Ҳалқали чувалчанглар(Annelides) типи - Zoologiya - Referatlar

Ҳалқали чувалчанглар(Annelides) типи

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

103 KB

Ko'chirib olish

Ҳалқали чувалчанглар(Annelides) типи Режа: 1. Ҳалқали чувалчанглар типига умумий тавсиф. 2. Кам тукли ҳалқали чувалчанглар. Ёмғир чувалчанги тузилиши ва ҳаёти. 3. Кам тукли ҳалқали чувалчанглар вакиллари ва тарқалиши. 4. Кўп тукли ҳалқали чува л чанглар синфи. 5. Кўп туклилар экологияси ва ўрганилиши. 6. Содда ҳалқали чувалчанглар. 7. Зўлуклар синфи вакиллари ва тарқалиши. 8. Эхиуридалар синфи. 9. Ҳалқалилар филогенияси ва эволюцияси.

1. Ҳалқали чувалчанглар типига умумий тавсиф. Ҳалқали чувалангчанглар типига 8000 минг тур кириб денгизларда, чучук сувларда ва тупроқда яшайди. Улар танаси бирин – кетин жойлашган аниқ ҳалқалар – бўғимларга бўлинган. Шунинг учун ҳам уларни ҳалқали чувалчанглар деб айтилади. Бу тип учта синфга бўлинади. 1. Кўп тукли чувалчанглар синфи. 2. Кам тукли чувалчанглар синфи. 3. Зулуклар синфи. 2. Кам тукли ҳалқали чувалчанглар. (Oligachaeta) синфи Кам тукли ёки оз қилли ҳалқали чувалчанглар – чучук сувларда, чиринди кўп зах жойлар, экинзорлар, яйловлар тупроғида ҳамда денгизларда тарқалган. 3000 га яқин тури бор. Қилчалар сони кам. Ҳаммаси деярли қўш жинсли, жинсий органлари танасининг бош қисмида жойлашган, пилла қўйиб кўпаяди. Ёмғир чувалчанги тузилиши ва ҳаёти. Ёмғир чувалчанги: чириндилари кўп захроқ жойларни, кўпинча ариқларнинг атрофи ёки нам кўп бўлган тупроқ остини ковлаб ҳаёт кечиради. Гавдаси 10-30 см узунликда бўлиб, қизғич шилимшиқли (буни шилимшиқли) теридаги махсус ҳўжайралар ажратиб чиқаради. Ёмғир чувалчангини баҳор ва ёз ойларида кўплаб учратиш мумкин. Ёмғирдан сўнг ер юзига чиққани учун шу ном берилагн. Ёмғир чувалчангини елка (орқа) томони қорамтир, қорин томони эса оқишроқ, бош ва дум томонлари бир оз ингичкалашган бўлади. Бош томони йўғонлашган. камар сегментлари бор. Бу камар кўпайиш вақтида роль

ўйнайди. Гавдаси (100-120 та) сегментга бўлинган. Гавдасининг биринчи сегментида оғиз тешиги, оҳирги сегментида эса чиқарув тешиги жойлашган. Ҳар қайси бўғимда саккизтадан туклар мавжуд. Ёмғир чувалчангининг гавдаси бир-бирига зич ёндашган бир қават ҳўжайралар билан қопланган. Чувалчанг терисининг устки қисми, кутикула билан қопланиб, унинг остидаги бир қаватли эпителияга ҳалқали мускуллар, уларга эса жуда яхши ривожланган чўзиқ мускуллар ривожланган. Кутикулада бир ҳўжайрали шилимшиқ безлар жуда кўп бўлади. Кутикула ёмғир чувалчангини ички органларини ташқи муҳитдан сақласа, шилимшиқ модда терини қуришдан сақлайди. Овқат ҳазм қилиш системаси – узун найдан иборат бўлиб, олдинги учида оғиз тешиги жойлашган. Оғиздан- ҳалқум бошланади. Ҳалқум – қизилўнгачга , қизилўнгач охири кенгайиб жиғилдон ҳосил қилади. Бу ерда озиқ намланади ва юмшайди. Озиқ жиғилдондан мускулли “ошқозонча” га тушади, бу ерда эзилади, бундан сўнг ичакка тушади, ичакнинг охирги қисм орқа чиқарув тешиги аналь билан томомланади. Қон айланиш системаси – Ёмғир чувалчанги – қон айланиш системаси бўлиши билан ясси ва юмалоқ чувалчанглардан фарқ қилади. Агар ёмғир чувалчангининг устки (елка) томонига диққат билан қаралса тери остига узунасига кетган ингичка қизил найчани кўриш мумкин. Бу елка қон томирларидир. У ҳазм системасининг устида ётади ва бутун гавда бўйлаб чўзилади . Шундай томир чувалчанг танаси қорин томонида овқат ҳазм қилиш системасининг остида ҳам бор. Бу қорин қон томирларидир. Бу томирлардан қизил рангли суюқлик – қон оқади. Елка қон томиридан қорин қон томирига ичакни ўраб турадиган ҳалқасимон қон томирлар ўтган. Ҳалқасимон қон томирларининг йўғонроқ ва йирикроқлари қизилўнгач атрофида бўлиб, улар “юрак” деб аталади ва уриб туриш хусусиятга эга.

