини кичик ҳарфда ёзишни тавсия қилган ва ўзи унга итоат қилган. Шундай қилиб К.Линней фанга қўшалоқ номлаш - бинар номенклатурани киритди. Б ундай номенклатурага бутун дунё олимлари риоя қилишади. Бунга мисол тариқасида Fasciola L ., 1758 авлодига мансуб бўлган икки тур жигар қуртлари – фасциолаларни номланишини келтириш мумкин. Улардан бири Fasciola hepatica L ., 1758 иккинчи тури 1856 йилда аниқланган Fasciola gigantica ( Cobbold , 1856) деб ном ланади . Юқоридаги мисолдан кўриниб турибдики, Fasciola сўзи иккала ҳолда ҳам уруғ, яъни авлоднинг номини билдиради, у бош ҳарф билан белгиланган, авлод номини ўзгартириш мумкин эмас. Турнинг исмини эса муаллиф ўз ҳоҳишига қараб қўяди. Бундай принцип систематикада ҳанузгача ў з моҳиятини йўқотмаган. К.Линней систематикаси турларнинг бефарқлик билан олинган морфологик белгиларига асосланган сунъий систематика эди. Шунга кўра К.Линнейнинг ўзи ҳам айрим ҳайвон турларини аниқлашда ва систематикага киритишда бироз хатоликларга йўл қуйган. К.Линней тузган систематикада бир-бирига яқин турлар авлодларга, авлодлар туркумларга, туркумлар эса синфларга бирлаштирилган. Унда бутун ҳайвонот дунёси 6 та синфга ажратилган, улардан иккитаси (чувалчанглар ва ҳашаротлар) умуртқасизларни, 4 таси (балиқлар, судралиб юрувчилар, қушлар, сут эмизувчилар) эса умуртқалиларни ташкил этади. К.Линней турлар ўзгармайди деган эътиқодга асосланган. Зоологияда систематикани табиатшунос олим Ж.Б.Ламарк (1744- 1829) бир мунча ислоҳ қилди. Ж.Ламарк турларнинг ўзгарувчанлигини тан олган ва бу билан дастлабки эволюцион назарияга асос солган. Аммо турлар ўзгарувчанлигининг сабабларини тушунтиришга Ламарк ожизлик қилган. Ж.Б.Ламарк ҳайвонот дунёсини овқат ҳазм қилиш, нафас олиш, қон айланиш ва нерв системаларининг тузилишига қараб 14 синфга ажратган, улардан 10 та синф умуртқасиз, 4 та синф умуртқали ҳайвонларни ташкил

www.arxiv.uz қилган. Ундан ташқари Ж.Б.Ламарк барча синфларнинг ҳар бирини ҳайвонот дунёси ривожланишининг маълум босқичини акс эттириш керак бўлган 6 та босқичга жойлаштирган. Зоологиядаги систематиканинг келгуси тараққиёти француз зоологи Жорж Кювье (1769-1832) ишлари билан боғлиқ. У ҳайвонот дунёсини 4 та "шохлар" га ажратади, улар кейинчалик 4 та тип деб юритилади. Умуртқалилар, юмшоқ танлилар, бўғимлилар ва нурлилар. Аммо уларга киритилган 19 та синф кўпинча тўғри жойлашмаган. Кювье фикрича турлар доимий ва ўзгармасдир. Биологияда эволюцион назария буюк инглиз олими Ч.Дарвин (1809- 1882) нинг " Т урларнинг табиий танлаш йўли билан келиб чиқиши" асаридан кейин тўлиқ ғалаба қозонди. "Уй ҳайвонлари ва маданий ўсимликларнинг ўзгариши" асарида бу таълимот ўз тасдиғини топди. Ч.Дарвин ўзининг "Одамнинг келиб чиқиш и ва жинсий танлов" асарида кишиларни маймунсимон аждодлардан келиб чиққанлиги ҳақидаги гепотизани исботлаб берди. Зоологик текширишлар XIX - XX асрларда кенг миқёсда ривожланди. Жумладан Н.А.Северцов (1827-1885) ўзининг "Туркистон ҳайвонларининг вертикал ва горинзонтал тарқалиши" асарида Марказий Осиё фаунасини яратди. К.М.Бэр (1792-1876) эмбриологияга асос солган олимлардан бири. И.И.Мечников (1845-1916), А.О.Ковалевский (1840-1901), В.О.Ковалевский (1842-1883) лар нинг зоологияни ривожлантиришдаги, Ч.Дарвин назариясини бойитишдаги хизмати катта. Н.М.Пржевальский (1839-1888) ва А.П.Федченко (1844-1873) ларнинг Марказий Осиёга қилган саёҳатлари ва зоологик текширишлари ушбу регион фаунасини бойитишга қаратилган. А.П.Федченко мамлакатимизда паразит чувалчангларнинг тарқалишини илк бор ўрганди. Бухорода кишилар ўртасида кўплаб учрайдиган, оғир касаллик чақирадиган - дракункуланинг ривожланишини

