Ҳашаротлар экологияси фани ва унинг усуллари - Zoologiya - Referatlar

Ҳашаротлар экологияси фани ва унинг усуллари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

179.5 KB

Ko'chirib olish

Ҳашаротлар экологияси фани ва унинг усуллари Экология атамаси немис олими Эрнест Геккел томонидан 1866-1869 йилларда фанга киритилган. Экология ХХ асрнинг бошларига келиб фаннинг мустақил соҳаси сифатида шаклланди “Экология” сўзи грекча сўз бўлиб, “ойкос” – уй, макон, турар жой деган маъноларни, “логос” таълимот деган маънони англатади. Э.Геккел (1869) таъбирича экология “Ҳайвоннинг, уни ўраб турган органик ва ноорганик муҳитга муносабати, жумладан у бевосита алоқада бўлиб турган ҳайвонларга ёки ўсимликларга бўлган дўстона ёки душманлик тўғридан тўғри муносабатидадир”. Экология хусусида АҚШда 1913 йилда Ч.Эдамснинг “Ҳайвонлар экологиясини ўрганишга оид қўлланма”, инглиз зоологи Ч.Элтоннинг “Ҳайвонлар экологияси”, экология мактабининг асосчиларидан зоолог Д.Н.Кашкаровнинг “Ҳайвонлар экологияси асослари”, В.В.Яхонтовнинг “Ҳашаротлар экологияси” китоблари ҳозирда ҳам ўз қимматларини йўқотган эмас. Умуман, жамият ва табиат ўртасидаги иқтисодий муносабат шакли фанда янги таълимотни “Экология”ни юзага келтирди. Шундай қилиб “Экология”, кенг маънода – тирик организмлар яшайдиган макон ҳақидаги таълимотни англатади. Ҳозирги кунда бу фан соҳаси тирик организмларнинг ўзаро ва улар атрофини ўраб турувчи табиий муҳит билан муносабатлар ёки алоқадорлик қонуниятларини ўрганади. Аммо бу акс эттирилган ғоя тушунчаси Геккелдан бир мунча олдин билдирилган эди. Жумладан, узоқ қадимда Аристотель “Ҳайвонлар тарихи” асарида ҳайвонларни сув ва қуруқликларга ажратиб, уларни атроф муҳит билан алоқасини қайд қилган. Ҳайвонларнинг муҳитда мавжудлиги тўғрисида XVII, XVIII ва XIX асрнинг биринчи ярмида кўпчилик (Бойль, Реомюр, Бюффон, Ламарк, Паллас, Трамбле ва б.қ.) муаллифлар ўз асарларида қайд этганлар. Масалан, яшаш жойи ва иқлимнинг ҳайвонлар ташқи белгиларига таъсири тўғрисида маълумотлар (Бюффон, 1749) қайд

этилган бўлса, ҳашаротлар тўғрисида (айниқса, ўсимлик битлари) Реомюрнинг (1734) ишлари бир мунча экологик характерга эга эди. “Организмларнинг йиғилиши, бирлашиши оила ва гуруҳлар ичидаги ўзаро муносабатлари” тўғрисида Этьен Жоффруа Сент Илер (1861) экологик нуқтаи назарни маъқуллади. Рус адабиётларида ҳам аниқ экологик тушунчалар 1845, айниқса 1852 йилдан бошлаб ифодаланади. Ҳайвонларнинг тузилиши ва хулқ атворига нафақат иқлим шароитлари ваҳоланки, биргаликда ҳаёт кечираётган ҳар қандай бошқа ҳайвонларнинг таъсирини ҳам Рулье кўра билди. Рулье, Сент Илернинг ирсият тўғрисидаги таълимотига жиддий ўзгартиришлар киритиб, Ламаркнинг бу борадаги механизм принципига асосланган фикрини рад этди. Рульедан кейин унинг собиқ шогирди академик Н.А.Северцев экологик тушунча ни ривожлантира бошлади. Барингтон Мурнинг (1920) айтишича “экология номигагина янги бўлсада, ам мо амалда эмас”. Шуни алоҳида қайд қилиш ўринлики, Геккелга қадар экология мустақил фан сифатида расмийлаштирилмаган эди. Э.Геккель ифодалаган экология мазмунини аниқлаштириш юзасидан кейинчалик бир қанча уринишлар бўлсада унинг мазмуни ўзгармасдан қолди. Таби и йки, ҳашаротлар экологиясининг принциплари худди умумий экология принципларига ўхшашдир. Аммо ҳашаротлар экологияси кўп жиҳатдан ихтисослашган. Ҳар бир энтомолог унинг қисқа ихтисослигидан қатъий назар экологик масалаларга дуч келади. Ҳашаротлар экологиясининг вазифаси (бошқа ҳайвонлар сингари) уларнинг морфологик ва физиологик ҳусусиятларини ва ташқи шароит таъсирига боғлиқ ҳолда хаёт кечириш ҳусусиятлари шаклланишини билиб олиш, муҳитининг мавжуд тур зотларининг миқдорий сонига, таъсирини уларни худудлар бўйича тақсимланиш ҳусусиятларига ва бу ёки бошқа худудларни ишғол қилган организмлар тўдаси шаклланишига таъсирини ўрганади.