Нафас олиш системаси – Махсус нафас олиш системаси йўқ тери орқали нафас олади. Шилимшиқли тери тупроқ остида ҳаракатланиш ва кислородни ўзлаштиришга ёрдам беради. Айириш органлари – Ҳар бир сегментда бир жуфтдан очилган киприкли воронкасимон нефридиялардан иборат бўлиб, уларнинг жуда узун букланган найчалари диссепимент пардаларга ёпишиб жойлашган. Найчанинг учи эса пастдаги сегмент орқали ташқарига очилган. Нерв системаси – бош сегментида ҳалқумнинг устида жойлашган бир жуфт ҳалқум усти нерв тугуни (“бош мия”) ва ўзаро бир-бири билан туташган нерв тугунидан ва шу тугунлардан кетадиган нервлардан иборат. Қорин томонида гавданинг ҳар қайси бўғимида бир жуфтдан нерв тугуни бор. Кўпайиши – Ёмғир чувалчанги – гермофрадит ҳайвон. Унинг кўпайиш органлари гавданинг олдинги қисмига жойлашган, эркаклик жинсий органларида – уруғдонда сперматазоидлар, уруғочилик жинсий органларида – тухумдонларда тухум етишади. Эрта кўкламда, кўпайиш даври келиши билан чувалчанг белбоғи шилимшиқ модда ишлаб чиқаради, белбоғ атрофида шу моддадан муфтача ҳосил бўлади. Мускулларнинг қисқариши туфайли муфтача чувалчанг гавдасининг олдинги қисмида сирғаниб боради.тухум йўли ва уруғ йўли белбоғ ташқарисига очилган бўлиб, белбоғ устида ҳосил бўлган муртача ичига уруғ ва тухум ҳўжайра чиқади. Муфтача ичига уруғ ва тухум ҳўжайра уруғланади ва чувалчангдан уруғлаб тушган ичида уруғланган тухум ҳўжайра бўлган муфтача пиллага айланади. Ёмғир чувалчанги жинссиз йўл билан кўпаймайди. Аммо чувалчангни иккига бўлсак унинг айрим қисмлари ўсиб, бутун организмга айланиши мумкин.

3. Кам тукли ҳалқали чувалчанглар(Oligachaeta синфининг) вакиллари ва тарқалиши. Кам тукли ҳалқали чувалчанглар Ер юзида энг кўп тарқалган бўлиб, 3000 га яқин тури маълум. Буларнинг тупроқда яшайдиган ва ёмғир чувалчанглар номи билан юргизиладиган турлари мазкур гуруҳининг кўпчилигини ташкил этади. Мазкур гуруҳ 7-8 оилага мансуб бўлиб, 200 дан ортиқ турини бирлаштиради. Лимбрицидалар ёки ҳақиқий ёмғир чувалчанглари оиласи 200 га яқин турдан таркиб топган. Булар ўртасида 1-2 мм , 2-3 см ли майда чувалчанглардан тортиб 30-50 см ли катта формалар учрайди. Кўп тарқалган 30-40 см гача узунликдаги катта “қизил чувалчанг” (Lumbricus terresfris) Ўрта Осиё ва Қозоғистон территориясида кенг тарқалган. Бу чувалчанг турли чиринди ва тупроқ чириндилари билан озиқланганидан ичаги ҳамма вақт деярли “тупроқ” билан тўлган бўлади. У кечалари кўпинча ташқарига тупроқ чиқариб ташлайди. Тупроқнинг уски ва оски қаватларини аралаштириб ва унда ҳаво ўтадиган ғовак йўллар ҳосил этиш билан булар тупроқ ҳосилдорлигини ортдиришда катта ўрин тутади. Далалардла экинзорлар ва қўриқ яйлов ерларда кўп тарқалган оқиш чувалчанг – аллобофора (Allobophora) ўртача 15-16 см узунликда бўлиб, ниҳоятда кўп тарқалган. 1 м 3 тупроқда 400-500 та ва ундан ҳам кўп бўлиши мумкин. Қурғоқчиликка чидамли бу чувалчанг, айниқса, тупроқ “ҳаётида” катта аҳамиятга эга. Мазкур оилага мансуб ва кўп тарқалган гигант аллобофора (40-50 см гача бўлади ) ва гўнг солинган ерларда кўплаб кўпаядиган гўнг чувалчанг (Eisenia) лар ҳам фойдали ҳисобланади. Жанубий Осиё, Австралия, Африкада ва бошқа жанубий тропик мамлакатларда тўртта оилага мансуб 1800 турга яқин тупроқ ҳалқали чувалчанглари тарқалган. Буларнинг баъзилари дарахт қавзагидаги чириндиларга ёпишиб яшайди. Бир қанча турлари кичик ҳавзаларда яшашга мослашган. Ҳалқалиларнинг шу хилдаги жанубий турлари ўртасида

мегасколицидалар алоҳида ўрин тутади. Мазкур оиланинг Австралияда учрайдиган гигант вакили Австралия мегосколицидаси 2,5 – 3 м гача узунликда бўлиб, узоқдан илонга ўхшаб кўринади. Бу чувалчанглар ҳам ер остида яшаб, ташқарида тупроқ уюмлари ҳосил этади. Мегасколицида чувалчанглари ўртасида тропик ўрмон дарахтларга чиқиб яшайдиган турлари ҳам учрайди. Ёмғир чувалчангларнинг тупроқ ҳосил бўлишида ва тупроқ ҳосилдорлигини ортдиришдаги аҳамиятини биринчи бўлиб машҳур олим Чарлз Дарвин кўп йиллар мобайнида текширди. Даврининг кўрсатишича чувалчанглар тупроқнинг устки билан остки қаватларини аралаштира бориб, ундаги чиринди ва бошқа органик бирикмаларнинг минералланиши (ўсимлик ўзлаштирадиган ҳолга келиши)ни муттасил равишда мувофиқлаштиради ва тупроқдаги “йўллари” орқали ундаги фойдали микробларни кўпайиши ва тупроқда ҳаво кириб туришига катта ёрдам кўрсатади. Дарвиндан кейинги тадқиқотлар бу фикрларин тўла тўғри эканлигини тасдиқлади. Кузатишлардан маълум бўлишича 1 гаер майдонида 400-500 мингтадан то 2 мм тагача, (гўнг солинган ерларда эса 7-8 млн дан 20 млн тагача) чувалчанг бўлиши аниқланди. Уларнинг фақат 1 м 2 ердаги уялариинг узунлиги 1-8 км гача боради. Келтирилган фактлар асосида мазкур чувалчанглар тупроқ ҳосилдорлиги ва шаклдорлиги тикланишида қанчалик муҳим ўрин тутганлигини тасаввур этиш мумкин. Кам тукли ҳақалиларнинг 500 дан ортиқроқ турлари чучук сув ҳавзалари – кўллар, дарёлар, кичик ҳавзалар ва сунъий кўл ва шолипояларда яшайдиган формалар бўлиб, эолосомалар, найдидалар, қил қоринлилар, найчалилар (тубифицидалар) лумбрикулидалар каби оилалардан таркиб топган. Баъзи сув ҳавзаларида буларнинг тубефикслар каби йирик ёки стелариялар каби майда турлари ниҳоятда кўплаб учрайди. Сув тубидаги чиринди ва микроблар билан овқатланиб ҳавзалардаги моддалар алмашинуви ва фойдали элементларнинг табиатдаги айланишида бу чувалчанглар ғоят

