Зоология фани, ривожланиш тарихи ва вазифалари - Zoologiya - Referatlar

Зоология фани, ривожланиш тарихи ва вазифалари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

48.5 KB

Ko'chirib olish

Зоология фани, ривожланиш тарихи ва вазифалари Режа: 1.Кириш 2.Зоология фанининг пайдо бўлиши ва ривожланиш тарихи. 3.Зоология фанининг соҳа ва тармоқлари . 4.Ҳайвонот систематикасининг асослари.

Таянч иборалар: Зоология тушунчаси; ҳайвонот дунёсининг пайдо бўлиши ва ривожланиши, хайвонот дунёси турлари сони; Зоология фанига асос солган қадимги дунё олимлари; Аристотель ишлари; уйғониш даври олимлари: К.Геснер, К.Линней, Ж.Б.Ламарк, К.Бер, Ч.Дарвин, Э.Геккел, И.Мечников, И.Скрябин ва б.қ.р. Морфология; анатомия; гистология; тситология; эмбриология; молекуляр биология; систематика; филогения; палеозоология; экология; физиология; протозоология; гелминтология; энтомология; арахнология; ихтиология; орнитология; маммалогия; ҳайвонот дунёси систематикаси асослари; К. Линней сиситематикаси; тур; уруғ; оила; туркум; синф; тип ва ҳоказолар. Кириш Зоология қисқача ифода этганда, ҳайвонлар тўғрисидаги фандир, аслида эса у ҳайвонлар дунёсининг хилма-хиллиги, тузилиши, ҳаёти, систематик гуруҳлари ўзаро қариндошлик муносабатлари ва келиб чиқиши (филогенияси) ҳамда географик тарқалиши тўғрисидаги фандир. (грекча, Зоо - “ҳайвон”, Логос – “фан”). Эрамиздан бир млярд йилча муқаддам энг содда шаклда пайдо бўлган ва узоқ даврлар мобайнида мураккаб такомилланиш жараёнлари асосида ривожланиб, ҳозирги даврда ер планетасининг деярли ҳамма қисмини эгаллаган ҳайвонлар дунёси ниҳоятда хилма-хилдир. Ҳозирги пайтда турли муҳитда яшаётган ва ўзининг содда ёки мураккаб тузилиши, ёҳуд катта- кичиклиги билан бир-биридан кескин фарқланадиган ҳайвонот дунёси 1 млн 500 мингдан ошиқроқ турни ўз ичига олади. Одамзод ҳаётининг дастлабки ривожланиши, ҳайвонот дунёси билан мустаҳкам боғланган ҳолда борган. Турли археологик қазилмалар одамзоднинг ривожланиши ва ҳаётида турли хил ҳайвонлар катта ўрин

тутганлигидан далолат беради. Одамзод ибтидоий ривожланиш даврларида турли хил умуртқасизлар, балиқлар ва сут эмизувчи ҳайвонларни овлаб ҳаёт кечирган бўлса, кейинчалик баъзи сут эмизувчи ҳайвонларни ўзига ўргатиб, хонакилаштира борган. Ф. Энгелснинг кўрсатишича мазкур ҳодиса, яъни ҳайвонот маҳсулоти (гўшт, ҳайвон оқсили)дан фойдаланиш инсоннинг шаклланишида аҳамиятга эга бўлган. Шунинг учун ҳам қадимги давр одамларида бир қанча ҳайвонларнинг тузилиши, ҳаёти ҳатто уларнинг ўзаро муносабатлари ва хулқ-атвори тўғрисидаги маълумотлар тўплана борганлиги аниқланган. 1. Зоология фанининг пайдо бўлиши ва ривожланиш тарихи Зоология қадимги фанлардан бўлиб, бу фанга эрамиздан илгариги 384- 322 йилларда яшаган грециялик олим, файласуф Аристотель (Арасту) асос солган. Арасту ўша замонда фанга маълум бўлган 454 хил (тур) ҳайвонларни тузилиши ҳаёти ва тарқалишини система асосида баён қилиб берган. Арасту асарларидаги ҳайвонот дунёси системаси кўп жиҳатдан ҳозирги системага яқин бўлиб, унда ҳайвонлар; қонлилар (умуртқалилар) ва қонсизлар (умуртқасизлар) деган катта гуруҳларга, булар эса ўз навбатида яна саккизта кичик гуруҳларга: тирик туғувчи тўрт оёқлилар (сут эмизувчилар), тухум қуювчи икки оёқлилар (қушлар), тухум қуювчи тўрт оёқлилар (судралиб юрувчилар) оёқсиз тухум қуювчи жабралилар (балиқлар) ҳашоратлар, қисқичбақасимонлар кабиларга ажратган. Арастунинг зоологияга оид асарлари ўзининг тўла ва мазмунлиги билан, ҳатто ХВИИИ асрда ёзилган асарлардан ҳам ажралиб туради. Уйғониш даврларигача жумладан ўрта аср даврларида ҳам зоологиянинг ривожланишида деярли силжиш бўлмади. Барча тўпланган маълумотлар системага солиниб ҳикоя тарзида берилар эди. Бу пайтда келиб Арасту систематикаси унитилиб кетган эди. Жумладан немис олими К.