Экология кўпчилик бошқа фанлар билан яқин алоқада бўлиб, у физиологлар, биохимиклар, генетиклар, систематиклар, анатомлар, гистологлар, морфологлар, биогеографлар, иқлимшунослар, тупроқшунослар, гидробиологлар олган маълумотларни синтез қилади. Ҳашаротлар экологияси айниқса физиология, этология, зоогеография фанлари билан туташиб кетади. Ҳашаротлар экологияси – қишлоқ хўжалик, ўрмон, медицина, ветеринария ва саноат (техник) энтомологиялари сингари амалий фанларнинг асосини ташкил қилади. Табиийки, эколог эксперименталь ишида, эксперименталь мақсади бошқача бўлган тақдирда ҳам, бундай фанларнинг усуллари ва йўлларидан фойдаланишга тўғри келади. Масалан, қишлоқ хўжалик энтомологияси ва қатор бошқа фанлар соҳасида кўпинча, зараркунандаларни паразитлар зарарлашини экологик аниқлаш мақсадида уларнинг ичини ёриб кўриш талаб этилади. Бунинг учун кўп ҳолларда далалардан, боғлар ва табиатдан йиғилган ҳашаротларни лаборатория шароитида ўстиришга тўғри келади, айниқса вояга етган фазасида паразитларни тур таркибини аниқлаш муҳим аҳамият касб этади. Ҳашаротларни анатомик ва морфологик нуқтаи назардан ўрганиш турнинг ташқи муҳит шароитида мосланувчанлик белгиларининг мосланувчанлигини ўрганишда муҳим аҳамият касб этади. Физиологик тадқиқотлар, алоҳида органларнинг функционал ҳусусиятларини ўрганиш, масалан жинсий ва нафас олиш системаси эколог учун бу организмларга атроф-муҳит таъсир характерини аниқлаш учун жуда зарур. Барча ҳолларда, аммо эколог тадқиқотчининг диққат марказида организмнинг ва улар комплексининг муҳитга мослашиши ва уларнинг яшаш муҳитига таъсири, уларнинг ўзаро алоқалари масаласи ётади. Бир-бирига яқин биологик фанлардан – физиология, биокимё, морфология, систематика ва бошқалардан фарқли ўлароқ экологик тадқиқотлар лаборатория изланишлари билан чегараланиб қолмаслиги керак. С.С.Шварцнинг (1960) қайд қилишича “Эколог учун фақат шундай маълумотлар аҳамиятлики, улар ҳайвонларнинг табиий шароитдаги