муҳим ўрин тутади. Шу билан бир қаторда булар балиқ озиғи сифатида катта аҳамиятга моликдир. 4.Кўп тукли ҳалқали чувалчанглар (Polychaeta) синфи. Кўп тукли ҳалқалилар ёки полихеталар – турли денгизларда ниҳоятда кўп тарқалган ўртача катталикдаги чувалчанглардир. Бир қанчалари эркин сузиб юриб, кўп турлари денгиз тубида, баъзилари қум ёриб ҳаёт кечиради. Денгиз ҳаётида ғоят муҳим ўрин тутувчи мазкур синф 5000 га яқин турни бирлаштиради. Кўп тукли ҳалқалилар – аннелидалар типининг ҳамма асосий хусусиятларини ўзларида мужассамлаштирган. Буларда гавда-бош, тана ва дум қисмга ажралган; бош қисмида оғиз олди ва оғиз сегментлари, пальпилар (кимёвий сезуворганлари), пайпаслагичлар (тери сезув органлари) ва кўзлар жойлашган. Танаси жуда кўп бир хилдаги сегментлардан тарқалиб топган. Уларнинг икки ён томонида тик жойлашган параподиялар бўлиши, уларда эса бир қанча узун қилсимон ўсимталар ва нафас олиш органи-жабралар жойлашганлиги характерлидир. Тери – мускул халтаси иккиламчи тана бўшлиғи ва ҳамма ички органлари айниқса нерв системаси яхши ривожланган. Айрим жинсли. Гонадалари кўпларида ҳамма тана сегментларида бўлади. Трахофора личинкаси орқали ривожланади. Бир қанча турлари бўлиниш йўли билан ҳам кўпаяди. Сузиб юрувчи нерис (Nereis pelagica) нинг тузилиши ва ҳаёти Сузиб юрувчи нерис – кўп қилли ҳалқалиларнинг энг кўп тарқалган нерендалар оиласига мансуб бўлиб, денгизларнинг соҳил (литторал) зонасида, кўпинча денгиз тубига яқин жойларда сузиб юриб ҳаёт кичиради. Уларнинг кўп қилли ҳалқалилар учун характерли бўлган ҳамма органлари яхши ривожланган.

Ўртача 8-15 см узунликдаги нериснинг бош қисми танадан аниқ ажралиб туради. Бош сегменти – простома ва оғиз олди сегменти- перистомалардан тузилган. Бош сегменитининг устки томонида 2 жуфт кўз, бир жуфт пальпи ва бир жуфт калта “мўйлов” ўсимтаси бўлиб, оғиз олди сегментининг қорин томонида оғиз, икки ён томонида 4 жуфт узунроқ пайпаслагичлар жойлашган. Нериснинг тана қисми бир хилдаги 200 тача сегментлардан тузилган бўлиб,ҳар бир сегментнинг икки ён томонида танага нисбатан тик жойлашган каттагина парадоподиялар жойлашган. Ҳар бир параподияда устки (елка) томонига йўналган орқа ўсимта (нотоподия) ва пастки қорин томон ўсимтаси (невроподия) лар бўлиб, булардан ён томонга ёўланиб ўсган жуда кўп ва ҳар хил йўғонликдаги “қиллар” жойлашган. Бундан ташқари параподиянинг устки ва остки қисмида анча узун ингичка (баъзилари айри шохланган) ўсимталар бўлади; булар жабралар-нафас олиш органларидир. Бир оз ингичкалашган дум сегментларининг охирида, кўпинча, бир жуфт ўсимта бўлиб, анал тешиги қорин томонига очилган. Терининг устки қисми қалин кутукула билан қопланиб тери мускул халтаси яхши ривожланган. Эпителиясидаги пигмент ҳўжайралари нерислар (ва бошқа кўп қиллилар) нинг танасини яшил, сарғиш, қизғиш ва бошқа рангларда бўлишини мувофиқлаштиради. Тўрт қатор чўзиқ мускуллари яхши тараққий этган. Ҳар бир сегментнинг иккиламчи тана бўшлиғи диссепимент пардалари билан ажралиб туради. Ҳазм органларининг тузилишида катта ҳалқум, ошқозонинг остки қисмидан ажралиб, пастга йўналган бир жуфт кўричак ўсимталарнинг бўлиши ҳарактерлидер. Қон айланиш системаси ичак устида ва ичак остида (қорин томонда) жойлашган катта томирлар ва уларни туташтирувчи ичак атрофидаги 6-7 та ҳалқа томирлардан таркиб топган. Айириш органлари - яхши тараққий этган метанефридия “воронка”ларидан иборат бўлиб ҳар бир найчалари пастдаги сегмент орқали ташқарига очилган. Нерв системаси- нрисларда сезув органлари юқори

