Halqali chuvalchanglar(Annelides) tipi - Zoologiya - Referatlar

Halqali chuvalchanglar(Annelides) tipi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

99.5 KB

Ko'chirib olish

Halqali chuvalchanglar(Annelides) tipi Reja: 1. Halqali chuvalchanglar tipiga umumiy tavsif. 2. Kam tukli halqali chuvalchanglar. Yomg‘ir chuvalchangi tuzilishi va hayoti. 3. Kam tukli halqali chuvalchanglar vakillari va tarqalishi. 4. Kо‘p tukli halqali chuva l changlar sinfi. 5. Kо‘p tuklilar ekologiyasi va о‘rganilishi. 6. Sodda halqali chuvalchanglar. 7. Zо‘luklar sinfi vakillari va tarqalishi. 8. Exiuridalar sinfi. 9. Halqalilar filogeniyasi va evolyusiyasi.

Halqali chuvalchanglar tipiga umumiy tavsif. Halqali chuvalangchanglar tipiga 8000 ming tur kirib dengizlarda, chuchuk suvlarda va tuproqda yashaydi. Ular tanasi birin – ketin joylashgan aniq halqalar – bо‘g‘imlarga bо‘lingan. Shuning uchun ham ularni halqali chuvalchanglar deb aytiladi. Bu tip uchta sinfga bо‘linadi. Kо‘p tukli chuvalchanglar sinfi. Kam tukli chuvalchanglar sinfi. Zuluklar sinfi. Kam tukli halqali chuvalchanglar. (Oligachaeta) sinfi Kam tukli yoki oz qilli halqali chuvalchanglar – chuchuk suvlarda, chirindi kо‘p zax joylar, ekinzorlar, yaylovlar tuprog‘ida hamda dengizlarda tarqalgan. 3000 ga yaqin turi bor. Qilchalar soni kam. Hammasi deyarli qо‘sh jinsli, jinsiy organlari tanasining bosh qismida joylashgan, pilla qо‘yib kо‘payadi. Yomg‘ir chuvalchangi tuzilishi va hayoti. Yomg‘ir chuvalchangi: chirindilari kо‘p zaxroq joylarni, kо‘pincha ariqlarning atrofi yoki nam kо‘p bо‘lgan tuproq ostini kovlab hayot kechiradi. Gavdasi 10-30 sm uzunlikda bо‘lib, qizg‘ich shilimshiqli (buni shilimshiqli) teridagi maxsus hо‘jayralar ajratib chiqaradi. Yomg‘ir chuvalchangini bahor va yoz oylarida kо‘plab uchratish mumkin. Yomg‘irdan sо‘ng yer yuziga chiqqani uchun shu nom berilagn. Yomg‘ir chuvalchangini yelka (orqa) tomoni qoramtir, qorin tomoni esa oqishroq, bosh va dum tomonlari bir oz ingichkalashgan bо‘ladi. Bosh tomoni yо‘g‘onlashgan.kamar segmentlari bor. Bu kamar kо‘payish vaqtida rol о‘ynaydi. Gavdasi (100-120 ta) segmentga bо‘lingan. Gavdasining birinchi segmentida og‘iz teshigi, ohirgi segmentida esa chiqaruv teshigi joylashgan. Har qaysi bо‘g‘imda

sakkiztadan tuklar mavjud. Yomg‘ir chuvalchangining gavdasi bir-biriga zich yondashgan bir qavat hо‘jayralar bilan qoplangan. Chuvalchang terisining ustki qismi, kutikula bilan qoplanib, uning ostidagi bir qavatli epiteliyaga halqali muskullar, ularga esa juda yaxshi rivojlangan chо‘ziq muskullar rivojlangan. Kutikulada bir hо‘jayrali shilimshiq bezlar juda kо‘p bо‘ladi. Kutikula yomg‘ir chuvalchangini ichki organlarini tashqi muhitdan saqlasa, shilimshiq modda terini qurishdan saqlaydi. Ovqat hazm qilish sistemasi – uzun naydan iborat bо‘lib, oldingi uchida og‘iz teshigi joylashgan. Og‘izdan-halqum boshlanadi. Halqum – qizilо‘ngachga, qizilо‘ngach oxiri kengayib jig‘ildon hosil qiladi. Bu yerda oziq namlanadi va yumshaydi. Oziq jig‘ildondan muskulli “oshqozoncha” ga tushadi, bu yerda eziladi, bundan sо‘ng ichakka tushadi, ichakning oxirgi qism orqa chiqaruv teshigi anal bilan tomomlanadi. Qon aylanish sistemasi – Yomg‘ir chuvalchangi – qon aylanish sistemasi bо‘lishi bilan yassi va yumaloq chuvalchanglardan farq qiladi. Agar yomg‘ir chuvalchangining ustki (yelka) tomoniga diqqat bilan qaralsa teri ostiga uzunasiga ketgan ingichka qizil naychani kо‘rish mumkin. Bu yelka qon tomirlaridir. U hazm sistemasining ustida yotadi va butun gavda bо‘ylab chо‘ziladi. Shunday tomir chuvalchang tanasi qorin tomonida ovqat hazm qilish sistemasining ostida ham bor. Bu qorin qon tomirlaridir. Bu tomirlardan qizil rangli suyuqlik –qon oqadi. Yelka qon tomiridan qorin qon tomiriga ichakni о‘rab turadigan halqasimon qon tomirlar о‘tgan. Halqasimon qon tomirlarining yо‘g‘onroq va yirikroqlari qizilо‘ngach atrofida bо‘lib, ular “yurak” deb ataladi va urib turish xususiyatga ega. Nafas olish sistemasi – Maxsus nafas olish sistemasi yо‘q teri orqali nafas oladi. Shilimshiqli teri tuproq ostida harakatlanish va kislorodni о‘zlashtirishga yordam beradi. Ayirish organlari – Har bir segmentda bir juftdan ochilgan kiprikli voronkasimon nefridiyalardan iborat bо‘lib, ularning juda uzun buklangan