ҳусусиятларини тўғри кўрсата олса”. Шунинг учун ҳам асосий бевосита тадқиқотлар табиий шароитда – чўлларда, ўрмонларда, саҳроларда, далаларда, боғларда, сабзавотлар ва х.к. амалга оширилади. Шундай бўлсада, эколог учун табиий шароитда амалга оширилиши қийин бўлган, айрим факторлар (ҳарорат ва намлик, градациялари, ҳаводаги газ компонентлари миқдорини, хаммахўр турлар озиқа таркиби ва х.к.) ларни ўрганиш учун лаборатория тадқиқотларига эҳтиёж туғилади. Экологи я да лаборатория маълумотлари табиатдаги кузатувлар билан яқиндан алоқада бўлишни талаб қилади. Экологияда муҳит ва организмларнинг ўзаро алоқаларини ўрганишнинг асосий усулларидан бири организмларнинг миқдорий сонларини ҳисобга олишдир. Бунда организмлар миқдорий сонларининг ўзгариши ва уларнинг худуд бўйича тақсимланиш ҳусусиятлари уларнинг яшаб турган шароит ва муҳит айрим элементлари (озиқа, ёруғлик, ҳарорат, намлик, тупроқ ҳусусияти ва х.к.) га боғлиқ ҳолда баҳоланади. Миқдорий сонни ҳисобга олиш абсалют ва нисбий усулларга ажратилади. Турли ҳашаротларнинг ҳаёт кечириши ҳаддан ташқари хилма-хилдир. Шунинг учун абсалют ҳамда нисбий ҳисобга олиш усуллари ҳам жуда турли туман бўлиши мумкин. Энтомологик ҳисобга олиш усуллари махсус адабиётларда (Беклемишев, 1931; Владимирский, 1925,1926; Воронов, Голубев, Мозоловская, 1983; Григорьева, 1938; Головянко, 1926; Догель, 1924; Зубарева, 1930; Конаков, 1935; Кособуцкий, 1936; Кудрин, 1965; Любишев, 1958; Старк, 1932; Степанцев, Кособуцкий, Любишев, 1936; Росницин, 1978; Фасулати, 1971; Хамраев, Саидов, Айтматов, Азимов ва б.қ, 2008; Чернышев, 1996; Яхонтов, 1931; 1958 ва б.қ.) мавжуд. Кўпчилик ҳолларда ишлаб чиқариш ташкилотларининг статистик маълумотларини қўллашга масалан, алоҳида йилларнинг метеорологик ва бошқа ҳусусиятларини ҳисобга олган ҳолда қишлоқ ва ўрмон хўжалиги

зараркунандаларига қарши кураш чораларининг хажмига хам эхтиёж туғилиши мумкин. Организмлар миқдорий сонининг ўзгаришини, уларнинг пуштдорлиги, ўлиш миқдори, кўчиши (миграция) ва айрим йиллари улар ривожланиш стадияларининг пайдо бўлиш сабабларини аниқлаш мақсадида табиий ва лаборатория шароитларида кўпинча тўғридан-тўғри кузатиш олиб бориш зарур. Организмлар ривожланиш стадиялари муддатларини аниқлаш мақсадида кўпчилик холларда фенологик усуллардан табиатнинг мавсумий ходисаларини кузатиш орқали амалга оширилади (Добровольский, 1969). Табиатнинг кўпчилик ходисалари, масалан, у ёки бу дарахтларнинг гуллаши, қушларнинг баҳорда учиб ўтиши, бақаларнинг қишловдан уйғониши ва б.қ. жуда сезилари ҳисобланиб, фенологик кузатувлар, бундай ходисаларнинг муддатлари, айниқса яширин хаёт кечирувчи ҳашаротлар у ёки бу ривожланиш фазасига тўғри келади. Бундай бир-бирига тўғри келадиган муддатлар моҳиятини очиш ва олдин маълум бўлмаган биологик ўзаро алоқалар ходисаларни ўрнатишга олиб келади. Экологияда, экологик-географик усул катта аҳамият касб этади. Бундан иқлим, тупроқ, ўсимликлар ёки бошқа муҳит шароитлари билан ажралиб турадиган турли типдаги яшаш жойларида бир тур, турлар гуруҳлари индивидлари ва улар комплексларининг яшаш ҳусусиятлари турли географик нуқталарда ўрганилади. Бу ўз навбатда ҳашаротларни муҳит билан ўзаро алоқаларини муҳит турли комбинацияларида омиллар (фактор) ва алоҳида факторларнинг нисбий муҳитини баҳолайди. Шу мақсадда кўпинча метеорологик ва бошқа шароитлари билан ажралиб