Геснернинг беш томли “Зоология қомуси” (ХВИ аср) шу тарзда ёзилган бўлиб ҳайвонот дунёси алифбо тарзида кўрсатилган эди. Зоология фанининг қайтадан ривожланиши 1735 йилдан, яъни машҳур швед олими К.Линнейнинг “Табиат систематикаси” номли китобининг майдонга келиши билан бошландики, бу китобда маълум бўлган ҳайвонларнинг анча қўлай бўлган сунъий систематика асосида ўрганиш методлари ифодаланган эди. ХВИИИ ва ХИХ аср бошларида ҳайвонот дунёсининг хилма-хиллиги ва тузилишини ҳар томонлама ўрганиш ва зоологик системани ривожлантиришга Спалантсани, Бюффон, Сент-Илер, Ж.Б. Ламарк, Ж. Кюве каби Ғарбий Европа олимлари ва шунингдек Ломоносов, Паллас, Волф, К. Бер ва Ф. Руле каби олимлар катта ҳисса қўшдилар. Ҳозирги замон биология фанига асос солган Ч.Дарвин эволюцион таълимотининг вужудга келиши (1859 й.) илмий материалистик зоология фанининг ривожланишига сабаб бўлди. Чунки бу таълимот “ҳайвон ва ўсимликларнинг турларини бир-бирлари билан боғланмаган ҳолда якка-якка худо томонидан яратилганлиги ҳақидаги дунё-қарашларга қаттиқ зарба берди ва биологияни тўлиқ илмий асосга қўйди”.ХИХ асрнинг иккинчи ярми илмий материалистик зоологиянинг ривожланиш даври бўлди. Дарвин эволюцион назарияси асосида зоологиянинг тараққий этиши ва ривожлана боришида А. Уоллес, Т. Гексли, Ф. Мюллер, Э. Геккел каби Ғарбий Европа олимлари билан бир қаторда машҳур рус олимлари А. О. Ковалевский ва В.О.Ковалевский, И.И Мечников, Богданов, Шевяков, Заварзин Холодковский, Книпович, Зернов, Павловский, Скрябин ва бошқалар катта хизмат кўрсатди. 2. Зоология фанининг соҳа ва тармоқлари Зоология ривожлана бориши билан бир қаторда унинг маълум бўлимлари: ҳайвонот оламининг тузилиши, систематик гуруҳлари, географик