naychalari dissepiment pardalarga yopishib joylashgan. Naychaning uchi esa pastdagi segment orqali tashqariga ochilgan. Nerv sistemasi – bosh segmentida halqumning ustida joylashgan bir juft halqum usti nerv tuguni (“bosh miya”) va о‘zaro bir-biri bilan tutashgan nerv tugunidan va shu tugunlardan ketadigan nervlardan iborat. Qorin tomonida gavdaning har qaysi bо‘g‘imida bir juftdan nerv tuguni bor. Kо‘payishi – Yomg‘ir chuvalchangi – germofradit hayvon. Uning kо‘payish organlari gavdaning oldingi qismiga joylashgan, erkaklik jinsiy organlarida – urug‘donda spermatazoidlar, urug‘ochilik jinsiy organlarida – tuxumdonlarda tuxum yetishadi. Erta kо‘klamda, kо‘payish davri kelishi bilan chuvalchang belbog‘i shilimshiq modda ishlab chiqaradi, belbog‘ atrofida shu moddadan muftacha hosil bо‘ladi. Muskullarning qisqarishi tufayli muftacha chuvalchang gavdasining oldingi qismida sirg‘anib boradi.tuxum yо‘li va urug‘ yо‘li belbog‘ tashqarisiga ochilgan bо‘lib, belbog‘ ustida hosil bо‘lgan murtacha ichiga urug‘ va tuxum hо‘jayra chiqadi. Muftacha ichiga urug‘ va tuxum hо‘jayra urug‘lanadi va chuvalchangdan urug‘lab tushgan ichida urug‘langan tuxum hо‘jayra bо‘lgan muftacha pillaga aylanadi. Yomg‘ir chuvalchangi jinssiz yо‘l bilan kо‘paymaydi. Ammo chuvalchangni ikkiga bо‘lsak uning ayrim qismlari о‘sib, butun organizmga aylanishi mumkin. Kam tukli halqali chuvalchanglar(Oligachaeta sinfining) vakillari va tarqalishi. Kam tukli halqali chuvalchanglar Yer yuzida eng kо‘p tarqalgan bо‘lib, 3000 ga yaqin turi ma’lum. Bularning tuproqda yashaydigan va yomg‘ir chuvalchanglar nomi bilan yurgiziladigan turlari mazkur guruhining kо‘pchiligini tashkil etadi. Mazkur guruh 7-8 oilaga mansub bо‘lib, 200 dan ortiq turini birlashtiradi. Limbritsidalar yoki haqiqiy yomg‘ir chuvalchanglari oilasi 200 ga yaqin turdan tarkib topgan. Bular о‘rtasida 1-2 mm, 2-3 sm li mayda chuvalchanglardan tortib 30-50 sm li katta formalar uchraydi. Kо‘p tarqalgan 30-40 sm gacha uzunlikdagi katta “qizil chuvalchang” (Lumbricus terresfris) О‘rta Osiyo va Qozog‘iston

territoriyasida keng tarqalgan. Bu chuvalchang turli chirindi va tuproq chirindilari bilan oziqlanganidan ichagi hamma vaqt deyarli “tuproq” bilan tо‘lgan bо‘ladi. U kechalari kо‘pincha tashqariga tuproq chiqarib tashlaydi. Tuproqning uski va oski qavatlarini aralashtirib va unda havo о‘tadigan g‘ovak yо‘llar hosil etish bilan bular tuproq hosildorligini ortdirishda katta о‘rin tutadi. Dalalardla ekinzorlar va qо‘riq yaylov yerlarda kо‘p tarqalgan oqish chuvalchang – allobofora (Allobophora) о‘rtacha 15-16 sm uzunlikda bо‘lib, nihoyatda kо‘p tarqalgan. 1 m 3 tuproqda 400-500 ta va undan ham kо‘p bо‘lishi mumkin. Qurg‘oqchilikka chidamli bu chuvalchang, ayniqsa, tuproq “hayotida” katta ahamiyatga ega. Mazkur oilaga mansub va kо‘p tarqalgan gigant allobofora (40-50 sm gacha bо‘ladi) va gо‘ng solingan yerlarda kо‘plab kо‘payadigan gо‘ng chuvalchang (Eisenia) lar ham foydali hisoblanadi. Janubiy Osiyo, Avstraliya, Afrikada va boshqa janubiy tropik mamlakatlarda tо‘rtta oilaga mansub 1800 turga yaqin tuproq halqali chuvalchanglari tarqalgan. Bularning ba’zilari daraxt qavzagidagi chirindilarga yopishib yashaydi. Bir qancha turlari kichik havzalarda yashashga moslashgan. Halqalilarning shu xildagi janubiy turlari о‘rtasida megaskolitsidalar alohida о‘rin tutadi. Mazkur oilaning Avstraliyada uchraydigan gigant vakili Avstraliya megoskolitsidasi 2,5 – 3 m gacha uzunlikda bо‘lib, uzoqdan ilonga о‘xshab kо‘rinadi. Bu chuvalchanglar ham yer ostida yashab, tashqarida tuproq uyumlari hosil etadi. Megaskolitsida chuvalchanglari о‘rtasida tropik о‘rmon daraxtlarga chiqib yashaydigan turlari ham uchraydi. Yomg‘ir chuvalchanglarning tuproq hosil bо‘lishida va tuproq hosildorligini ortdirishdagi ahamiyatini birinchi bо‘lib mashhur olim Charlz Darvin kо‘p yillar mobaynida tekshirdi. Davrining kо‘rsatishicha chuvalchanglar tuproqning ustki bilan ostki qavatlarini aralashtira borib, undagi chirindi va boshqa organik birikmalarning minerallanishi (о‘simlik о‘zlashtiradigan holga kelishi)ni muttasil ravishda muvofiqlashtiradi va tuproqdagi “yо‘llari” orqali undagi foydali mikroblarni kо‘payishi va tuproqda havo kirib turishiga katta yordam kо‘rsatadi. Darvindan keyingi tadqiqotlar bu fikrlarin tо‘la tо‘g‘ri ekanligini tasdiqladi.