турадиган турли мавсум ёки йилларда ҳашаротларни ўрганиш йўлга қўйилади (1-расм). 1-расм. Бешта асосий градологик формаларни солиштириш схемаси (Швенке бўйича): 1-турнинг интерациклик градацияси А, 2-турнинг интерациклик градацияси В, 3-турнинг транциклик градацияси А, 4-турнинг транциклик градацияси В, д -ҳар ҳил турларни солиштириш, е - бир турни турли вақтларда ҳар ҳил жойларда солиштириш, ж -бир турни турли жойларда солиштириш, а -зотларнинг сони, б -насл вақти, дж -турларни солиштириш ва вақтга боғлиқлиги, еж - вақтни ва жойни солиштириш, в -соннинг кўтарилиши, г - соннинг пасайиши Қайси бирор-бир тур ҳашаротларнинг оммавий кўпайишини кўпинча градация (лотин сўзидан gradation-кучайтириш) деб аталади. Градация сабабини ўрганувчи экология бўлимини градология дейилади. 1-расмда бир турнинг турли жойларда ёки турли вақтларда, ҳамда иккита турнинг нисбатан градациялари, бунинг устига интроциклик градация, яъни ҳашарот миқдорий сонининг бир наслидаёқ ошиши ҳамда трансциклик градация – ҳашарот миқдорий сонининг кетма-кет наслларида ўзгариши кўрсатилган. Бу усуллар ҳашаротлар оммавий кўпайиш сабабларини, уларни типизация қилиш учун ва ҳар хил турларга муҳит таъсир ҳусусиятларини ўрнатиш мақсадида қўлланилади. Маълум даражадаги ихтисослашган усуллардан ташқари, экология биология фанларига яқин бўлган усулардан фойдаланса, у ҳолда кўпчилик бошқа фанлар экология усулларидан фойдаланади. Масалан, палеонтология унинг замонавий босқичида нафақат йўқ бўлиб кетган ҳайвонларнинг турини ўрнатишга ҳаракат қилибгина қолмай, аммо улар қандай шароитда яшаганларини ҳам таърифлаб, унинг устига эформаник белгиларини, яъни яшаш шароитига жавобан тузилиш ҳусусиятларини ўрнатади.

Зоогеографлар ва фаунистлар ўша ёки бошқа худудлардаги ҳайвонларнинг тур таркибини ҳамда алоҳида турларни янги худудларга тарқалишини ўрганадилар. Кўчиб ўтиш (миграция) сабабларини ва ҳайвонлар тарқалиши чекланганлигини тушунтириш учун улар экология билан алоқада бўладилар. Экологик принциплар хаттоки, кўпчилик замонавий зоогеографлар ишларнинг асоси ҳисобланади. Зоогеограф учун экологиянинг аҳамиятини тан олиш ўтган асрнинг 20-чи йилларида аниқ ифодаланди (жумладан, Далнинг, 1923 ва Гессе, 1924 ишларида). Кўпчилик ҳайвонлар систематиклари, биринчи навбатда ҳашаротлар систематиклари ишонч ҳосил қилишларича, тур ва айрим бошқа таксономик бирликлар нафақат морфологик нуқтаи-назардан ваҳоланки, экологик белгиларини ҳам ҳисобга олган ҳолда таърифланиши керак. А.А.Штакельберг (1957) 40 йиллик систематика бўйича ишларига якун ясаб, таъкидлайдики, яъни замонавий эволюцион систематикани экологиясиз тасаввур қилиб бўлмайди. Турли биологик фанлар, жумладан экология билан алоқада бўлган тақдирдагина улар юқори мувофаққиятларга эришадилар ва бир-бирларини тўлдирадилар. Ҳашаротлар экологияси тадқиқотларининг равнақи кўпчилик жиҳатдан қишлоқ хўжалиги, ўрмончилик, тиббиёт ва ветеринария эхтиёжларига боғлиқ, чунки экологик тадқиқотларсиз, маданий ўсимликлар, ўрмонлар, яйлов, зараркунанда-ҳашаротлари ва инсон ва ҳайвонлар касаллик қўзғатувчиларини тарқатувчи – ҳашаротларга қарши самарали кураш чораларини амалга ошириб бўлмайди. Фақат, турли муҳит шароитларида бундай ҳашаротлар ҳаёт кечириш тўғрисидаги билим, олдини олиш чора-тадбирларини ўтқазишга имкон яратиб, уларнинг оммавий ривожланишига тўсқинлик қилади. Жуда кўпчилик агрономик ва ўрмон дарахтлари тадбирларидан, шудгорлаш муддат ва усулларини, алмашлаб экиш, суғориш, барқарор навларни танлаш,