даражада ривожланганлиги сабабли бош ёки ҳалқум усти нерв тугуни (“бош мия”) ҳалқум ости нерв тугуни ва қорин нерв занжирини яхши тараққий этган. Масалан: нерисларда кўзлар маълум даражада умуртқалиларнинг кўз тузилишини эслатади. Ҳад ва тери сезув органлари ҳам яхши ривожланган. Баъзиларида булардан ташқари мувозанат органи-статоцитлар ёки тўлқин сезув (“эшитув”) органи ҳам бўлади. Жинсий системаси - нерислар айрим жинсли. Гонада (тухумдон ёки уруғдон)лари сегментларида ва тана бўшлиғининг ички деворида жойлашган. Етилган жинсий ҳужайралар терини тешиб сувга чиқиб оталанади (бир қанча кўп қиллиларда жинсий маҳсулот метанефридия воронкалари орқали чиқарилади). Сузиб юрувчи нерис сув ўтлари жумладан “денгиз карами” ва бошқалар билан овқатланади. Ривожланиши - Оталанган тухум спирал майдаланиш орқали меробластлар ҳосил этиб, бластула ва гаструла даврларини ўтиб ривожланади. Гаструла даврида кўп қиллилар учун жуда характерли киприкли трохофора личинкаси етишади. Трохофора ҳалқали чувалчангларга ўхшамайди. Бу майда личинка танасининг устки қисми икки қатор – оғиз усти ва оғиз ости киприк ҳалқалари билан ўралган. Тананинг устида бир тутам – анча узун “султон киприкчилари” бўлади. Олдинги (қорин) томонидаги оғиз қисқа ичак билан туташиб, у орқа томонга анал тешиги орқали очилган. Уларда бирламчи тана бўшлиғи, бир жуфт ёки битта протонефридия типидаги айириш найчалари бўлади. (Мазкур белгилдар уларни киприкли ясси чувалчанглар – турбелларияларга жуда яқинлаштиради.) Шу хилдаги трохофоралар маълум муддат сузиб юриб ҳаёт кечиради ва ривожланиб вояга етади. Баъзи кўп қиллиларда трохофора личинкалари сал бошқачароқ (масалан кам киприкли ёки бир неча – ён ўсимтали ва б.лар) бўлиши мумкин. Лекин ҳаммасида бқорида кўрсатилган асосий хусусиятлар сақланади. Трохофоранинг сўнгги ривожланиши пастки қисмидан бўғимлар ҳосил қилишдан бошланади. Баъзан 5 - 7 ёки 10 – 15 та сегмент етишиб ичак ва

бошқа ички органлар шу томонга йўналган ҳолда ўсади. Мазкур ривожланишда ичакнинг икки ён томонида мезодерма қавати - солитлар ва уларнинг ички қисмида, ҳар бир сегментда алоҳида иккиламчи тана бўшлиғи – целомлар пайдо бўлади. Шунинг учун ҳам иккиламчи тана бўшлиғининг ички девори – мезодермал ҳужайралар – целотелиялар билан қопланган. Мезодерма ва иккиламчи тана бўшлиғи пайдо бўлиши билан қон айланиш системаси, метанефридия (айириш органлар), жинсий органлар, параподиялар ва бошқа органлар ривожланади. Дастлаб 5 – 6 ёки 10 – 15 сегментли бу ёш чувалчанг даврини “нектохета” деб номланган. Кўпинча унинг ҳар бир сегменти атрофида киприкчалари бўлади. Трохофора ва нектохеталар сув ўтлари ёки майда ҳайвонлар билан озиқланади. Аксари уларнинг сўнгги ривожланиши денгиз тубида содир бўлади. 5. Кўп қиллиларнинг тузилиши ва ҳаётидаги баъзи хусусиятлар Денгиз ва океанда сузиб юриб ҳаёт кечирувчи кўп қилли ҳалқалиларнинг турлари жуда кўп. Булар нериеда, алционида ва томоптерида оилаларига мансуб чувалчанглардир. Уларнинг бир қанча турлари денгизнинг соҳил доирасидан узоқ жойларда, очиқ денгиз ва океанларда кўп тарқалган. Баъзан океан оқими (голфстетрим ва бошқа оқимлар) уларни жуда кенг тарқалишига сабаб бўлади. Буларнинг ҳаммасида параподиялар ва улардаги катта-кичик қил- тиканчалар узун ва яхши ривожланган. Чувалчанг мана шу ҳаракатчан органлари ёрдамида ва бутун гавдасини чаққон эгиб ҳаракатлантириб эркин сузади. Бу гуруҳ ҳалқалилар ўртасида юқорида кўриб ўтилган ўсимликхўр нерислар ва жуда хилма-хил тузилган йирик йиртқич турлар учрайди. Йиртқичлари майда ҳайвонлар, бошқа чувалчанглар, ҳатто, балиқ чавоқлари билан озиқланади.

Кўп қиллиларнинг нерисда, афродита, амфиномида ва бошқа оилаларининг кўпчилиги денгиз тубида ўрмалаб яшовчилар гуруҳини ташкил этади. Булар ниҳоятда кўп ва хилма-хил бўлиб, кўпчилигида параподиялар яхши ривожланмаган. Булар денгиз тубидаги чиринди ва микроблар ёки ўсимлик маҳсулоти, бир қанчаси эса йиртқичлик билан ҳаёт кечиради. Масалан “денгиз сичқони” деган афродиталар турли чувалчанглар, моллюскалар, кавакичаклилар билан озиқланади. Қумёрарлар (ариникола) деб номланувчи ҳамда бошқа бир неча оилага мансуб ҳалқалилар соҳил доирасида – денгиз тубида қум ва балчиқ ичида уя ясаб яшашга мослашган. Бу анча йирик ( 20 см атрофида) чувалчангнинг бош томони йўғонлашиб, параподияларининг кичрайганлиги, бошдаги сезув органларининг йўқолганлиги характерлидир. Улар ҳазм қилиш органлари орқали қум ва балиқни ўтказиб, ундаги чиринди, микроблар ва ўсимлик қолдиқлари билан озиқланади. Булутлар, қоринли полиплар (маржонлар) ва турли мшанка колонияларининг оралиқларида ҳалқали чувалчанглар (силидалар оиласи ва бошқалар) ҳам кўп яшайди. Бу кўпинча майда ва рангдор ҳалқалилар, кўпинча гидроид полиплар ва майда ҳайвонлар билан озиқланади. Буларнинг бир неча турлари булутларнинг танасига кириб ёки “бўшаб қолган” моллюска чиғаноқлари ичига кириб яшашга мослашган. Найчаларнинг ичида яшовчи ҳалқалилар. Хетоптридалар, сабеллида ва серпулидалар оилаларига мансуб бу чувалчанглар ўз танаси атрофида найча ҳосил қилиб, шу найча ичида ҳаёт кичиради. Найча чувалчангларнинг махсус безлари фаолияти натижасида ҳосил бўлган органик модда, оҳак ёки аралаш денгиз тубидаги қум заррачалари ва чиғаноқ парчалари кабимоддалардан фойдаланди.найча ичида яшовчи чувалчангларнинг бош қисмида жуда кўп попуксимон пайпаслагичлар ва жабра ўсимталари ҳосил бўлиб, булар нафас олиш, сувни янгилаш, озиқ олиш каби вазифаларни ўтайди. Қисқарган параподиялар эса найча деворига маҳкам ёпишишга