Kuzatishlardan ma’lum bо‘lishicha 1 gayer maydonida 400-500 mingtadan to 2 mm tagacha, (gо‘ng solingan yerlarda esa 7-8 mln dan 20 mln tagacha) chuvalchang bо‘lishi aniqlandi. Ularning faqat 1 m 2 yerdagi uyalariing uzunligi 1-8 km gacha boradi. Keltirilgan faktlar asosida mazkur chuvalchanglar tuproq hosildorligi va shakldorligi tiklanishida qanchalik muhim о‘rin tutganligini tasavvur etish mumkin. Kam tukli haqalilarning 500 dan ortiqroq turlari chuchuk suv havzalari – kо‘llar, daryolar, kichik havzalar va sun’iy kо‘l va sholipoyalarda yashaydigan formalar bо‘lib, eolosomalar, naydidalar, qil qorinlilar, naychalilar (tubifitsidalar) lumbrikulidalar kabi oilalardan tarkib topgan. Ba’zi suv havzalarida bularning tubefikslar kabi yirik yoki stelariyalar kabi mayda turlari nihoyatda kо‘plab uchraydi. Suv tubidagi chirindi va mikroblar bilan ovqatlanib havzalardagi moddalar almashinuvi va foydali elementlarning tabiatdagi aylanishida bu chuvalchanglar g‘oyat muhim о‘rin tutadi. Shu bilan bir qatorda bular baliq ozig‘i sifatida katta ahamiyatga molikdir. 4.Kо‘p tukli halqali chuvalchanglar (Polychaeta) sinfi. Kо‘p tukli halqalilar yoki polixetalar – turli dengizlarda nihoyatda kо‘p tarqalgan о‘rtacha kattalikdagi chuvalchanglardir. Bir qanchalari erkin suzib yurib, kо‘p turlari dengiz tubida, ba’zilari qum yorib hayot kechiradi. Dengiz hayotida g‘oyat muhim о‘rin tutuvchi mazkur sinf 5000 ga yaqin turni birlashtiradi. Kо‘p tukli halqalilar – annelidalar tipining hamma asosiy xususiyatlarini о‘zlarida mujassamlashtirgan. Bularda gavda-bosh, tana va dum qismga ajralgan; bosh qismida og‘iz oldi va og‘iz segmentlari, palpilar (kimyoviy sezuvorganlari), paypaslagichlar (teri sezuv organlari) va kо‘zlar joylashgan. Tanasi juda kо‘p bir xildagi segmentlardan tarqalib topgan. Ularning ikki yon tomonida tik joylashgan parapodiyalar bо‘lishi, ularda esa bir qancha uzun qilsimon о‘simtalar va nafas olish organi-jabralar joylashganligi xarakterlidir. Teri – muskul xaltasi ikkilamchi tana bо‘shlig‘i va hamma ichki organlari ayniqsa nerv sistemasi yaxshi rivojlangan. Ayrim jinsli. Gonadalari kо‘plarida hamma tana segmentlarida

bо‘ladi. Traxofora lichinkasi orqali rivojlanadi. Bir qancha turlari bо‘linish yо‘li bilan ham kо‘payadi. Suzib yuruvchi neris (Nereis pelagica) ning tuzilishi va hayoti Suzib yuruvchi neris – kо‘p qilli halqalilarning eng kо‘p tarqalgan nerendalar oilasiga mansub bо‘lib, dengizlarning sohil (littoral) zonasida, kо‘pincha dengiz tubiga yaqin joylarda suzib yurib hayot kichiradi. Ularning kо‘p qilli halqalilar uchun xarakterli bо‘lgan hamma organlari yaxshi rivojlangan. О‘rtacha 8-15 sm uzunlikdagi nerisning bosh qismi tanadan aniq ajralib turadi. Bosh segmenti – prostoma va og‘iz oldi segmenti-peristomalardan tuzilgan. Bosh segmenitining ustki tomonida 2 juft kо‘z, bir juft palpi va bir juft kalta “mо‘ylov” о‘simtasi bо‘lib, og‘iz oldi segmentining qorin tomonida og‘iz, ikki yon tomonida 4 juft uzunroq paypaslagichlar joylashgan. Nerisning tana qismi bir xildagi 200 tacha segmentlardan tuzilgan bо‘lib,har bir segmentning ikki yon tomonida tanaga nisbatan tik joylashgan kattagina paradopodiyalar joylashgan. Har bir parapodiyada ustki (yelka) tomoniga yо‘nalgan orqa о‘simta (notopodiya) va pastki qorin tomon о‘simtasi (nevropodiya) lar bо‘lib, bulardan yon tomonga yoо‘lanib о‘sgan juda kо‘p va har xil yо‘g‘onlikdagi “qillar” joylashgan. Bundan tashqari parapodiyaning ustki va ostki qismida ancha uzun ingichka (ba’zilari ayri shoxlangan) о‘simtalar bо‘ladi; bular jabralar-nafas olish organlaridir. Bir oz ingichkalashgan dum segmentlarining oxirida, kо‘pincha, bir juft о‘simta bо‘lib, anal teshigi qorin tomoniga ochilgan. Terining ustki qismi qalin kutukula bilan qoplanib teri muskul xaltasi yaxshi rivojlangan. Epiteliyasidagi pigment hо‘jayralari nerislar (va boshqa kо‘p qillilar) ning tanasini yashil, sarg‘ish, qizg‘ish va boshqa ranglarda bо‘lishini muvofiqlashtiradi. Tо‘rt qator chо‘ziq muskullari yaxshi taraqqiy etgan. Har bir segmentning ikkilamchi tana bо‘shlig‘i dissepiment pardalari bilan ajralib turadi. Hazm organlarining tuzilishida katta halqum, oshqozoning ostki qismidan ajralib, pastga yо‘nalgan bir juft kо‘richak о‘simtalarning bо‘lishi harakterlider. Qon aylanish sistemasi ichak ustida va ichak ostida (qorin tomonda) joylashgan