www.arxiv.uz ўрганиб чи қ ди ва бу нематоданинг оралиқ хўжайини циклоп эканлигини аниқлади. Ўзбекистонда зоологиянинг ривожланиши А.П.Федченкодан сўнг К.И.Скрябин (1878-1972), Е.Н.Павловский (1884-1965), В.Л.Якимов (1870- 1940), Т.З.Зоҳидов, А.Т.Тўлаганов, Г.К.Комилов, Н.В. Баданин ва уларнинг бир гуруҳ шогирдлари, А.К.Сагитов, Л.М.Исаев, М.С.Султанов, К.Самадов, А.М.Муҳаммадиев, Ш.Азимов, У .Узаков, О.П.Богданов, Э.Ҳ.Эргашев, Ж.Азимов, Ж.Лаханов, З.И.Из з ат у ллаев ва бошқаларнинг илмий ишлари билан чамбарчас боғлиқ. Ҳозирги пайтда ўзбек зоологларининг ишлари бошқа МҲД олимлари ишлари ичида етакчи ўринни эгаллайди. 3. Ҳайвонот дунёси систематикасининг асослари, асосий систематик категориялар. Зоологияда у ёки бу ҳайвоннинг ҳайвонот дунёсидаги ўрнини аниқлаш да қуйидагиларга асосланади: Ҳужайра дифференциациясининг мавжудлиги ёки йўқлиги. Тана симметриясининг шакли. Тана бўшлиғининг хусусияти. Эмбрион варақчаларининг сони. Тана сигментациясининг мавжудлиги ёки йўқлиги Махсус бошқа хусусиятлар. Юқоридаги белгиларга кўра ўрганилаётган ҳайвон тури аввало бир ҳужайралиларга ёки кўп ҳужайралиларга та ъ ллуқлиги аниқланади. Сўнгра уларнинг қайси типга (энг юқори систематик категория), синфга, туркумга, оилага, авлодга та ъ ллуқлиги белгиланади. Авлоди аниқлангач, унга тур исми бинар номенклатураси асосида берилади. Тур асосий систематик категория бўлиб ҳисобланади. Чунки бир-бирига ўхшаш турлар бир авлодга, авлодлар оилага, оилалар туркумга, туркумлар синфга, синфлар типга киритилади. Булардан ташқари оралиқ систематик категориялар ҳам мавжуд. 4. Зоологиянинг таркибий қисмлари