хизмат қилади. Булар сув тубидаги ўсимлик ёки ҳайвон қолдиғи ва чириндилар, баъзилари эса майда ҳайвонлар билан озиқланади. Найчалар баъзи турларига тўғри, эгилган ва бошқа шаклларда бўлади. Найча-ҳимоя вазифасини ўтайди. Кўп қилли ҳалқалиларнинг бир қанча турлари бўлиниб кўпаяди. Силлидалар оиласига кирувчи ҳалқалилар куртакланиб ҳам кўпаяди. Етишган куртаги ажралиб, вояга етади. Мирионидалар оиласига мансуб чувалчанглар дум томонида томонида бир қанча бир-бирига туташган куртакларни олиб юради. Денгиз тубида ўрмалаб яшовчи ҳалқалиларнинг бир қанча турларида бўлиниб кўпайиш- эпитокия ҳодисаси мавжуд. Улуғ океаннинг баъзи ороллари соҳилларида яшовчи паллоло номли анча йирик чувалчанг ҳар йили октябрда танасининг пастки (гонадалари ва жинсий маҳсулоти бўлган) қисмини ажратиб юборади. 40 см гача узунликдаги эпиток деб аталувчи бу қисмида парапортия ва қиллари узун бўлиб, сузишга мослашган; унда тухум ёки спермалар етилади. Шу хилдаги эпитоклар ойдин кечаларда миллионлаб денегиз бетига кўтарилиб, жинсий кўпаяди ва шундан сўнгра ўлади. Уларнинг маҳаллий аҳоли овлаб овқатга ишлатади. Палолонинг денгиз тубида қолган бош томони – аток қисми эса ҳаёти ва бўлиниб кўпайишини давом этиради. Атлантик океани ва денгизларида яшовчи бошқа палоло (Eunice fucata) эса шу заилда июлда кўпаяди. Оқ денгиз тубида яшовчи бир хид нерис (N. virens) ҳам пастки жинсий эпиток қисмини ажратиб кўпаяди. Денгиз ҳалқали чувалчанглари денгиздаги турли ҳайвонлар ва хусусан балиқлар ҳаётида ғоят катта аҳамиятга моликдир. Шунинг учун ҳам академик А. Л. Зенкевич раҳбарлигидаги Рус зоологлари Каспий денгизидаги балиқ озуқасини кўпайтириш мақсади билан нерис чувалчангларини шу денгизда иқлимлаштирдилар. Океан ва денгизларнинг деярли ҳамма биотопларини эгаллаган жуда кўп тур ва хилма-хил формалардан ташкил топган ҳалқалилар

аксари ниҳоятда кўплаб кўпайиш хусусиятига эга (Баренцев денгизида яшовчи сарс малданияси деган тур 1м 2 жойда 90 мингтагача кўпаяди). 6. Содда ҳалқали чувалчанглар. Бирламчи ҳалқалилар – энг содда тузилган, майда (2-3 мм дан 2-3 см гача) чувалчанглар бўлиб, ҳамма турлари денгизнинг саёз соҳил доирасида, турли ўсимлик ёки ўтроқ майда ҳайвонларнинг оралиқларида ўрмалаб юриб ҳаёт кечиради. Буларниг майда формаларида сегментлар 7-8 тадан катталарида эса 15-20 тадан ошмайди. Ҳамма турларида асосий ҳаракат органлари-тана атрофидаги бир неча қатор киприклар ҳисобланиб, баъзи авлодларида кичкина параподиялар бўлиши харакатлидир. Йирикроқ авлодларининг бош қисмида бир жуфт пайпаслагичлар бўлади. Кўпчилик турларида сегментлар ички – диссепимент пардалар билан ажралган; қон айланиш системаси метанефридиялар типидаги айириш органлари ривожланган. Нафас олиш органлари йўқ. Тери орқали нафас олади. Айириш жинсли, трохофора личинка билан ривожланади. Протодрилус (Protodrilus) содда ҳалқалиларнинг йирикроқ турларидан 2-3 см узунликдаги бу чувалчанг Қора денгизининг Қрим сохилларида, саёз жойларда кўп учрайди. Протодрилуснинг танаси бош, 20-30 тача сегментлар ва дум қисмидан тузилган. Бошчасида анча узун пайпаслагичлари жойлашган. Бу тери ва ҳид сезиш органи. Кўзи йўқ унинг ўрнида мувозанат органи бўлиб, бошнинг қорин томонида оғиз жойлашган. Дум томонда анал тешиги бор. Терисининг усти, сегментларнинг оралиғи майда киприклар билан қопланган. Қорин томони бўйлаб ўтган тарновсимон ботиқлиқнинг ичида ҳам киприкчалар жойлашаган. Булар ҳаммаси ўрмалаб ҳаракат этишга ёрдам беради. Протодрилуснинг тери – мускул халтасида 4 қатор чўзиқ мускуллар ва қиясига жойлашган. Иккиламчи тана бўшлиғи, қон айланиш системаси ривожланган. Нерв системаси бир жуфт халқум усти нерв бўғинлари (“бош