katta tomirlar va ularni tutashtiruvchi ichak atrofidagi 6-7 ta halqa tomirlardan tarkib topgan. Ayirish organlari - yaxshi taraqqiy etgan metanefridiya “voronka”laridan iborat bо‘lib har bir naychalari pastdagi segment orqali tashqariga ochilgan. Nerv sistemasi- nrislarda sezuv organlari yuqori darajada rivojlanganligi sababli bosh yoki halqum usti nerv tuguni (“bosh miya”) halqum osti nerv tuguni va qorin nerv zanjirini yaxshi taraqqiy etgan. Masalan: nerislarda kо‘zlar ma’lum darajada umurtqalilarning kо‘z tuzilishini eslatadi. Had va teri sezuv organlari ham yaxshi rivojlangan. Ba’zilarida bulardan tashqari muvozanat organi-statotsitlar yoki tо‘lqin sezuv (“eshituv”) organi ham bо‘ladi. Jinsiy sistemasi - nerislar ayrim jinsli. Gonada (tuxumdon yoki urug‘don)lari segmentlarida va tana bо‘shlig‘ining ichki devorida joylashgan. Yetilgan jinsiy hujayralar terini teshib suvga chiqib otalanadi (bir qancha kо‘p qillilarda jinsiy mahsulot metanefridiya voronkalari orqali chiqariladi). Suzib yuruvchi neris suv о‘tlari jumladan “dengiz karami” va boshqalar bilan ovqatlanadi. Rivojlanishi - Otalangan tuxum spiral maydalanish orqali meroblastlar hosil etib, blastula va gastrula davrlarini о‘tib rivojlanadi. Gastrula davrida kо‘p qillilar uchun juda xarakterli kiprikli troxofora lichinkasi yetishadi. Troxofora halqali chuvalchanglarga о‘xshamaydi. Bu mayda lichinka tanasining ustki qismi ikki qator – og‘iz usti va og‘iz osti kiprik halqalari bilan о‘ralgan. Tananing ustida bir tutam – ancha uzun “sulton kiprikchilari” bо‘ladi. Oldingi (qorin) tomonidagi og‘iz qisqa ichak bilan tutashib, u orqa tomonga anal teshigi orqali ochilgan. Ularda birlamchi tana bо‘shlig‘i, bir juft yoki bitta protonefridiya tipidagi ayirish naychalari bо‘ladi. (Mazkur belgildar ularni kiprikli yassi chuvalchanglar – turbellariyalarga juda yaqinlashtiradi.) Shu xildagi troxoforalar ma’lum muddat suzib yurib hayot kechiradi va rivojlanib voyaga yetadi. Ba’zi kо‘p qillilarda troxofora lichinkalari sal boshqacharoq (masalan kam kiprikli yoki bir necha – yon о‘simtali va b.lar) bо‘lishi mumkin. Lekin hammasida bqorida kо‘rsatilgan asosiy xususiyatlar saqlanadi.

Troxoforaning sо‘nggi rivojlanishi pastki qismidan bо‘g‘imlar hosil qilishdan boshlanadi. Ba’zan 5 - 7 yoki 10 – 15 ta segment yetishib ichak va boshqa ichki organlar shu tomonga yо‘nalgan holda о‘sadi. Mazkur rivojlanishda ichakning ikki yon tomonida mezoderma qavati - solitlar va ularning ichki qismida, har bir segmentda alohida ikkilamchi tana bо‘shlig‘i – selomlar paydo bо‘ladi. Shuning uchun ham ikkilamchi tana bо‘shlig‘ining ichki devori – mezodermal hujayralar – seloteliyalar bilan qoplangan. Mezoderma va ikkilamchi tana bо‘shlig‘i paydo bо‘lishi bilan qon aylanish sistemasi, metanefridiya (ayirish organlar), jinsiy organlar, parapodiyalar va boshqa organlar rivojlanadi. Dastlab 5 – 6 yoki 10 – 15 segmentli bu yosh chuvalchang davrini “nektoxeta” deb nomlangan. Kо‘pincha uning har bir segmenti atrofida kiprikchalari bо‘ladi. Troxofora va nektoxetalar suv о‘tlari yoki mayda hayvonlar bilan oziqlanadi. Aksari ularning sо‘nggi rivojlanishi dengiz tubida sodir bо‘ladi. 5. Kо‘p qillilarning tuzilishi va hayotidagi ba’zi xususiyatlar Dengiz va okeanda suzib yurib hayot kechiruvchi kо‘p qilli halqalilarning turlari juda kо‘p. Bular neriyeda, alsionida va tomopterida oilalariga mansub chuvalchanglardir. Ularning bir qancha turlari dengizning sohil doirasidan uzoq joylarda, ochiq dengiz va okeanlarda kо‘p tarqalgan. Ba’zan okean oqimi (golfstetrim va boshqa oqimlar) ularni juda keng tarqalishiga sabab bо‘ladi. Bularning hammasida parapodiyalar va ulardagi katta-kichik qil- tikanchalar uzun va yaxshi rivojlangan. Chuvalchang mana shu harakatchan organlari yordamida va butun gavdasini chaqqon egib harakatlantirib erkin suzadi. Bu guruh halqalilar о‘rtasida yuqorida kо‘rib о‘tilgan о‘simlikxо‘r nerislar va juda xilma-xil tuzilgan yirik yirtqich turlar uchraydi. Yirtqichlari mayda hayvonlar, boshqa chuvalchanglar, hatto, baliq chavoqlari bilan oziqlanadi. Kо‘p qillilarning nerisda, afrodita, amfinomida va boshqa oilalarining kо‘pchiligi dengiz tubida о‘rmalab yashovchilar guruhini tashkil etadi. Bular nihoyatda kо‘p va xilma-xil bо‘lib, kо‘pchiligida parapodiyalar yaxshi rivojlanmagan. Bular dengiz tubidagi chirindi va mikroblar yoki о‘simlik