дарахтларни кесиш, экиш ва бошқаларни аниқлашда зараркунанда ҳашарот турларининг экологик ҳусусиятлари муҳим аҳамият касб этади. Қишлоқ хўжалик экинларининг шундай зараркунандалари мавжудки, уларни агротехниканинг рационал усулларидан фойдаланган ҳолда йўқотиш мумкин. Масалан, кўпчилик қишлоқ хўжалик экинларининг жиддий зараркунандаси ҳисобланган ғўза тунлами (Helicoverpa armigera Hbn.) озиқланган экинлар тупроғида қишлаш учун махсус йўл қуриб, қишлаш жойида бешикча ясаб, унинг ичида ғумбакка айланади. Кузги шудгор тупроқдаги зараркунанда йўлини бузиши туфайли, баҳорда ғумбакдан чиққан капалаклар ер бетига чиқа олмасдан нобуд бўлади. Арпа ва буғдойни баҳорда эртароқ, кузги ғалла экинларини эса аксинча кечиктириброқ экиш экинларни швед пашшаси (Oscinella frit L .) билан зарарланишини бирмунча камайтиради. Чунки бу муддат зараркунанда оммавий учиб чиқиши даврига тўғри келмасдан, бу жараён юзага келганга қадар, экин ўзини анча тиклаб олади ва зараркунанда кейинроқ хужум қилганда ҳам у зараркунанда хужмига чидамли бўлади. Зараркунандаларни бегона ўсимликлар билан алоқасини ҳисобга олганда, улар маданий ўсимликларга ўтишидан олдин зараркунандаларга қарши олдини олиш (профлактика) чораларини ўтқазишга тўғри келсада, бегона ва ёввойи ўсимликларда фойдали ҳашаротларни эрта баҳорда кўплаб йиғилишини ҳисобга олган ҳолда бундай манбаларда зарарли ва фойдали ҳашаротлар нисбатий сони ҳисоблаб чиқилади. Масалан, кокцинеллидлар: ғўза бити 1:20 нисбатида бўлганда профилактик чора ўтқазишга эҳтиёж қолмайди, чунки бегона ўтлардаги ғўза битини кокцинеллидлар еб битиргач улар маданий ўсимликларга кўчиб ўтади ва экиндаги сўрувчи зараркунандалар билан озиқланади. Аммо, карам бити (Brevicoryne brassicae L.) тухуми, личинка ва вояга етган зотларини карам қолдиқларида қишлашини ҳисобга олганда, кузда карам қолдиқлари (карам ўзаги ва пастки барглари) ни кузда йиғиштириб олиш қишловчи зараркунанда сонини кескин камайтириш имконини беради.

Қишлоқ хўжалик маҳсулотларининг зараркунандаларига омборларда маҳсулотлар сақланиш давомида намлик юқори бўлса, уларнинг оммавий кўпайишига шароит туғилади; шунинг учун омборларни рационал қуриш, улардаги вентеляция (шамоллатиш) маҳсулотларни зараркунандалардан сақлашда профлактика чораси сифатида хизмат қилади. Anopheles авлодига мансуб безгак тарқатувчи қонхўр чивинларнинг маълум типдаги сув хавзаларида яшаш ҳусусиятлари тўғрисида тўпланган билим, мелиоратив ва бошқа тадбирларни ўтқазиш туфайли Республикамизнинг кўпчилик худудларида безгак касалигини тўлиқ йўқ қилишга имкон берди. Синантроп пашшалар, биринчи навбатда уй пашшаси ( Musca domestica L.) нинг нажаси (фекалий), ҳайвонлар гўнги ва уй хўжалигидаги овқат чиқиндилари билан алоқасини ўрнатиш, пашшаларни кескин рационал камайтириш йўлларини аниқлашга ва шу йўл билан пашшалар тарқатадиган инфекцион ичак касалликлари, айниқса қорин тифини олдини олишга эришилди. Сўна (Tabanidae), бўкалар (Hypodermatidae, Gastrophidae ва Oestridae) нинг ҳаёт кечириши, ташқи муҳит билан алоқаларини ўрганиш, уларни қириб йўқотиш ва натижада чорвачилик маҳсулотлари (сут, тери) сифатини ва миқдорини ўсиши ва шу чорвачилик рентабиллигини кўтаришга олиб келди. Экология нафақат зараркунандаларга қарши кураш усулларини ваҳоланки, уларга қарши у ёки бу курашнинг қулай муддатлари ва жойларини аниқлашда ҳам ёрдам беради. Зараркунандалар ва улар паразитлари, йиртқичлари ва касаллик қўзғатувчиларининг экологиясини билмасдан туриб, зараркунандаларга қарши биологик кураш чораларини амалга ошириш, яъни антогонистик организмларни қўллаш мумкин эмас. Зарарли ва фойдали ҳашаротларни г р а д о л о г и к ўрганиш зараркунандалар оммавий кўпайиши ёки улар сони депрессиясини башорат қилиш имконини беради, бироқ шунинг билан бирга, уларни ўз вақтида йўқ қилиш чораларини ташкил қилиш ёки зараркунанда ҳашаротлар зарар