мия”) ва у билан комиссура орлиқ туташган ҳалқум ости нерв бўғинларидан ҳам қорин нерв занжиридан тузилган. Жинсий маҳсулоти охирги сегментларда етилади. Протодрилуслар бир нечта оталанган тухумларини махсус пилланинг ичига қўяди. Пиллада тухумривожланиб, нихоятда майда трохофор личинкасига айлангач, сувга тарқалади. Уларнинг трохофорларида даслаб 1-2 кейинчалик эса бир неча қатор кўндаланг жойлашган киприклар етишиб, эркин ҳаракат қилади ва бир озиқланиб ўсади. Бу озиқланишда трохофорадаги катта-воронкасимон “лаблар” ёрдамида беради. Протодрилуслардан бошқа кўпчилик майда содда ҳалқалилар днгиз соҳил доирасида қум ичида кечиради. Нериллидалар оиласига мансуб турларидан биттаси Швейцариянинг ғор сувларида топилган. Содда ҳалқалилар кўп қилли чувалчангларнинг келиб чиқишини ўрганишда катта назарий аҳамиятга эга. 7.Зулуклар (Hirudinea) синфи вакиллари ва тарқалиши. Зулуклар ҳалқали чувалчанглар типигнинг ўзига белгиларига эга бўлган авлодларидан. Қон сўриб ёки майда ҳайвонлар билан овқатланади. Уларда ҳалқалиларнинг бир қанча асосий харакатли белгилари – ички сегментлар, метанефридиялар, бош нерв гугуни ва қорин нерв занжири, яхши ривожланган қон айланиш системаси ва бошқалар сақланган. Шу билан бирга қадимги (қисман ҳозирги) авлодларининг қон ёки тана сюқлигини сўриб – эктопаразитлик билан ҳаёт кичиришга лаёқатланиши натижасида, маълум даражада ўзгариб бошқача хусусиятлар ҳосил этган. Йиртқич формалари ҳам бор. Чунончи, буларда бошқа ҳайвон танасига ёпишадиган иккита сўрғич ҳосил бўлиб, ташқи сегментлари йўқолган ёки озайган; гавдаси яссилашган, тери – мускул халтасида мускуллар энг кучли ривожланиб, иккиламчи тана бўшлиғи мезенхема ҳўжайралари билан қопланган ва шу муносабат билан

қон айланиш системаси ва метанефридиялар тузилишида бир қанча ўзгаришлар вужудга келган. Шулар билан бирга улар учун махсус сезув органлари-кузларнинг бўлиши ҳазм органларининг кучли ривожланганлиги, ичидаги катта ён ўсимталар пайдо бўлганлиги, икки жинсли органлари яхши ривожланганлиги ва пилла қўйиб, личинкасиз тараққий этиши харакатлидир. Зулуклар бир қанча органларининг тузилиши, жумладан бир неча авлодларида қилсимон ўсимталарнинг сақланганлиги ва бошқа белгилари қтлсимон ўсимталарнинг сақланганлиги ва бошқа белгилари билан оз қилли ҳалқали чувалчангларга кўп жиҳатдан яқинлашади. Ҳозирги вақтда зулукларнинг 400 га яқин тури мавжуд; уларнинг кўпчилиги кўллар кичик сув ҳавзалари, дарёлар қисман денгизларда яшайди. Ҳозирги зоология системасига кўра зулуклар синфи қадимги зулуклар (Archihirudinea) ва ҳақиқий зулуклар (Euhirudinea) кичик (кенжа) синфлардан таркиб топган. Қўйида Ўзбекистонда кўп тарқалган сўнгги синф вакилларининг тузилиши кўриб ўтилади. Медицина зулуги (Hirudo medicinalis) нинг тузилиши ва ҳаёти Медицина зулукги баъзи саёзроқ кўллар, каттороқ ҳавза ва ботқоқликларда кўп учрайди. 8-15 см узунликдаги бу чувалчангнинг анча йўғонлашган кўкимтир-яшил танасининг эса бундан 2-3 марта каттароқ анал сўрғичи жойлашган. Булар ҳайвон танасига ёпишишга ва ҳаракатланишга ёрдам беради. Бош томони ингичкалашган, дум томони йўғонроқ бўлиб, танаси жуда кўп майда “ҳалқалар” ҳосил қилади. Лекин бу сохта ҳалқалардир. Аслида зулукнинг ҳақиқий-ички сегментлари 33 та бўлиб, бу сон кўпчилик зулуклар учун характерлидир. Зулукнинг шилимшиқли яшил тусли терисида жигарранг қорамтир чизиқлар билан бирга орқасида сарғиш ёки қизғиш йўли “гулдор” шакллар равшан кўзга ташланади. Бош томонида ҳар хил катталикдаги 10 та кўзчалар жойлашган (булар шундай қараганда кўринмайди). Терининг устки юпқа