mahsuloti, bir qanchasi esa yirtqichlik bilan hayot kechiradi. Masalan “dengiz sichqoni” degan afroditalar turli chuvalchanglar, mollyuskalar, kavakichaklilar bilan oziqlanadi. Qumyorarlar (arinikola) deb nomlanuvchi hamda boshqa bir necha oilaga mansub halqalilar sohil doirasida – dengiz tubida qum va balchiq ichida uya yasab yashashga moslashgan. Bu ancha yirik (20 sm atrofida) chuvalchangning bosh tomoni yо‘g‘onlashib, parapodiyalarining kichrayganligi, boshdagi sezuv organlarining yо‘qolganligi xarakterlidir. Ular hazm qilish organlari orqali qum va baliqni о‘tkazib, undagi chirindi, mikroblar va о‘simlik qoldiqlari bilan oziqlanadi. Bulutlar, qorinli poliplar (marjonlar) va turli mshanka koloniyalarining oraliqlarida halqali chuvalchanglar (silidalar oilasi va boshqalar) ham kо‘p yashaydi. Bu kо‘pincha mayda va rangdor halqalilar, kо‘pincha gidroid poliplar va mayda hayvonlar bilan oziqlanadi. Bularning bir necha turlari bulutlarning tanasiga kirib yoki “bо‘shab qolgan” mollyuska chig‘anoqlari ichiga kirib yashashga moslashgan. Naychalarning ichida yashovchi halqalilar. Xetoptridalar, sabellida va serpulidalar oilalariga mansub bu chuvalchanglar о‘z tanasi atrofida naycha hosil qilib, shu naycha ichida hayot kichiradi. Naycha chuvalchanglarning maxsus bezlari faoliyati natijasida hosil bо‘lgan organik modda, ohak yoki aralash dengiz tubidagi qum zarrachalari va chig‘anoq parchalari kabimoddalardan foydalandi.naycha ichida yashovchi chuvalchanglarning bosh qismida juda kо‘p popuksimon paypaslagichlar va jabra о‘simtalari hosil bо‘lib, bular nafas olish, suvni yangilash, oziq olish kabi vazifalarni о‘taydi. Qisqargan parapodiyalar esa naycha devoriga mahkam yopishishga xizmat qiladi. Bular suv tubidagi о‘simlik yoki hayvon qoldig‘i va chirindilar, ba’zilari esa mayda hayvonlar bilan oziqlanadi. Naychalar ba’zi turlariga tо‘g‘ri, egilgan va boshqa shakllarda bо‘ladi. Naycha-himoya vazifasini о‘taydi. Kо‘p qilli halqalilarning bir qancha turlari bо‘linib kо‘payadi. Sillidalar oilasiga kiruvchi halqalilar kurtaklanib ham kо‘payadi. Yetishgan kurtagi ajralib,

voyaga yetadi. Mirionidalar oilasiga mansub chuvalchanglar dum tomonida tomonida bir qancha bir-biriga tutashgan kurtaklarni olib yuradi. Dengiz tubida о‘rmalab yashovchi halqalilarning bir qancha turlarida bо‘linib kо‘payish-epitokiya hodisasi mavjud. Ulug‘ okeanning ba’zi orollari sohillarida yashovchi pallolo nomli ancha yirik chuvalchang har yili oktabrda tanasining pastki (gonadalari va jinsiy mahsuloti bо‘lgan) qismini ajratib yuboradi. 40 sm gacha uzunlikdagi epitok deb ataluvchi bu qismida paraportiya va qillari uzun bо‘lib, suzishga moslashgan; unda tuxum yoki spermalar yetiladi. Shu xildagi epitoklar oydin kechalarda millionlab denegiz betiga kо‘tarilib, jinsiy kо‘payadi va shundan sо‘ngra о‘ladi. Ularning mahalliy aholi ovlab ovqatga ishlatadi. Paloloning dengiz tubida qolgan bosh tomoni – atok qismi esa hayoti va bо‘linib kо‘payishini davom etiradi. Atlantik okeani va dengizlarida yashovchi boshqa palolo (Eunice fucata) esa shu zailda iyulda kо‘payadi. Oq dengiz tubida yashovchi bir xid neris (N. virens) ham pastki jinsiy epitok qismini ajratib kо‘payadi. Dengiz halqali chuvalchanglari dengizdagi turli hayvonlar va xususan baliqlar hayotida g‘oyat katta ahamiyatga molikdir. Shuning uchun ham akademik A. L. Zenkevich rahbarligidagi Rus zoologlari Kaspiy dengizidagi baliq ozuqasini kо‘paytirish maqsadi bilan neris chuvalchanglarini shu dengizda iqlimlashtirdilar. Okean va dengizlarning deyarli hamma biotoplarini egallagan juda kо‘p tur va xilma-xil formalardan tashkil topgan halqalilar aksari nihoyatda kо‘plab kо‘payish xususiyatiga ega (Barensev dengizida yashovchi sars maldaniyasi degan tur 1m 2 joyda 90 mingtagacha kо‘payadi). 6. Sodda halqali chuvalchanglar. Birlamchi halqalilar – eng sodda tuzilgan, mayda (2-3 mm dan 2-3 sm gacha) chuvalchanglar bо‘lib, hamma turlari dengizning sayoz sohil doirasida, turli о‘simlik yoki о‘troq mayda hayvonlarning oraliqlarida о‘rmalab yurib hayot kechiradi. Bularnig mayda formalarida segmentlar 7-8 tadan kattalarida esa 15-20 tadan oshmaydi. Hamma turlarida asosiy harakat organlari-tana atrofidagi bir

necha qator kipriklar hisoblanib, ba’zi avlodlarida kichkina parapodiyalar bо‘lishi xarakatlidir. Yirikroq avlodlarining bosh qismida bir juft paypaslagichlar bо‘ladi. Kо‘pchilik turlarida segmentlar ichki – dissepiment pardalar bilan ajralgan; qon aylanish sistemasi metanefridiyalar tipidagi ayirish organlari rivojlangan. Nafas olish organlari yо‘q. Teri orqali nafas oladi. Ayirish jinsli, troxofora lichinka bilan rivojlanadi. Protodrilus (Protodrilus) sodda halqalilarning yirikroq turlaridan 2-3 sm uzunlikdagi bu chuvalchang Qora dengizining Qrim soxillarida, sayoz joylarda kо‘p uchraydi. Protodrilusning tanasi bosh, 20-30 tacha segmentlar va dum qismidan tuzilgan. Boshchasida ancha uzun paypaslagichlari joylashgan. Bu teri va hid sezish organi. Kо‘zi yо‘q uning о‘rnida muvozanat organi bо‘lib, boshning qorin tomonida og‘iz joylashgan. Dum tomonda anal teshigi bor. Terisining usti, segmentlarning oralig‘i mayda kipriklar bilan qoplangan. Qorin tomoni bо‘ylab о‘tgan tarnovsimon botiqliqning ichida ham kiprikchalar joylashagan. Bular hammasi о‘rmalab harakat etishga yordam beradi. Protodrilusning teri – muskul xaltasida 4 qator chо‘ziq muskullar va qiyasiga joylashgan. Ikkilamchi tana bо‘shlig‘i, qon aylanish sistemasi rivojlangan. Nerv sistemasi bir juft xalqum usti nerv bо‘g‘inlari (“bosh miya”) va u bilan komissura orliq tutashgan halqum osti nerv bо‘g‘inlaridan ham qorin nerv zanjiridan tuzilgan. Jinsiy mahsuloti oxirgi segmentlarda yetiladi. Protodriluslar bir nechta otalangan tuxumlarini maxsus pillaning ichiga qо‘yadi. Pillada tuxumrivojlanib, nixoyatda mayda troxofor lichinkasiga aylangach, suvga tarqaladi. Ularning troxoforlarida daslab 1-2 keyinchalik esa bir necha qator kо‘ndalang joylashgan kipriklar yetishib, erkin harakat qiladi va bir oziqlanib о‘sadi. Bu oziqlanishda troxoforadagi katta-voronkasimon “lablar” yordamida beradi. Protodriluslardan boshqa kо‘pchilik mayda sodda halqalilar dngiz sohil doirasida qum ichida kechiradi. Nerillidalar oilasiga mansub turlaridan bittasi Shveysariyaning g‘or suvlarida topilgan.