www.arxiv.uz Ҳозирги пайтда ҳайвонот дунёси 2 млн. га яқин турга эга. Бундай аниқланган ҳайвон турлари 20 дан ортиқ типга киритилган. Шулардан қишлоқ хўжалик оли й гоҳлари да қўйи д аги типларни ўрганиш муҳим ҳисобланади: Энг содда ҳайвонлар – Protozoa Булутлар – Spongia Ковакичлилар – Coelentrata Ясси ёки паренхимали чувалчанглар – Plathelminthes Бирламчи тана бўшлиқли ёки юмалоқ чувалчанглар – Nemathelminthes Иккиламчи тана бўшлиқли ёки халқали чувалчанглар – Annelides Юмшоқ танлилар ёки моллюскалар – Mollusca Бўғимоёқлилар – Arthrapoda Игнатерилилар – Echinodermata Хордалилар – С h ordata. Шулардан энг содда ҳайвонлар типи бир ҳужайрали, қолган ба р ча ҳайвонлар типлар и эса кўп ҳужайрали организмларни ташкил қилади. Кўп ҳужайрали организмлар ўз навбатида тубан ва юқори даражада тараққий этган гуруҳларга ажратилган. Тубан даражада ривожланган кўп хужайралиларга булутлар ва ковакичлилар типлари мансуб бўлиб, улар икки қаватли, тўқима ва органларга эга бўлмаган, махсус вазифаларни бажарувчи ҳужайралар гуруҳларидан ташкил топган организмлардир. Ясси чувалчанглар типидан бошлаб ўрганиладиган барча кўп ҳужайралилар уч қаватли, махсус тўқима ва органларга ёки органлар тизимига эга бўлган организмлардир. Зоология фани ривожлана бориб, эндиликда унинг махсус қисмларини ўрганувчи мустақил фанлар пайдо бўлган. Жумладан, энг содда ҳайвонлар типини ўрганувчи зоологиянинг махсус қисми- протозоология, барча чувалчангларни ўрганувчи зоологиянинг махсус қисми-гельминтология, юмшоқ танлиларни ўрганувчи қисми- малакология, ўргимчаксимонларни ўрганувчи қисми- арахнология, каналар туркумини ўрганувчи қисми -

www.arxiv.uz акарология, ҳашаротлар синфини ўрганувчи қисми- энтомология, ургимчаксимонлар ва ҳашаротларни қўшиб ўрганувчи қисми- арахноэнтомология, балиқларни ўрганувчи қисми- ихтиология, қушларни ўрганувчи қисми- орнитология, сут эмизувчиларни ўрганувчи қисми- маммология ёки териология деб юритилади. Ҳозирги пайтда юқорида кўрсатилган фанлар бўйича махсус мутахассислар етишиб чиққан. 5. Халқ хўжалигини ривожлантиришда ҳайвонот дунёсидан оқилона фойдаланиш ва уни муҳофаза қилиш Зоология халқ хўжалигида ҳам муҳим аҳамиятга эга. Ҳайвонот дунёсидаги талайгина ҳайвон турларидан инсон манфаатлари учун фойдаланиш барча мамлакатларнинг тараққиётида муҳим ўрин тутади. Ҳайвонларни уларнинг яшаш шароити билан боғлиқ ҳолда ўрганиш халқ хўжалигининг бошқа соҳалари учун ҳам катта аҳамиятга эга. Уй ҳайвонларининг қадимги ёввойи аждодларини кишилар томонидан қ ў лга ўргатилиши, яъни хонакилаштирилиши, уларнии г янги шароитда аста- секи н ўзгариб бориши ва янги с ермаҳсул зотларнинг яратилиши ҳайвон ресурсларидан оқилона фойдаланишнинг бир к ў ринишидир. Қишлоқ хўжалигида кенг фойдаланиб келинаётган сут эмизувчилар ва паррандаларнинг талайгина турлари ҳар бир шахсий ёрдамчи , ширкат ёки фермер хўжаликларининг кўрки, улар учун катта даромад берувчи, халқ дастурхонини турли чорвачилик маҳсулотлари, саноатни эса хом-ашёлар билан таъминловчи манбадир. Дунёда тараққий этган давлатлар қаторига интилаётган Республикамизнинг келажаги бир томондан қишлоқ хўжалигида фойдаланиб келинаётган турли уй ҳайвон лари зотларини яхшилаш, уларнинг парваришига, сақланишига эътиборни кучайтириш, бу соҳа билан шуғулланувчи фермер хўжаликлари етказаётган маҳсулотларни жаҳон андозалари талаблари даражасида қайта ишлаш каби муҳим вазифалар ни амалга ошири ш учун тайёрланаётган кадрлар сифатига, уларни б а рк а мол а вло д қилиб етиштиришга боғлиқ .