кутикула билан қопланган бўлиб, унинг остидаги эпителия оралиғида шилимшиқ модда ажратувчи безлар кўп. Эпителиянинг остига ҳалқали ва чўзиқ мускулларнинг толалари туташган. Зулукларда қорин-орқа йўналишидаги ва қия жойлашган мускул толалари кучли тараққий этган. Булар ҳаммаси зулукнинг сувда тез ва чаққон ҳаракатланишини мувофиқлаштиради. Оғиз сўрғичининг остидаги воронкасимон ботиқликда оғиз, дум сўрғичининг устида эса анал тешиги жойлашган. Ҳазм ва бошқа ички органлари паренхема типидаги ҳўжайраларнинг оралиғида жойлашган. Ҳазм органлари. Оғиз сўрғичининг остидаги оғизолди ботиқлиги деворида 3 та бир-бирига қарама-қарши жойлашган ясси яримшар шаклидаги органи- жағларининг бўлиши характерлидир. Қаттиқ хва мускулли жағларининг устки қиррасида ўткир-аррасимон тишчалар бор. Зулук бирорта сут эмизувчи ҳайвон ёки одам териига ёпишган вақтда мазкур жағлар аррага ўхшаб ишланди ва терисида учта кеик ҳосил қилгач, у қон сўришга ўтади. Оғиз-катта мускулли ҳалқумга очилган. Ҳалқум деворидаги безлардан ҳосил бўлувчи гирудин моддаси қонни ивиб қолишдан сақлаб, сўришни мувофиқлаштиради. Ошқозони жуда катта ва у 12-13 та ён ўсимталар ҳосил қилади. Энг узун охирги ён ўсимталар ичакнинг икки ён ўсимталар ичакнинг икки ён томонида жойлашган. Ошқозонининг бу ўсимталарда запас қон ивимаган ҳолда узоқ вақт сақланади. Дум томонида жойлашган калтагина ичак бир оз йўғонлашган, у орқа ичак ва анал тешиги орқали ташқарига очилган. Сўриб олинган қон ичакда ҳазм бўлади. Қон айланиш системаси . Қон томирлари йўқолиб иккиламчи тана бўшлиғининг қолдиғи-лакунлар қон томирлари сиқатида хизмат қилади. Катта томир (лакун)лар тўртта бўлиб, орқада, қорин тарафда ва икки ён томонда жойлашган. Целом бўшлиғининг суюқлиғи билан аралашган қон мазкур лакунлар ва уларниннг бир-бирига туташтирган майда томирларда ҳаракат этилади. Махсус нафас олиш органлари бўлмагани учун қон теридан ўтган кислородни ва ҳазм бўлган озиқни тарқатишга хизмат қилади.

Айириш органлари 17 жуфт метанефридийлардан тузилган. Тана бўшлиғи бўлмаганлиги учун буларнинг воронкасимон қисми ёпиқ (ости ўралган) – пуфаксимон шаклда. Айириш найчаларининг ҳар бири пастда кенгайиб, сийдик пуфакчалари ҳосил қилади. Буларининг ҳар бири алоҳида ташқарига очилган. Зулуклар икки жинсли 10-12 жуфт уруғдонлари иккита узун уруғ йўлига туташган. Иккита уруғ йўлининг ҳар бири олдинги томондаги букланагн уруғ қопчиқларига очилади (буларда сперма сақланади). Найчасимон уруғ қопчиқларига ўз навбатида уруғ чиқариш каналига, улар эса битта-мускулли қўшилиш органига туташган. Бу орган қўшилиш вақтида ташқарига қайрилиб чиқади. Тухумдонлари бир жуфт. Калта тухум йўли битта тухум чиқариш найчаси орқали қинга очилган. Қин тешиги тананинг олдинги-қорин томонида, қўшилиш органининг пастроғида жойлашган. Буларда ҳам жинсий йўлларга яқин, тананинг олдинги қисмида “камар сегментлари” бўлиши ҳарактерлидир. Булар ҳам “камар” воситасида пилла ясаб ўз тухумини пилла ичига қўйишади. Нерв системаси “бош мия” (ҳалқум усти нерв тугунлари), у билан комиссуралар орқали туташган ҳалқум ости нерв тугунлари ва қорин нерв занжиридан таркиб топган. Қорин нерв занжири бир нечта бир-бири билан туташган тугун (ганглия) лар шаклида тузилган бўлиб, қоирн томонидаги лакун бўшлиғида жойлашган. Терисида жуда кўп майда сезув бўртмалари жойлашган бўлиб, булар териси сезув ва ҳид сезув вазифаларини бажаради. Бундан ташқари бошнинг устки томонида 4-5 жуфт майда кўзчалар бўлади. Кўпайиши ва ривожланиши. Зулуклар, жумладан медицина зулуги ҳам жинсий йўл билан кўпаяди. Ичдан оталанади, алмашиниб урчийди. Кўпайиш вақтида катталашган “камар” қисмидаги безлар ажратган суюқлик қотиб, қалин-хитин қобиқли каттагина (2 см ли) “пилла” ҳосил қилади. Оталанган тухумларини озиқни суюқлиги билан шу хилдаги “пилла” нинг ичига қўяди. Зулуклар ўз пилласини сув ҳавзалари атрофидаги зах тупроқ оралиғига, баъзан ер пилладан 5-10 тагача ёш зулук етишиб, сувга тарқалади ва 2-3 йилда вояга етади. Умуман зулуклар 15-20 йилгача умр кўради.