Sodda halqalilar kо‘p qilli chuvalchanglarning kelib chiqishini о‘rganishda katta nazariy ahamiyatga ega. 7.Zuluklar (Hirudinea) sinfi vakillari va tarqalishi. Zuluklar halqali chuvalchanglar tipigning о‘ziga belgilariga ega bо‘lgan avlodlaridan. Qon sо‘rib yoki mayda hayvonlar bilan ovqatlanadi. Ularda halqalilarning bir qancha asosiy xarakatli belgilari – ichki segmentlar, metanefridiyalar, bosh nerv guguni va qorin nerv zanjiri, yaxshi rivojlangan qon aylanish sistemasi va boshqalar saqlangan. Shu bilan birga qadimgi (qisman hozirgi) avlodlarining qon yoki tana syuqligini sо‘rib – ektoparazitlik bilan hayot kichirishga layoqatlanishi natijasida, ma’lum darajada о‘zgarib boshqacha xususiyatlar hosil etgan. Yirtqich formalari ham bor. Chunonchi, bularda boshqa hayvon tanasiga yopishadigan ikkita sо‘rg‘ich hosil bо‘lib, tashqi segmentlari yо‘qolgan yoki ozaygan; gavdasi yassilashgan, teri – muskul xaltasida muskullar eng kuchli rivojlanib, ikkilamchi tana bо‘shlig‘i mezenxema hо‘jayralari bilan qoplangan va shu munosabat bilan qon aylanish sistemasi va metanefridiyalar tuzilishida bir qancha о‘zgarishlar vujudga kelgan. Shular bilan birga ular uchun maxsus sezuv organlari-kuzlarning bо‘lishi hazm organlarining kuchli rivojlanganligi, ichidagi katta yon о‘simtalar paydo bо‘lganligi, ikki jinsli organlari yaxshi rivojlanganligi va pilla qо‘yib, lichinkasiz taraqqiy etishi xarakatlidir. Zuluklar bir qancha organlarining tuzilishi, jumladan bir necha avlodlarida qilsimon о‘simtalarning saqlanganligi va boshqa belgilari qtlsimon о‘simtalarning saqlanganligi va boshqa belgilari bilan oz qilli halqali chuvalchanglarga kо‘p jihatdan yaqinlashadi. Hozirgi vaqtda zuluklarning 400 ga yaqin turi mavjud; ularning kо‘pchiligi kо‘llar kichik suv havzalari, daryolar qisman dengizlarda yashaydi. Hozirgi zoologiya sistemasiga kо‘ra zuluklar sinfi qadimgi zuluklar (Archihirudinea) va haqiqiy zuluklar (Euhirudinea) kichik (kenja) sinflardan tarkib

topgan. Qо‘yida О‘zbekistonda kо‘p tarqalgan sо‘nggi sinf vakillarining tuzilishi kо‘rib о‘tiladi. Meditsina zulugi (Hirudo medicinalis) ning tuzilishi va hayoti Meditsina zulukgi ba’zi sayozroq kо‘llar, kattoroq havza va botqoqliklarda kо‘p uchraydi. 8-15 sm uzunlikdagi bu chuvalchangning ancha yо‘g‘onlashgan kо‘kimtir-yashil tanasining esa bundan 2-3 marta kattaroq anal sо‘rg‘ichi joylashgan. Bular hayvon tanasiga yopishishga va harakatlanishga yordam beradi. Bosh tomoni ingichkalashgan, dum tomoni yо‘g‘onroq bо‘lib, tanasi juda kо‘p mayda “halqalar” hosil qiladi. Lekin bu soxta halqalardir. Aslida zulukning haqiqiy-ichki segmentlari 33 ta bо‘lib, bu son kо‘pchilik zuluklar uchun xarakterlidir. Zulukning shilimshiqli yashil tusli terisida jigarrang qoramtir chiziqlar bilan birga orqasida sarg‘ish yoki qizg‘ish yо‘li “guldor” shakllar ravshan kо‘zga tashlanadi. Bosh tomonida har xil kattalikdagi 10 ta kо‘zchalar joylashgan (bular shunday qaraganda kо‘rinmaydi). Terining ustki yupqa kutikula bilan qoplangan bо‘lib, uning ostidagi epiteliya oralig‘ida shilimshiq modda ajratuvchi bezlar kо‘p. Epiteliyaning ostiga halqali va chо‘ziq muskullarning tolalari tutashgan. Zuluklarda qorin-orqa yо‘nalishidagi va qiya joylashgan muskul tolalari kuchli taraqqiy etgan. Bular hammasi zulukning suvda tez va chaqqon harakatlanishini muvofiqlashtiradi. Og‘iz sо‘rg‘ichining ostidagi voronkasimon botiqlikda og‘iz, dum sо‘rg‘ichining ustida esa anal teshigi joylashgan. Hazm va boshqa ichki organlari parenxema tipidagi hо‘jayralarning oralig‘ida joylashgan. Hazm organlari. Og‘iz sо‘rg‘ichining ostidagi og‘izoldi botiqligi devorida 3 ta bir-biriga qarama-qarshi joylashgan yassi yarimshar shaklidagi organi- jag‘larining bо‘lishi xarakterlidir. Qattiq xva muskulli jag‘larining ustki qirrasida о‘tkir-arrasimon tishchalar bor. Zuluk birorta sut emizuvchi hayvon yoki odam teriiga yopishgan vaqtda mazkur jag‘lar arraga о‘xshab ishlandi va terisida uchta keik hosil qilgach, u qon sо‘rishga о‘tadi. Og‘iz-katta muskulli halqumga ochilgan.