www.arxiv.uz Республикамизда ривожланиб келаётган ва эндиликда давлатимизга маълум миқдорда валюта келтираётган ипакчилик ҳам халқ хўжалигининг муҳим соҳасидир. Ипак қуртини тўғри парвариш қилиш, ундан олинаётган маҳсулотларнинг сифатини яхшилаш ҳам бугунги куннинг долзарб вазифалардан биридир. Узоқ йиллардан бери хонакилаштириш натижасида кенг қўлланиб келинаётган ва халқ хўжалиги учун қимматбаҳо шифобахш маҳсулот берувчи асаларилар ҳам ипак қурти сингари зоология ўрганадиган муҳим умуртқасиз организмлардир. Бозор иқтисодиётига ўтиш жараёнида балиқчиликни ривожлантиришга ҳам катта эътибор қаратилмоқда. Орол денгизининг экологик инқирозга учраши ва уни балиқчиликдаги аҳамиятининг йўқолиши туфайли Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг махсус қарори билан балиқ етиштиришга ихтисослашган хўжаликлар сони кўпаймоқда. Бундай хўжаликлар деярли ҳар бир вилоятда мавжуд бўлиб, уларда асосан карпсимон балиқлар етиштирилади. Ҳозирги пайтда чорвачилик, ипакчилик, паррандачилик, асаларичилик, балиқчилик хўжаликларини янада ривожлантириш, уларнинг маҳсулдорлигини ошириш ҳайвонлар орасида кенг тарқалиш имқониятига эга бўлган турли касалликларнинг қўзғатувчиларига қарши самарали кураш олиб бориш билан чамбарчас боғлиқдир. Кўпчилик касалликларнинг қўзғатувчилари эса зоологиянинг объектларидир. Ҳайвонот дунёсини муҳофаза қилиш, камайиб, йўқолиб бораётган ҳайвонлар турларини асраш, кўпайтириш мақсадида мамлакатимизда бир неча қўриқхоналар ташкил қилинган. Уларнинг фаолияти муҳим аҳамият касб этувчи Ўзбекистон Республикаси "Қизил китоб" ига киритилган бир неча балиқ турлари ва айрим судралиб юрувчиларни, бир неча тур қушлар ва сут эмизувчиларни муҳофаза қилишга қаратилган. Республикамизда махсус табиатни муҳофаза килиш Давлат қўмитаси ташкил қилинган, унинг таъсарруфида эса ҳар бир вилоят ва туманларда фаолият кўрсатувчи махсус бўлимлар мавжуд. Республика миқёсида

www.arxiv.uz табиатни муҳофаза қилиш қонуни ишлаб чиқилган ва Республиканинг экологик ҳаритаси тузилган. Ушбу қонунга ва экологик ҳаритага тегишли ўзгаришлар киритиб туришни кундалик ҳаётимизнинг ўзи, яъни бозор иқтисодиётига ўтиш жараёни тақозо этиб турибди.

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар : 1. Богданов С.П. “Ўзбекистон ҳайвонлари” Т:. Ўқитувчи, 1983 2. Дубовский Г.К.,Умматов А.М. Зоологиядан ўқув қўлланма. Т:. Ўқитувчи, 1991 3. Кузнецов Б.А.,Чернов А.З., Катанова Л.Н. Курс зоологии. М. , «Агропромиздат», 198 9 4. Лукин Е.И. Зоология. М. , «Высщая школа», 1989 5. Лаханов Ж.А. Ўзбекистоннинг умуртқали ҳайвонлари аниқлагичи. Т:, «Ўқитувчи», 1988 6. Мухаммадиев А.М. Умуртқасиз ҳайвонлар зоологияси. Т:. Ўқитувчи, 1976 7. Мавлонов О., Хуррамов Ш., Норбоев З. Умуртқасизлар зоологияси. Т:. «Ўзбекистон». 2002 8. Натали В.Ф. Зоология безпозвоночных. М:. «Агропромиздат» 1975 9. Қўлмаматов А. Умуртқаси паразит ҳайвонлар. Т:. Ўқитувчи, 1988, 10. Салимов Б.С., Даминов А.С. Зоология маърузалар матни. Самарқанд. 2007

O'xshashlar

Умумий энтомология фанига кириш

Зоология фани, ривожланиш тарихи ва вазифалари

Бош скелетсизлар кенжа типи – aerania

Умурткалилар (vertebrata) ёки бош скелетлилар (craniata)

Жагогизлилар – gnathostomata ёки ташки жабралилар