8. Эхиуридалар (Echiuroidea) синфи Эхуридалар денгиз ва океанларнинг тубида, соҳил доирасидан тортиб океаннинг катта чуқурликлари – абиссал зонасида қум ва балиқ ёриб ҳаёт кечирувчи чувалчанглардир. Буларнинг ташқи кўриниши юқорида кўриб ўтилган ҳалқалиларга ўхшамайди. Танаси қопчиқсимон, бош томонда узун хартумчаси бор. Танасида сегментлар сақланмаган, иккиламчи тана-целом бўшлиғи умумий ички бўшлиқни ташкил этади. Лекин, эхиуридаларнинг ҳамма авлодларида тери қилчаларининг оз бўлсада, мавжудлиги, бир неча жуфт нефридия “воронкача” ларининг бўлиши, қон айланиш системасининг тузилиши ва хусусан трохофора личинкалари шаклида ривожланиши буларнинг ҳалқалилар авлоди эканлигини далолат беради. Эхиуридаларнинг 20-30см гача катталикдаги қопчиқсимон танаси ҳамма вақт деярли қум ёки балчиқли денгиз тубида махсус “жой”га ботган ҳолда жойлашиб кўпинча кам ҳаракат бўлади. Тананинг бош томонидаги узун “хартум” ўсимтаси эса жуда ҳаракатчан; бу эхиуриданинг озиқ олувчи ва нафас олувчи органидир. Бонсила виридис деган турда 1 м узунлигидаги хартумнинг учи айри-иккига ажралган бўлса, эхиурус, талассема каби авлодларида хартум калта, баъзиларида бу орган бўлмайди. Хартумнинг ички (қорин) томони ариқчалик, у майда киприкчалар билан қопланган, унинг пастки қисми оғизга туташган. Эхиуриданинг қоирн томонида “бош”дан пастигача чўзилган ариқча чизиғига қараб, қорин томонини аниқлаш осон. Шу томонда оғизга яқин қорин қилчалари ва жинсий йўлларининг тешикчалари жойлашган. Тананинг настки қисмида анал тешиги, унинг атрофида-анал қилчалари бор. Эхиуридаларининг тери-мускул халтаси сиртқи кутикула, эпителия қавати, ҳалқали ва чўзиқ мускуллар ҳам ички целотелия ҳужайра қаватларидан таркиб топган. Бундан бошқа уларда кўндаланг-қия мускуллар ҳам бўлади. Иккиламчи тана бўшлиғи битта катта целомдан иборат бўлиб, у

махсус тана суюқлиги билан тўлган. Мазкур бўшлиқнинг олдинги қисмида бир-икки жуфт нефридия воронкачалари бор; улар жинсий маҳсулотни чиқаришга хизмат этади. 9. Ҳалқалилар филогенияси ва эволюцияси Ҳалқали чувалчанглар ўртасида энг қадимгилари бирламчи ҳалқалилар (Archiannelidae) эканлиги уларнинг морфологик тузилиши ва бошқа хусусияларидан равшандир. Кўп қилли ҳалқали чувалчанглар (Polychaeta) мазкур синфининг авлодларидан ривожланган (ёки шулар билан бир вақтда, бир хилдаги даслабки авлоддан пайдо бўлган) ва ҳозирги даврда ниҳоятда хилма-хил равшда денгиз лаёқатлашган ва шу муносабат билан жуда кўп турлар ҳосил қила олган синфдир. Айни вақтда кўп қиллилар-ҳалқалиларга хос бўлган энг характерли ва қадимги тузилиш хусусиятларини сақлаб қолган гуруҳдир. Яқинда фанга маълум бўлган полеозой эрасида яшаган кўп қиллиларнинг қазилма қолдиқларининг тузилиши ҳам мазкур фикрни тўла тасдиқлайди. Оз қилли ҳалқалилар (oligjchaeta) нинг кўп қиллиларнинг авлодларидан келиб чиққанлиги ҳам равшандир. Мазкур икки синф турлари тузилишини қиёсий ўрганиш, ҳамда озқиллиларнинг даслабки ривожланишида трохофорасимон даврнинг мавжудлиги, бу фикрига далил бўла олади. Ўтган асрнинг ўрталарида машҳур рус табиётшуноси А. Ф. Мид дендорф томонидан топилган ва кейинчалик Грубе ва Н. А. Ливанов томонидан текширилган қадимги ёки қилли зулуклар-умуман зулукларни оз қилли ҳалқалиларнинг авлодларидан келиб чиққанлиги тўғрисидаги назарияни исбот этишга ёрдам берди. Бундан ташқари зулуклар билан оз қиллилар тузилиши ва ривожланишини қиёсий ўрганиш мазкур фикрни шубҳасиз тасдиқлайди.

Эхиуридаларнинг сиртқи ва анатомик тузилиши кўп жиҳатдан ҳалқали чувалчангларга ўхшамайди. Чунки, улар миллион йиллар давомида қум ва балиқ ёриб яшашга лаёқатланиш эволюцияси натижасида кучли даражада ўзгариб, сегментлар тузилиши – метамерлик хусусиятларини йўқотган, соддалашган синфдир. Шундай бўлса ҳам уларда ҳалқалиларга хос бир қанча органлар системасининг сақланганлиги, хусусан мазкур синф учун энг характерли бўлган тархофора личинкаси шаклида ривожланиши ва шунингдек, личинка тараққиёти даврида дастлабки сегментларнинг ҳосил бўлиши эхиуридаларни ҳалқалиларга мансуб эканлигини яққол кўрсатади. Афтидан, эхиуридалар дастлабки ҳалқалиларнинг энг қадимги авлодларидан пайдо бўлган ва фақат маълум ҳаёт шароитига лаёқатланиш туфайли кўп турлар ҳосил қила олмаган гуруҳдир. Умуман ҳалқали чувалчангларнинг қандай дастлабки формаларидан пайдо бўлиши масаласи, профессор С.В. Аверенцев ва В.Ф. Наталилар таъкидлагани каби, ҳозиргача аниқланган эмасдир. Бу соҳада баён этилган бир неча хил фаразиялар мазкур масалани равшан ҳал этиб бера олмайди. Умуртқасизлар филогенияси масаласи билан кўп шуғулланган Рус зоологи С. В. Аверенцав, Э. Мейер ва А. Лангларнинг фаразияларига ёндашади.Машҳур рус зоологи В.Н. Беклемишевнинг фикрича аннелидаларнинг пайдо бўлиши масаласи – умуман тананинг сегментлардан таркиб топиши (метамерия тузилиши) нинг пайдо бўлиши масаласи билан боғлиқдир. Метамер тузилишнинг қайси дастлабки гуруҳда ва қайси йўл билан пайдо бўлганлиги ҳозиргача равшан ҳал этилган эмас.

O'xshashlar

Ясси чувалчанглар типи

Ипсимон чувалчанглар ёки юмалоқ чувалчанглар типи

Бирламчи тана бўшлиқли чувалчанглар типи – Nemathelminthes

Halqali chuvalchanglar(Annelides) tipi

Ковакичлилар типи