Halqum devoridagi bezlardan hosil bо‘luvchi girudin moddasi qonni ivib qolishdan saqlab, sо‘rishni muvofiqlashtiradi. Oshqozoni juda katta va u 12-13 ta yon о‘simtalar hosil qiladi. Eng uzun oxirgi yon о‘simtalar ichakning ikki yon о‘simtalar ichakning ikki yon tomonida joylashgan. Oshqozonining bu о‘simtalarda zapas qon ivimagan holda uzoq vaqt saqlanadi. Dum tomonida joylashgan kaltagina ichak bir oz yо‘g‘onlashgan, u orqa ichak va anal teshigi orqali tashqariga ochilgan. Sо‘rib olingan qon ichakda hazm bо‘ladi. Qon aylanish sistemasi. Qon tomirlari yо‘qolib ikkilamchi tana bо‘shlig‘ining qoldig‘i-lakunlar qon tomirlari siqatida xizmat qiladi. Katta tomir (lakun)lar tо‘rtta bо‘lib, orqada, qorin tarafda va ikki yon tomonda joylashgan. Selom bо‘shlig‘ining suyuqlig‘i bilan aralashgan qon mazkur lakunlar va ularninng bir-biriga tutashtirgan mayda tomirlarda harakat etiladi. Maxsus nafas olish organlari bо‘lmagani uchun qon teridan о‘tgan kislorodni va hazm bо‘lgan oziqni tarqatishga xizmat qiladi. Ayirish organlari 17 juft metanefridiylardan tuzilgan. Tana bо‘shlig‘i bо‘lmaganligi uchun bularning voronkasimon qismi yopiq (osti о‘ralgan) – pufaksimon shaklda. Ayirish naychalarining har biri pastda kengayib, siydik pufakchalari hosil qiladi. Bularining har biri alohida tashqariga ochilgan. Zuluklar ikki jinsli 10-12 juft urug‘donlari ikkita uzun urug‘ yо‘liga tutashgan. Ikkita urug‘ yо‘lining har biri oldingi tomondagi buklanagn urug‘ qopchiqlariga ochiladi (bularda sperma saqlanadi). Naychasimon urug‘ qopchiqlariga о‘z navbatida urug‘ chiqarish kanaliga, ular esa bitta-muskulli qо‘shilish organiga tutashgan. Bu organ qо‘shilish vaqtida tashqariga qayrilib chiqadi. Tuxumdonlari bir juft. Kalta tuxum yо‘li bitta tuxum chiqarish naychasi orqali qinga ochilgan. Qin teshigi tananing oldingi-qorin tomonida, qо‘shilish organining pastrog‘ida joylashgan. Bularda ham jinsiy yо‘llarga yaqin, tananing oldingi qismida “kamar segmentlari” bо‘lishi harakterlidir. Bular ham “kamar” vositasida pilla yasab о‘z tuxumini pilla ichiga qо‘yishadi. Nerv sistemasi “bosh miya” (halqum usti nerv tugunlari), u bilan komissuralar orqali tutashgan halqum osti nerv tugunlari va qorin nerv zanjiridan

tarkib topgan. Qorin nerv zanjiri bir nechta bir-biri bilan tutashgan tugun (gangliya) lar shaklida tuzilgan bо‘lib, qoirn tomonidagi lakun bо‘shlig‘ida joylashgan. Terisida juda kо‘p mayda sezuv bо‘rtmalari joylashgan bо‘lib, bular terisi sezuv va hid sezuv vazifalarini bajaradi. Bundan tashqari boshning ustki tomonida 4-5 juft mayda kо‘zchalar bо‘ladi. Kо‘payishi va rivojlanishi. Zuluklar, jumladan meditsina zulugi ham jinsiy yо‘l bilan kо‘payadi. Ichdan otalanadi, almashinib urchiydi. Kо‘payish vaqtida kattalashgan “kamar” qismidagi bezlar ajratgan suyuqlik qotib, qalin-xitin qobiqli kattagina (2 sm li) “pilla” hosil qiladi. Otalangan tuxumlarini oziqni suyuqligi bilan shu xildagi “pilla” ning ichiga qо‘yadi. Zuluklar о‘z pillasini suv havzalari atrofidagi zax tuproq oralig‘iga, ba’zan yer pilladan 5-10 tagacha yosh zuluk yetishib, suvga tarqaladi va 2-3 yilda voyaga yetadi. Umuman zuluklar 15-20 yilgacha umr kо‘radi. 8. Exiuridalar (Echiuroidea) sinfi Exuridalar dengiz va okeanlarning tubida, sohil doirasidan tortib okeanning katta chuqurliklari – abissal zonasida qum va baliq yorib hayot kechiruvchi chuvalchanglardir. Bularning tashqi kо‘rinishi yuqorida kо‘rib о‘tilgan halqalilarga о‘xshamaydi. Tanasi qopchiqsimon, bosh tomonda uzun xartumchasi bor. Tanasida segmentlar saqlanmagan, ikkilamchi tana-selom bо‘shlig‘i umumiy ichki bо‘shliqni tashkil etadi. Lekin, exiuridalarning hamma avlodlarida teri qilchalarining oz bо‘lsada, mavjudligi, bir necha juft nefridiya “voronkacha” larining bо‘lishi, qon aylanish sistemasining tuzilishi va xususan troxofora lichinkalari shaklida rivojlanishi bularning halqalilar avlodi ekanligini dalolat beradi. Exiuridalarning 20-30sm gacha kattalikdagi qopchiqsimon tanasi hamma vaqt deyarli qum yoki balchiqli dengiz tubida maxsus “joy”ga botgan holda joylashib kо‘pincha kam harakat bо‘ladi. Tananing bosh tomonidagi uzun “xartum” о‘simtasi esa juda harakatchan; bu exiuridaning oziq oluvchi va nafas