келтириш даражасида кўпаймаган тақдирда, беҳудага, меҳнат пул маблағи ва материаллар харажатлари сарфини олдини олади. Чанглатувчи – ҳашаротлар билан ўсимликлар алоқаси соҳасидаги билим чанглатувчи ва асалари хўжалиги, асалари қутиларини жуда фойда келтирадиган жойларга ва ўрнатиш усулларини аниқлашга имкон беради. Шунингдек, турли шароитларда асал берувчи экинларни жойлаштириш, натижада асаларичиликни рационализация қилиш ва энтомофил ўсимликларнинг ҳосилини оширишдан иборатдир. Тоғ қандаласи (Dolycoris penicillatus Horv.) экологияси унча катта бўлмаган Каржантау тоғ худудида проф. В.И.Поспелов томонидан ўрганилиши бу ҳашаротни “Тоғларда қор қалинлиги, чуқурлигининг башоратчиси” деб аташга, кузда қор суви билан таъминланадиган дарёлар сув режимини, келаси йил ёзида эса, сув миқдорини аниқлашда башорат қилиш имконини беради. Суғориладиган деҳқончилик учун бу катта аҳамият касб этиши мумкин (Яхонтов, 1969). Ва ниҳоят зарарли ва фойдали ҳашаротлар экологияси билими давлат миқёсидаги айрим йирик ташкилий хўжалик тадбирларини, жумладан яйлов хўжаликларини, ихота ўрмонларини ўтқазиш, мелиоратив (экиш усуллари, шудгорлаш, қўриқ ерларни ўзлаштириш ва х.к.) тадбирларни тўғри ташкил қилишни аниқроқ режалаштириш имконини беради.

ФОЙДАЛАНАДИГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ 1. Бей-Биенко Г.Я. Общая энтомология: Учебник для университетов и сельхозвузув.- 3-е изд., доп.- М.: Высш.школа, 1980. – 416 с. 2. Чернышев В. Б. Экология насекомых. Учебник. — М.: Изд-во МГУ, 1996—304 с. 3. Яхонтов В. В. Экология насекомых. - М.: Высшая школа, 1969— 488 с. 4. Яхонтов В.В. Ўрта Осиё қишлоқ хўжалиги ўсимликлари ҳамда маҳсулотларининг зараркунандалари ва уларга қарши кураш. – Қишлоқ хўжалиги олий ўқув юртлари ўқув қўлланма. – Т. “Ўрта ва олий мактаб”, 1962. 696 бет. 5. Huffaker, Carl B. & Gutierrez, A. P. (1999). Ecological Entomology . 2nd Edition (illustrated). John Wiley and Sons . Science - 756 pages 6. Хамраев А.Ш., Насриддинов К. Ўсимликларни биологик ҳимоялаш. “Халқ мероси” нашриёти. Тошкент, 2003. 287 б.

O'xshashlar

Ҳашаротлар классификацияси

Ҳашаротлар синэкологияси асосий тушунчалари

Ҳашаротлар аутоэкологияси асосий тушунчалари

Сувда ва курукликда яшовчиларнинг экологияси

Тўлиқ ўзгариш билан ривожланувчи ҳашаротлар