тарқалиш қонуниятлари ёки ҳайвон органларининг ҳаётий ёъналишларини ўрганадиган айрим зоологик фанлар вужудга кела бошлади. Шундай қилиб зоология бир қанча билимларни бирлаштирган фанлар системасига айланди. Ҳайвонларнинг тузилиши ва индивид (эмбрион) ривожланишини Морфология фани текширади.Морфология ўз навбатида анатомия, гистология, ситология, эмбриология, қиёсий анатомия, қиёсий эмбриология, молекуляр биология каби қатор фанларга ажралади. Систематика – ҳайвонот дунёсининг систематик таксон гуруҳлари ва уларнинг ўзаро қариндошлик муносабатларини ўрганади. Филогения – ҳар бир гуруҳ вакиллари ўртасидаги ўзаро ўхшашликларни, эмбрион тараққиёти ҳамда уларнинг қадимги (палеонтологик) авлодларнинг тузилиш ҳусусиятлари асосида турларнинг келиб чиқиши ва тарихий ривожланиши масаласини ўрганади. Палеозоология - ҳайвонларнинг тошга айланган қадимги қазилма авлодлари ва улар билан ҳозирги гуруҳлар ўртасидаги қариндошлик (филогенетик) муносабатларни ўрганиш билан шуғулланади. Экология - ҳайвон организмларини, улар яшаб турган органик муҳит (ўсимлик ва бошқа ҳайвон турлари) ва ноорганик муҳит ўртасидаги муносабатлар, мосланишини ўрганади. Физиология - ҳайвон органларининг вазифалари ва уларда кечадиган шериклик ҳодисалари ва ёъналишларини аниқлаш, тадқиқ қилиш билан шуғулланади. Булардан ташқари зоологиянинг маълум ёъналишда тадқиқот ишларини олиб борадиган махсус соҳалари шаклланган бўлиб, улар ҳар бир соҳа: бир тип ёки бир синфга мансуб бўлган ҳайвонлар гуруҳини ҳар томонлама чуқур ўрганади. Масалан, шу ёъсинда: протистология- содда ҳайвонлар, гелминтология – чувалчанглар, энтомология, малокалогия ихтиология, орнитология, маммалогия фанлари вужудга келган.

3. Ҳайвонот систематикасининг асослари ХВИИИ аср бошларига келиб ҳайвонот дунёсини ўрганишда маълум қатъий тартиб ва системани жорий этиш зарурияти яққол сезила борди ва шу зарурият таъсирида швед олими К.Линней (1707-1778) нинг “сунъий система” деб аталувчи анча қулай туркумлаштириш методи вужудга келди. К. Линнейнинг 1735 йилда нашр этилга “Табиат системаси” номли китобида баён этилган мазкур ҳайвонот систематикасига асос этиб ТУР категорияси олинган. К. Линней таърифча дунёдаги ҳайвонлар турлардан таркиб топган. Ҳар бир тур – бир ота-онанинг болалари каби бир-бирига ўхшаш бўлиб, улар ўзаро эркин қўшила олади, шу билан бирга наслли (кўпая оладиган) насл бера олади. Мазкур таърифга мувофиқ, масалан: от билан эшак эркин қўшилмайди, эркин қўшилса ҳам насл бера олмайди. Шу қоидага мувофиқ бир-бирига жуда ўхшаган турлар бир уруғ (авлод)га бирлаштирилади. Масалан: ит, бўри, қашқир турлари бир-бирига ўхшайди, бинобарин уларни битта итлар уруғига бирлаштирилади. Ўз навбатида бир-бирига ҳар томондан ўхшаш уруғлар мавжуд. Масалан, итлар уруғи сиртлонлар уруғига ўхшаш. Бу ўхшаш уруғлар оила деб аталадиган гуруҳларга бирлаштирилади. Кўп оилалар ҳам ўзларининг ҳаётий ёъналишлари тузилишлари билан бир-бирларига ўхшаган, итлар, мушуклар, қундузлар оилалари йиртқичлар туркумига бирлаштирилган. Туркумлар ўз навбатида синфларга бирлаштирилган. Мазкур система ҳайвонларнинг ташқи яққол кўринган белгиларига асосланганлиги учун уни олимлар “Сунъий система” деб атайди, шу билан бирга К. Линней системасида ҳайвон турларини номларини лотин тилида ва мазкур тур мансуб бўлган уруғнинг номи қўшиб айтилиши жорий қилинди. Масалан: итлар тури - Cанус-cанус (итлар уруғига кирадиган ит) бўрилар тури cанус Лирис (итлар уруғига кирадиган бўри) шерлар тури Фелус лео – (мушуклар уруғи – шер) Фелис тигрис – ( мушуклар уруғи ёълбарс)