oluvchi organidir. Bonsila viridis degan turda 1 m uzunligidagi xartumning uchi ayri-ikkiga ajralgan bо‘lsa, exiurus, talassema kabi avlodlarida xartum kalta, ba’zilarida bu organ bо‘lmaydi. Xartumning ichki (qorin) tomoni ariqchalik, u mayda kiprikchalar bilan qoplangan, uning pastki qismi og‘izga tutashgan. Exiuridaning qoirn tomonida “bosh”dan pastigacha chо‘zilgan ariqcha chizig‘iga qarab, qorin tomonini aniqlash oson. Shu tomonda og‘izga yaqin qorin qilchalari va jinsiy yо‘llarining teshikchalari joylashgan. Tananing nastki qismida anal teshigi, uning atrofida-anal qilchalari bor. Exiuridalarining teri-muskul xaltasi sirtqi kutikula, epiteliya qavati, halqali va chо‘ziq muskullar ham ichki seloteliya hujayra qavatlaridan tarkib topgan. Bundan boshqa ularda kо‘ndalang-qiya muskullar ham bо‘ladi. Ikkilamchi tana bо‘shlig‘i bitta katta selomdan iborat bо‘lib, u maxsus tana suyuqligi bilan tо‘lgan. Mazkur bо‘shliqning oldingi qismida bir-ikki juft nefridiya voronkachalari bor; ular jinsiy mahsulotni chiqarishga xizmat etadi. 9. Halqalilar filogeniyasi va evolyusiyasi Halqali chuvalchanglar о‘rtasida eng qadimgilari birlamchi halqalilar (Archiannelidae) ekanligi ularning morfologik tuzilishi va boshqa xususiyalaridan ravshandir. Kо‘p qilli halqali chuvalchanglar (Polychaeta) mazkur sinfining avlodlaridan rivojlangan (yoki shular bilan bir vaqtda, bir xildagi daslabki avloddan paydo bо‘lgan) va hozirgi davrda nihoyatda xilma-xil ravshda dengiz layoqatlashgan va shu munosabat bilan juda kо‘p turlar hosil qila olgan sinfdir. Ayni vaqtda kо‘p qillilar-halqalilarga xos bо‘lgan eng xarakterli va qadimgi tuzilish xususiyatlarini saqlab qolgan guruhdir. Yaqinda fanga ma’lum bо‘lgan poleozoy erasida yashagan kо‘p qillilarning qazilma qoldiqlarining tuzilishi ham mazkur fikrni tо‘la tasdiqlaydi. Oz qilli halqalilar (oligjchaeta) ning kо‘p qillilarning avlodlaridan kelib chiqqanligi ham ravshandir. Mazkur ikki sinf turlari tuzilishini qiyosiy о‘rganish,

hamda ozqillilarning daslabki rivojlanishida troxoforasimon davrning mavjudligi, bu fikriga dalil bо‘la oladi. О‘tgan asrning о‘rtalarida mashhur rus tabiyotshunosi A. F. Mid dendorf tomonidan topilgan va keyinchalik Grube va N. A. Livanov tomonidan tekshirilgan qadimgi yoki qilli zuluklar-umuman zuluklarni oz qilli halqalilarning avlodlaridan kelib chiqqanligi tо‘g‘risidagi nazariyani isbot etishga yordam berdi. Bundan tashqari zuluklar bilan oz qillilar tuzilishi va rivojlanishini qiyosiy о‘rganish mazkur fikrni shubhasiz tasdiqlaydi. Exiuridalarning sirtqi va anatomik tuzilishi kо‘p jihatdan halqali chuvalchanglarga о‘xshamaydi. Chunki, ular million yillar davomida qum va baliq yorib yashashga layoqatlanish evolyusiyasi natijasida kuchli darajada о‘zgarib, segmentlar tuzilishi – metamerlik xususiyatlarini yо‘qotgan, soddalashgan sinfdir. Shunday bо‘lsa ham ularda halqalilarga xos bir qancha organlar sistemasining saqlanganligi, xususan mazkur sinf uchun eng xarakterli bо‘lgan tarxofora lichinkasi shaklida rivojlanishi va shuningdek, lichinka taraqqiyoti davrida dastlabki segmentlarning hosil bо‘lishi exiuridalarni halqalilarga mansub ekanligini yaqqol kо‘rsatadi. Aftidan, exiuridalar dastlabki halqalilarning eng qadimgi avlodlaridan paydo bо‘lgan va faqat ma’lum hayot sharoitiga layoqatlanish tufayli kо‘p turlar hosil qila olmagan guruhdir. Umuman halqali chuvalchanglarning qanday dastlabki formalaridan paydo bо‘lishi masalasi, professor S.V. Averensev va V.F. Natalilar ta’kidlagani kabi, hozirgacha aniqlangan emasdir. Bu sohada bayon etilgan bir necha xil faraziyalar mazkur masalani ravshan hal etib bera olmaydi. Umurtqasizlar filogeniyasi masalasi bilan kо‘p shug‘ullangan Rus zoologi S. V. Averensav, E. Meyer va A. Langlarning faraziyalariga yondashadi.Mashhur rus zoologi V.N. Beklemishevning fikricha annelidalarning paydo bо‘lishi masalasi – umuman tananing segmentlardan tarkib topishi (metameriya tuzilishi) ning paydo bо‘lishi masalasi bilan bog‘liqdir. Metamer tuzilishning qaysi dastlabki guruhda va qaysi yо‘l bilan paydo bо‘lganligi hozirgacha ravshan hal etilgan emas.

O'xshashlar

Halqali chuvalchanglar tipi Ko`p tukli halqali chuvalchanglar sinfi Kam tukli halqali chuvalchanglar sinfi

Yumaloq chuvalchanglar tipi

Yassi chuvalchanglar tipi

Ipsimon chuvalchanglar yoki yumaloq chuvalchanglar tipi. (Nemathelminthes)

Halqali chuvalchanglar (Annelida) Echiura va Sipuncula tiplari