Турларни номи уруғ номига қўшилиб айтилгани учун бу қоидани “бинар номенклатура” (икки ёқлама ёки қўшалоқ номланиш) деб аталди. К. Линней тузган системага солиш қоидаси ҳайвонот дунёсини ўрганиш учун жуда катта туртки бўлди. Шунинг учун ҳам “Табиат системаси” 43 йил ичида 13 марта қайта нашр этилиб, табиатшуносларнинг асосий қўлланма китобига айланган эди. Шу билан бирга янги топилган турларнинг номи ортиб борди. Агарда “Табиат систематикаси” нинг дастлабки (1735 йил) нашрида 4208 та тур кўрсатилган бўлса унинг сўнги нашрида ҳайвонот турларининг сони 20 мингдан ошиб кетди. Кейинчалик ҳайвонлар системаси ҳақидаги фан ривожлана бориб “табиий системага” яқинлаштрилди. Бу соҳада франтсуз олимлари Ж.Б.Ламарк, Ж.Сент-Илер ва Ж. Кюве ларнинг хизматлари катта бўлди. Машҳур олим Ж.Б.Ламарк (1744-1829 йил) умуртқасиз ҳайвонларнинг тузилиши ва уларнинг систематик ҳолатларини аниқлаш соҳасида ғоявий муҳим ва катта иш қилди. Масалан: “Зоология фалсафаси” асарида ҳайвонлар дунёсининг 48 та синфдан ташкил топганлигини кўрсатди ва ҳайвонларни умумртқалилар ва умуртқасизларга бўлинишини аниқлади. Жорж Кюве эса ХИХ аср бошларида ёзган зоологияга оид асарларида эса тип категориясини жорий этишни кутариб чиқди. Тип категориясининг қўлланиши системани табиий туркумланишга бирмунча яқинлаштирди. Шундай қилиб ХИХ аср бошларида ҳайвонот системаси бирмунча ривожланди. Энди у 6 категория ( гуруҳ )дан тур, уруғ, оила, туркум, синф , тип лардан ташкил топди. Ж. Кюве системасида 4 та асосий тип бор эди, бу 4 та тип ҳайвонот дунёсининг 4 хил “яратилиш плани” деб, яъни “яратувчи худо ҳайвонларни мана шу 4 та тузилиш плани асосида яратган” деб кўрсатади. Эволюция назариясига тамомила зид бўлган мазкур реакцион назария биологияда Ч. Дарвин таълимоти вужудга келгунга қадар ҳукм

сурди. Ч. Дарвин нинг “ Турларнинг келиб чиқиши” (1859 й) номли машҳур асари майдонга келиши билан ҳайвонот дунёси материалистик изга солинди. Ҳайвонот дунёсининг тузилиши, эмбрион тараққиёти, эволюцион ривожланиш тарихи ва бошқа ҳусусиятларнинг ҳар томонлама ўрганилиши ва илгари номаълум система гуруҳларга мансуб бўлган ҳайвонларнинг топилиши юқорида баён этилган 6 та система бирлигидан ташқари табиатда бир қанча йирик гуруҳлар борлиги имкониятини берди. Ҳозирги пайтда ҳайвонот дунёси 23 та тип 71 синфга бўлинади. Ҳайвонот дунёси - катта бўлим, кичик – бўлим, тип - бўлим, синф – туркум- оила – уруғ – тур.

O'xshashlar

Зоология фанига кириш

Ҳашаротлар экологияси фани ва унинг усуллари

Биогенетик цонун, онтогенез ва ривожланиш цикли ҳақида

Биогенетик цонун, онтогенез ва ривожланиш цикли ҳақида

Хайвонлар ривожланиш циклининг биологик асослари